Оамны леуметтік экономиканы дамуын жоспарлауды мселелерімен масаттары

Жоспарлау — басаруды маызды жйесі жне азіргі экономикалы дадарыстан шыу тсілдеріні бірі. Нарыты экономикаа ту кезеінде басару жйесін одан рі дамыту жне осы кезеге тн жаа аидаларды басшылыа ала отырып экономиканы жандандыру — бгінгі кнні зекті мселелеріні бірі.

Жоспарлау — белгілі мерзімге есептелген басару объектілерін дамытуда олайлы альтернатива тадауа баытталан басару ызметіні бір трі. Басару объектісіні даму арыны жне келешекте ктілетін кйі бар жоспар — жоспарлау процесіні орытындысы болады. Жоспарда масат жне оларды іске асыру бойынша іс-шаралар жйесі міндетті трде болу ажет.

Жоспарлауа келесі ерекшеліктер тн:

1. Жоспарлау алдын ала абылданан шешім жне келешекте белгілі нтижеге жетуге баыттылан.

2. р-трлі жадайлара байланысты жоспара тракты тзетулер енгізіледі, сондытан жоспарлау жйесі икемді жне згерістерге бейімделуі ажет.

3. Жоспарлау процессі ате істерді болдырмауа жне олданбаан ммкіндіктерді азайтуа баыттылан.

Жоспарлау процесіні негізгі элементтері тменде крсетілген.

ЖОСПАРЛАУ	НТИЖЕЛЕР
АМАЛДАРЫ
РЕСУРСТАР
ЕНГІЗУ
БАЫЛАУ

1 сурет. Жоспарлау процесіні негізгі элементтері.

Жоспарлау тмендегі принциптерге негізделінеді:

• ЖЙЕЛІЛІК;

• ЖИНАТЫЛЫ;

• ЙЛЕСІМДІЛІК;

• ИКЕМДІЛІК:

• РЕСУРС ММКНДІКТЕРІНІ ШЕКТІЛІП.

ЖЙЕЛІЛІК - жоспар шешімін жасау жне негіздеу барысында экономиканы барлык элементтерін есепке алу ажеттігін йарады.

ЖИНАТЫЛЫ - жоспар шешімін жасау жне негіздеу барысында, оны іске асыранда салдарын ескеру ажеттігін йарады.

ЙЛЕСІМДІЛІК - жоспарланан объектті жмыс істеуін жне дамуыны нтижелі болуына жоспар шешімін бейімдеу.

ИКЕМДІЛІК - жоспар шеші.міні траты болатын згерістерге бейімделуін йарады.

РЕСУРС ММКНДІКТЕРІНІ ШЕКТІЛІГІ - колда бар ресурстарды тымды жне нтижелі пайдалану ажеттігін йарады.

Экономикалык жне леуметтік дамуды барлык жатары, жоспар мен болжамны максаты мен талаптары, когамдык ндірістін салалары мен рылымдарыны дамуындагы санды жне сапалык згерістер бірімен-бірі тыыз байланыскан крсеткіштер аркылы беріледі. Крсеткіштер жйесі мынадай талаптара сай болуы керек:

— Эконо.микалык жне леуметтік даму процессіні задылытары мен мтаждыын ескеруі керек.

— Болжам мен жоспарды максаты мен міндетін жеткілікті дрежеде крсетуі шарт.

-Атаулы негізде. ягни жоспарлардаы крсеткішті орындаушыны аны, наты крсетуі керек.

— Кешенді негізде, яни дайы ндіріс пен леуметтік дамуды барлы жатарын амтуы ажет.

— Айматар мен салаларды ерекшеліктерін ескеріп, крсетуі керек.

— оамдык ндірісті жоары тиімділігіне жне істі сапасына ол жеткізуді ынталандыруы шарт.

— Жоспар крсеткіші дегеніміз — баскару шешіміні нактылы бір тапсырмасын санмен крсету формасы. Жоспарлы крсеткіштер зіні сырткы белгісіне жне аткарар міндетіне байланысты бірнеше топа блінеді. Олар: сандык жне сапалы; натуралды жне ндык; абсолюттік жне салыстырмалык; нормативтік (директивтік) жне есептік крсеткіштер.

Санды корсеткіштер жоспардаы тапсырманысанды белгісін крсетеді. Олар клемдік жне санды болып екіге блінеді. Клемдік крсеткіштер , мысалы, ндірілген німні клемін крсетсе, тарматык (санды) крсеткіштер мектептерді, кітапханаларды т.б. санын крсетеді.

Сапалы крсеткіштер ндіріс тиімділігі, экономикалы былыстар мен процесстерді сапалы белгілерін крсетеді (ебек німіділігі, зіндік кнны азаюы, материалды ресурстарды шыын нормасы).

Натуралды крсеткіштер дайы ндіріс процессіні физикалы лшем бірліктерімен лшенетін жатарын крсетеді. Мысалы, ндірілген нім клемі (салмаы, зындыы бойынша). Кейбір экономикалы былыстар шартты-натуралды бірліктермен лшенуі ммкін.

нды корсеткіштер экономикалы былыстарды натуралды-затты рамынан баса нды лшеммен крсетеді. Оларды арасында р трлі салалар німдерін, ебек шыыны мен оны нтижесін салыстыруа ммкіндік туады. нды крсеткіштерді кмегімен экономикадаы кптеген байланыстар мен пропорциялар аныталады.

Абсолюттік крсеткіштер нім, ебекаы, т.б. клемдерін крсетеді. Ал салысшырмалы корсеткіштер салыстырмалы лшемдермен белгіленеді (лес салмаы).

Директивтік крсеткіштер, жоспардаы негізігі тапсырманы, жоары органны тменгі органдара, ксіпорындара бекіткен тапсырманы крсетеді. Оларды бір трі болып нормативтік крсеткіштер саналады, олар басаруды барлы дегейіне міндетті трде орындалуы шарт крсеткіштер. Болжауды негізгі масаты экономикалы дамуды балама баыттарын жне оларды леуметтік-экономикалы салдарын анытау боландытан ол экономиканы жоспарлауды алашы сатысы болып табылады.

азіргі алыптасан нарыты арым-атынас экономиканы жоспарлау трін жоймайды, керісінше экономикалы жне леуметтік Дадарыстан шыуды бір тсілі болып жаа ндылыа жне сапаа ие болады.

азіргі дние жзілік экономика дамуында йымшылды жне жоспарлылы кшею тенденциясы тн. Барлы елдерде болжау жне жоспарлау тжірибиесі ке тараланы, осыан длел. Сонымен атар, экономиканы мемлекеттік реттеу жйесінде жоспарлауды мазмны жне масаттары згеруде.

Экономиканы мемлекеттік реттеудегі аса маызды жне крделісі —индпкативтік жоспарлау болып табылады.

Индикативтік жоспарлаумен амтамасыз етуді маызды себептеріне тмендегілер жатады:

1.лтты экономика индикаторларында (бюджет, аржы, пайызды ставка жне т.б.) мемлекетті ролі артуда. Макроэкономикалы балансты орнатуа жне олдауа мемлекет ынталы болып тр жне басару субъектісі ретінде орын алуда. Сзсіз, мндай басару — лтты экономика дамуыны проблемалары жне келешегі бойынша білімсіз жне стратегиясіз ммкін емес.

2.Нарытык арым-атынасты ажеті жо немесе шектелген экономика салаларында индикативтік жоспарлауды олдану ажет (ораныс жйесінде, ылым жіне білім саласында). Бл салаларда ресурс йлестіруде нарыты арым атынастан тыс тсілдерді олдану ажет.

3. Мемлекеттік жоспарлауды негізгі міндеті — инфляцияны, жмыссыздыты, бюджеттік дефицитті жне т.б. жеу.

4. азіргі кезде лтты экономиканы интеграциясы мемлекеттік немесе макроэкономикалы жоспарлауды роліні артуына себеп болып тр.

5. Табии ресурстар азаю жне экологиялы ауіпсіздік жйесін кру сияты, глобальды мселелерді шешу шін макроэкономикалык жаспарлау ажет.

Индикативтік жоспар келесі блімдерден ралады:

1. ткен жылды леуметтік-экономикалы дамуына сараптама.

2. Жобаланан мерзімге леуметтік-экономикалы даму саясатыны масаты жне міндеттері.

3. Макроэкономикалы саясат

3.1. аржылы-несиелік саясат;

3.2. Салыты-бюджеттік саясат;

4. рылымдылы саясат.

4.1. Сауда саясаты;

4.2. Баасаясаты;

4.3. нды ааздар нарыыны саясаты;

4.4. Инвестиция саясаты.

5. Экономика секторларын дамыту

5.1. нерксіп;

5.2. Ауыл шаруашылыы;

5.3. рылыс;

5.4. Клік жне бапланыс;

5.5. аржы саласы;

5.6. Сауда;

5.7. ылым жне технологиялар.

6. леуметгік даму

6.1. Халык, жмыспен амту жне ебек ресурсыны дамуы;

6.2. Кедейшілікпен кресу жне халыты леуметтік корау;

6.3. леуметтік-экономикалы дамуда йелдерді атысуы;

6.4. Білім беру;

6.5. Денсаулы сактау;

6.6. Мдениет, спорт жне туризм;

7. оршаан ортаны орау.

леумеггік-экономикалык масатгарды шешу мерзіміні затыына байланысты индикативтік жоспарлар жйесі стратегиялы, орта мерзімдік, жне жылды жоспарлардан трады, олар макро-ауматы, салалык дегейді амтиді.

Республика Президенті Н.Назарбаевті 1997 жылы азастан халына жолдауында жарияланан «азастан-2030 — жоспары стратегиялы жоспара жатады. Стратегиялык жоспарлар за мерзімге жасалады жне лты экономика дамуыны зак мерзімдік масаттарын, мселелерін, басыныларын анытайды жне оларды жзеге асыру кезендері мен мемлекеттік леуметтік-экономикалы саясатты жалпы баыттарын белгілейді.

Стратегиялык, жоспарлау - кптеген мемлекеттер, ірі жне орта компаниялар соны кездері кеінен колданып жрген арнаулы білім саласы. Ол баскаруда ертеден олданылып келеді, біра жиі жне ке клемде олданылуы екінші дниежзілік соыс кезінен басталады жне тек скери ана емес, сонымен атар азаматты ызмет пен бизнес сферасында да кеінен олданыландытан азіргі кезде жеке ылым саласы ретінде алыптасады. Стратегиялы жоспарлар тмендегі блімдерден трады:

1. саланы аымдаы ал-кйіне баа беру;

2.жоспарлы кезедегі министрлік жмысыны масатын анытау;

3. басынылар;

4. SWOT — максаттара ол жеткізу ммкіндіктерін талдау;

5. масаттара ол жеткізу стратегиясы;

6. стратегияларды жзеге асыру кезедері, немесе аралы масаттар.

SWOT — аылшын ріптеріні аббревиатурасы. азак тілінде кшті (тымды) жне лсіз жатар, ммкіндіктер мен атерлер маынасын береді. Ол сырты жне ішкі жадайларды жйелеу негізінде ала ойан масаттара жету стратегиясын жасау шін олданады.