Практикалы саба 4

1. Лексикалы таырып: Эканомика: Ішкі жне сырты сауда.

2. Грамматикалы таырып:Болымсызды категориясы.

 

Грамматикалы анытаыш:Болымдылы жне болымсызды категориясы

Болымдылы жне болымсызды категориясы — іс-рекетті болуы я болмауы туралы хабардар ететін етістікті формалары. Болымдылы етістікті тбір, туынды жне крделі формалары арылы беріледі (айт, кмектес, бере сал), болымсызды сол формалара арнаулы -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе осымшалары жалану арылы жасалады (айтпа, кмектеспе, бере салма). Етістік негіздеріне жаланатын езге формаларды брі де (есімше, ксемше, рай,жіктік жалаулары) осы болымсыз тр осымшасынан кейін олданылады (айтпаса, айтпаан, айтпас-ты т. б.). Болымсызды осымшасы стильді талабына сай крделі (аналитикалы) етістіктерді біреуіне ана жаланып та болымсызды мн бере береді (алмай ойды, ала оймады, таба оймады т. б.). Крделі аналитикалы етістіктерді жетекші етістігіне де, кмекші етістігіне де болымсызды осымшасы атар жаланатын болса, болымсызды мн жоалып, керісінше іс-рекетті орындаушысы арылы табандылыпен іске асаны крсетіледі (алмай оймады, таппай оймады). Болымсызды мн етістікті есімше формаларына -ар, -ер, -р, -ма, -мек, -ба, -бек, -па, - пек, -ан, -кен, -ан, -ген, -атын, -етін, -йтын, -йтін осымшалар жне емес, жо сездері тіркесу арылы да беріледі (барар емес, баран жо, алатын емес т. б.). Болымсызды

Есімдіктері де сйлемде бастауышты, анытауышты,пысытауышты ызметті бірінде келіп, болымсызды мнді айындай тседі (ешкім келмеді, ешандай болмай шыты, ешбір жмысты істемеді т. б.). Болымсызды категориясы

Болымсыз етістік — имыл, іс-рекетті болмауын, жзеге аспауын білдеретін етістік. имыл, іс-рекетті яни етістік білдіретін маынаны жзеге аспауы, болмауы арнайы грамматикалы амал-тсілдер арылы беріледі. Ол етістікті негізгі, туынды, крделі тбірлеріне, етіс, кшейтпелі етістік тлапарына -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе осымшасы осылу арылы жасалады да, тек етістікті болымсызды трін жасап оймайды, болымды мнге арама-айшы болуы, оппозициялы сипаты жне соан сйкес граммат. жйелі тласы болу арылы етістікті болымсызды (болымды-болымсызды) категориясын жасайды. Болымсызды категориясыны бірден-бір тлалы крсеткіші -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе болымсызды тласы. Атап айтанда, есімшені -ан, -ген, -ан, -кен тласы етістікке жо модаль сзі, есімшені, -ан, -ген, -ан, -кен, -атын, -тін,- йтын,-йтін, -ар, -ер, -р, -ма, -мек, -ба, -бек, -па, -пек тлалы негізгі етістіктерге емес, кейде емен кмекші етістігі (рамы: е кмекші етістікке -ме болымсыз етістік тласы мен -с болымсыз есімшені осымшалары осылан) тіркесіп жасалады. Болымсызды категориясы етістікті лексика-грамматика категориясы болып табылады. Себебі, біріншіден, бл категорияны осымшасы етістік тбірге жалананда, тбір семантикасына аздап болса да сер етіп, згеріс егізеді, яни тбір беретін маынаны болмайтынын білдіреді, екіншіден, етіс категориясы сияты тбірді грамматикалы сипатын сатап алады:

бйры райды 2-жа жекеше анайы тласымен сйкес келіп, онымен омоформа жасайды;

1. тікелей жіктелмейді;

2. сол кйінде олданылмайды, етістікті таза грамматикалы категорияларын жасауа негіз болады: рай, ша, есміше, ксемше жне тйы етістік тлалары тек болымсыз етістік тласыны стіне ана жалана алады, крісінше болмайды.

Болымсызды осымшалары (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) етістік тбірлері жне етістік тбірлеріні грамматика сипаты тн (тікелей жіктелмейтін, бйры райды 2-жа жекеше, анайы трімен сйкес келетін) етіс, кшейтпелі етістік сияты тлалары мен рай, ша, жа трізді етістікті таза грамматика категорияларыны шекарасын крсетіп тратын белгі ретінде жмсалады (Ы.Маманов). Крделі етістікте болымсыз форма бірде негізгі етістікке жаланса, бірде кмекші етістікке жаланады: айт-па-й жр, сй-ле-ме-й алды, бер-ме-п еді жне айтып жр-ме, сйлеп ой-ма, беріп жібер-ме т. б. рине, блар имыл, іс-рекетті болымсызды мнін білдірумен бірге негізгі немесе кмекші етістіккежалануда белгілі стильдік мн білдіреді, егер болымсызды форма екі етістікке де рі негізгі, рі кмекші етістіккебірдей жаланса, онда ол болымдылы мнді білдіреді де деттегі болымдылытан згеше ерекше стильдік бояуы болады: айтпа-й ой-ма-ды, жаз-ба-й отыр-ма-ды, сра-ма-й кет-пе-ді т.б