І£§ 1. Затты бейнелеуге ажетті білімдер, іскерліктер : мен дадылар
Мектеп жасына дейінгі балалар болмысты реалистік тры-дан бейнелеу дістерін толы дрежеде мегере алмайды. Бей-нелеу міндеттерін шешуде, атап айтанда, затты бояуларын беруде, дрыс пропорцияларды сатауда жне т. б. оларды алдарында туатын иыншылытарды есептемеуге болмайды. лбетте, мектепке дейінгі балаларды йрету тек мейлінше арапайьш бейнелеу міндеттерін шешумен шектелуге тиіс. Бі-ра бала здіксіз сіп, дамып отырады, оны абілеті трбие-леу жне баулу ыпалымен алыптасады, сондытан педагогтьщ міндеті — балаларды болмысты нерлым шынайы бейнелеуге алып келуге аморлы жасау.
Суретті, мсінні, аппликацияны баланы І/Формаларды беру бейнелеуге мтылан нрсесімен састыына ол жеткізу шін онда затты формасы, оны клемі, рылысы, тр-тсі, кеістіктегі орналасуы бейне-ленуі тиіс. Бейнеленген заттарды болмыспен ксастйын аны-тауа ммкіндік беретін басты асиет фордоа болыя табылады. Бл асиетті беруді балалар бірте-бірте мегереді.
Форманы айна атесіз беруге ойылатын талаптар бір жас тобынан екіншісіне ткен сайын крделілене тседі. Брінен б-рын балалар денгелек-жне тікбрышты формалы заттарды бей-нелеуді йренеді. Соны езінде олар лі дгелек формалы зат-тарды зынша дегелек, сопаша заттардан, ал тік брыштыны трт брыштыдан айыра алмайды, яни олар форманы шамамен береді. Балалар мсіндеуде шариктермен атар шжытар, ба-аналар мсінін жасауды йренеді.
Аппликацияда жне конструкциялауда балалар дайын эле-менттерді алады. Бл заттарды формасы туралы тсінікті на-тылауа жне бекітуге ммкіндік берёді.
Бейнелеу іс-рекетінде форма жасаушы имыл кзбен абыл-даумен бір уаытта жне зара тыыз байланыста дамиды. Ба-лалар здеріні имылын кзбен нерлым жасы баылауа йренсе, солрлым олар затты формасын айыныра жне д-лірек береді.
Алашы бейнелер арапайым, жалпылама болады. Бл ана-литикалы абылдау лсіздігімен, сондай-а ол имылдары-ньі шектеулілігімен аныталады. Балалара формасы геомет-РИялы фигуралара — дгелекке, шаршыа, тікбрыша; гео-
37 -
7ТГП
метрйялы денелерге— шара, кубкь, цилиндрге жаын заттар. ды беру оай. Мысалы, допта шарды формасы бар, алма да формасы жаынан соан жаын, кректі формасы тік брыщ. ты еске тсіреді. Бларды брі бір бліктен жне детальдарды аз санынан тратын заттар (алмада сабаша, жалауда таяша). Оларды баасына тек алашы критерий — затты тау ана олданылуы ммкін. Бл шін негізгі бліктер жне фор-маны (дгелектік брышты жне басалар) шамамен дрыс бейнссі бар болуы тиіс.
Одан рі формалармен танысу жне оларды мсінде, суретте, аппликацияда бере білу кеейе тседі. Балалар формаларды кбірек млшерін айыра білуге, сондай-а пропорцияларды айырмашылыын анытай білуге: нерлым жінішке немесе ке, нерлым зын немесе кыса заттарды мсіндеуге жне суретін сала білуге йренеді. Балалар.а салуа берілетін заттар форма-сы жаынан арапайым геометриялы фигуралардан (дегелек, квадрат, шбрыш) едуір ерекшеленеді жне балалар осы ез-гешелікті бередІ.
Реалистік серлі бейнелеуді бірден-бір ма-
Заттарды клемін ЫЗды ралы заттаы блшектерді жне
блГтерін^бе^г заттарды з арасындаы клемдік катынас-
тарын беру болып табылады. Бдан балалар екінші топтан бастап, алашыда тек лкен мен кішіні ажырата отырып, йренеді. Олар кішкене жне лкен дедгелектерді (а-кала, жатпайтын уырша) желімдейді, блдіргендер мен алма-ларды, шелпектер мен печеньелерді, формасы жаынан бірдей блшектерді келеміндегі айырмашылыты бере отырып, мсін-деп жасайды. елесі топтарда бл ептілік баран сайын крде-лене тседі: балалардан блшектердін, келемі жаынан атынас-тарын, сюжетте, композицияда, суретте, мсіндеуде, аппликация-да клемі бойынша р трлі бейнелерді араатынасын беру талап етіледі. Осы міндеттердщ шешілуі бейне жасау процесін-дегі баланы ол имылыны, кз елшеміні, кез бен ол и-мылдарыны йлесуіні дамуымен байланысты. Педагогке мы-наны есте сатау ажет: екі трлі клемдегі лкен жне кіші заттарды беру плендей иынды келтіріу^ейді, рас, бл арапай-ым, бір блікті заттара атысты. Нзік градацияны (лкен, кі-ші, одан да кішірек) беру крделірек. Бл жерде ол имылыя кезбен мият баылау жне нерльш дл имыл ажет, етіле-ді. Пропорциялы атынастарды — бір зат екіншісіен анша-лыты лкен екенін бере білу оданда иыныра. Бл тек мектеП жасына дейінгі ересек балаларды ана олынан келеді. Бала-ларды жмыстарыньвд тиісті таырыптарын тадай жне к-лемдік атынастарды абылдауды йымдастыра отырып, трбие-ши балаларды осы атынастарды суреттерде, мсіндерде, апплй' кацияда бейнелей білукен біртіндеп аруландырады.
Екінші кіші топты программасында-а бала-
Кйнллымды беру ларды затты рамдас бліктерін ажыратуа
А , жне оларды мсіндеуде, суретте жне аппли-
аЦляда беруге йрету талаптары бар. Сонымен, балалар затты
урулысьш беруге жеткізіледі: заттаы бліктер клемі жаы-
нан, формасы жаынан бірдей жне р турлі болуы ммкін; олар
бір-біріне атынасы жаынан белгілі трде орналасан — бірі
биік, екіншісі одан тмен т. б. Балалар баана трінде жасалан
кеудені жоары жаына домалаталан кішкене басты орна-г
ластыра отырып, кішкентай адам мсінін жасайды, олдары кеу-
деге екі жаынан бекітіледі. Осылай арапайым трде бліктер-
дін формасын, оларды орналасуын береді.
Алдымен заттарды бейнелеу шін жалпы формасы жне б-ліктеріні формасы жаынан, бояуы, крылысы жаынан нер-лым арапайым, біркелкі орналасан, формасы жаынан сас бвліктері бар заттарды тадау керек.
Затты бейнелеу шін салыстырмалы трде аланда ара-пайым жне крделі болуы, сондай-а затты бліктеріні орна-ласу сипатына, рылымына байланысты бліктер жай алмасып отыратындай етіп орналасуы, симметриялы немесе крделі ауы-суда, бейсимметриялы орналасуы ммкін.
Балалар затты бірнеше беліктен тратьга рылымын бере алуы шін, оларды кецістік атынастары жайындаы ымдар-мен (жоары, тмен, теменге арай, сола жне т. б.) таныстыру, керек.
Балаларды сала алатын глдін, ааштьщ алашкы бейнесі симметриялылыымен кзге тседі: аашты бтатары дінен оа жне сола бірдей ашытыта етеді, глдегі гл жапырак-шалары ортаны айнала біркелкі орналасан, ал жапыратары сабаты бойыен дрыс кезектесіп келіп отырады.
Заттарды формасын жне крылысын карапайым трде бе-РУден балалар нерлым длірек жне толыыра беруге, фор-масы жне рылысы бойынша заттардын зіне тн айырмашы-лытарын бейнелеуге біртіндеп кшеді.
^Мектеп жасына дейінгі балалар затты формасын, оны ан-
Дай да бір жаынан бейнелей отырып, суретте тек жазы кй-
Де бере алады. Мселен, йде алдыы абыра жне шатырды
алдыьі жаынан крінісі салынады; орынды, стол ырынан
алай крінсе солдй салынады. Сурет салушыа атысты алан-
Да затты мндай жайын тадау елеулі болып саналады, онда
^атты клемсіз ж-азы кйде нерлым толы жне дрыс бейне-
еУге болады. Бейнелеуді мндай дісі кезінде бліктерді ор-
саласуьщда болатын кейбір шархтылытара жол беріледі. Мы-
алы, біз блмедегі ыш-мыраа отырызылан сімдіктерге
^Раса, онда кейбір бтатардьщ жне жапыратарды бірін-
^ 'сіні екіншісінен рірек орналасанын жне жарым-жарты-
аи олармен тасалананын кереміз. Жазытыта бейнелеуде
бір бліктерді екіншісімен тасалануы берілмейді, себебі бар-лы бліктер кеістікте емес, бір жазытыта бейнеленеді.
Пропорцияларды, яни заттаы бліктердін, клемі, формасы мен тран жадайы бойынша дрыс атынасын бермейінше щынайы бейнелеу ммкін емес. Мектеп жасына дейінгі балалар-а атынастарды анытау иына соады. Бл абілетті бейне-леу іс-рекетін йретудегі алашы адамдардан бастап біртін-деп дамыту керек.
Форма жне рылыс ерекшеліктерін беру рбір блікті ішіне де, ттас аланда заттын, рылысында да пропорциялы атынастарын крсетуді талап етеді. Мндай талап балалара арналан программада бес жастан сынылады.
Бірнеше бліктерден тратын заттарды бейнелеу кезінде не-рлым крделі аналитикалы ой жмысы — тееу, салыстыру, бліктердін, салыстырмалы клемін есепке алу, оларды фор-маларыны бояуларыны айырмашылыын белгілеу ажет. Бл абілет мектеп жасына дейінгі балаларда бірте-бірте дамиды.
Заттардын, формалары жне рылыстары трысынан ал-анда біз балаларды негізгі айындаушы белгілерді беруден де-тальдарды беруге, жалпылама бейнелеуден нерлым блшек-теп бейнелеуге, заттарды сырты трі мен жеке асиеттерін сипаттайтын белгілерді беруге алып келеміз.
Тс, сіресе ашы бояуы мол тстер балалар-Тсті берудын, жаымды сезімін оятып, оларды уанта-ды. Дегенмен кептеген балалар арнайы оз-ау салмайынша материалдардын, р трлі тстерін пайдалан-байды: олар суретті тгелімен арындашпен немесе бір тсті бояумен орындауы ммкін. Ересектерді сынысымен олар бас-а тсті арындашты уана-уана алады, біра жаадан алан арындашпен- аяына дейін, оны ауыстырмай сурет сала беруі ммкін. Тек бірте-бірте педагогты ыпал етуімен балалар зде-рін оршаан мірді тр-тс байлыын аара бастайды, олар-да осыны суретте, аппликацияда, конструкциялауда беруге ыы-лас пайда болады.
Екінші кіші топтан бастап, программада тсті заттьщ белгі-сі ретінде беруді балалара йрету міндеті. ойылады. Е алды-мен, бл табии заттардын, жне былыстарды.салыстырмалы трде аланда траты саталатын тсі. Мселен, 3 жастаы ба-лалар шыршаны сала отырып, жасыл тсті пайдаланады. Тс шыршаны ерекшелендіреді, оны ыста барлы жапыраты ааш-тардан ерекшелец крсетеді. ысы картинаны бейнелей оты-рып, балалар арды а тсін, одан жасалан жентектерді, ак-аланы береді.
Біра баса заттарды кепшілігі олара тн бір тске ие бо-ла алмайды: йлер, машиналар, корабльдер осындай. Глдер, кбелектер, стар р трлі тсте болуы ммкін. Балалар теК бірте-бірте сімдіктер мен жануарларды алуан трлерімен та-нысады жне олара тн бояуларды біледі. Мектепке даярлыК
тобында балаларды суреттері мен аппликациялары тек.уа-льішты жне тур-тсі жаынан ашы ана емес, сондай-а реа-лйстік те: тр-тсіне арап олардан аайыды, ызалдакты, кктікенді, сары шымшыты, бозторайды білуге болады. Тс эсерлілік ралы ретінде де пайдаланылады.
3 жастан бастап балалар тсті кейбір ректерімен таныса-лы: кк — кгілдір, ызыл — ызылт. Бл білім бірте-бірте ке-нейіп, балалар тольш жатан ректерді біледі. Даярлык тобын-па балаларды тс ректерін здері жасауа жне бояуды ара-ластыра отырып, жаа тсті алуа йретеді.
Сондай-а балалар заттарды тсі жадайларды згеруіне
| І |
байланысты згере алатынын біледі: піспеген жидек — кк, ал піскен жидек — ызыл; кдстемгі жапыра ашы кек, жазы жа-пырак — ою кк; кзде жапыра кейбір ааштарда сараяды, екіншісінде ызарады, ал кейбіреулерінде йекідегі сияты ашы-сарыдан кгірт-ызыла дейін барлы рекке ие болады, аспан ауа райына, кнні батуына байланысты тсін езгертеді, сондай-а клдегі, зенд*егі, теіздегі суды тсі згереді. Адам з алауы бойынша зі жасаан затты тсін згертеді: йді не-месе капаны жаадан бояйды, балабашаны йін жндейді, баска тсті кілем тсеніш тсейді. Балалар айналадаы жадай-лардаы осындай згерістерді барлыын аарып отырады.
Осылайша біртіндеп балаларды тстер жніндегі тсінігі байиды жне бл оларды бейнелеу іс-рекетінде з керінісін табады.
Бейнелеу іс-рекетін ойдаыдай мегеру тек формалар мен турлерді білуді ана емес, сонымен бірге формалардьщ (геомет-риялы фигуралар) мен тсті (тстік спектр) жртшылы а-былдаан эталондарымен оларды араатынастарын белгілеу-ді де талап етеді. Балалар квадратты ш брыштыдан айыру-ды жне оларды атауды білмей, затты формасын анытап, атын айтып бере алмайды. Тстер мен ректерді аттарын біл-мей, оларды ажырата білмей, балалар затты тсін, оны боя-уын да ажырата алмайды.