Адам аасы мен ызметтері
Ересек адамны омырта жотасы 4 жерден иіледі. Ол денеге серпімділік, мытылы асиет беріп, адам кенет тез имылдаанда, жгіргенде, иілімдер серпіліп, соыны бседетеді.
Адамны аасы зара буындар алтасы жне сіірлер арылы жаласан блек – блек сйектерден трады. Адамны аасында 200-ден аса сйектер бар. Оларды 85-і сыарлы, ал 36-сыарсыз. Ерлер сйектері денені жалпы салмаынан 18%-на, йелдердікі – 16%, нрестелердікі – 14% те. Сйектер омырта жотасын, кеуде уысын, бас сйек, иы, жамбас белдеулерін ая – ол сйектерін райды. Адам аасы бас, тла, ая-олдан трады. Бас сйегі ми сауыты мен бет сйегі блімдерінен трады. Ми сауыты зара берік жне имылсыз байланысан сйектерден ралады.
Тла аасы омырта жотасынан, абыралардан жне тстіктен трады. Омырта жотасы немесе омырта баанасы мойын, ара, бел, сегізкз, йымша болып блінеді. Омырта жотасы 33-34 омыртадан трады. Он екі абыраларды дес басы ара омырталарыны ойысына бекіп, екінші жаынан шеміршекті тстікке жаласады да, кеуде уысын райды. Тстікке жетпеген екі жп абыра ыса кйінде трады. Бларды аралы абыра деп те атайды.
абыра зын, ттас, жалпа сйектерге жатады. Сйектерді шеміршек аралы озалмалы жаласуын буын деп атайды.
Иы белдеуі иы жне ол сйектерінен трады. Иы белдеуі арылы ол сйектері денемен байланысады. Бана мен жауырын бірігіп, иы, белдеуін райды. Бананы бір басы тстікпен, екінші басы жауырынмен буын арылы жаласады. Кеудені сырты жаына орналасан жалпа, шбрыш сйекті жауырын деп атайды. ол сйектері екі зын сйектен: топан жілік пен крі жіліктен (шынта сйек, шыбы сйек) трады. Білезік сйек жне сауса сйектері ол басы сйектері болып саналады.
Жамбас белдеуі жамбастан жне ая жіліктері мен табан сйектерінен трады. Жамбас белдеуі жалпа жамбас сйегінен, ортан жіліктен, тізе, асыты жіліктен, кше сйектерімен (толарса, табан сйектері мен башпай сйектерінен) рылады.
Сйек рылысы.Адам анасындаы сйектерді лкен-кішілігі мен пішіні р трлі. Сйектер зын, ыса, жалпа та болуы ммкін,
зын сйектерді жілік деп атайды. Бл сйек тыыз заттан трады. Оларды іші уыс, жілік уысында майы кп, днекер лпасы - жілік майы болады. Жілікті екі басы сйек кемігінен тзіледі. Жілікті басы шеміршек арылы блініп трады. зын сйектер осындай рылысы арасында берік рі жеіл болады. Металдан немесе пластмассадан жасалан іші уыс ттіктерді зындыы мен диаметрі дл сондай, сол материалдан жасалан ттас білікті беріктігіндей болатыны млім. Сйек лпасыны абатшалары сйекті кбірек созылатын немесе сыылатын баытына арай айасып орналасады. Сйекті берік рі жеіл болуы сйек кемігіні осындай рылысына байланысты. Сйек абатшаларыны аралыы кемік майа толы болады, ол ан жасайтын мше.
ыса сйектер денеге мытылы асиет береді жне иілімді жерлерде орналасады. ыса сйектер негізінен кеміктен рылады. Олар: омырта, табан мен ол сйектері.
Жалпа сйектер жа болады. Блара бас сйек, жамбас, кеуде уысындаы абыра, жауырын, самай, бет жне жа сйектері жатады. Сйекті уыс кеістігі мен оны кемігіне сйек майы толы болады.
Сйекті сырты сйек абыымен апталады. Бл жа, біра сйектен бірігіп скен днекер лпаны тыыз абаты. Сйек абыы арылы антамырлары мен жйкелері теді. Сйекті шеміршекті шында сйек абыы болмайды.
Сйекті рамы. Сйек денекер лпасыны бір трі. Ол те тыыз лпа. Сйекті жасушалары мен оларды сінділерінен, жасуша аралы сйыты толан те са зекшелер оршап жатады. Осы сйыты арылы сйек жасушалары оректенеді жне тыныс алады. Сйек жасушаларыны зегі арылы ан тамырлары мен жйкелері теді.
Сйекті 30-% органикалы жне 60-% бейорганикалы заттардан трады. Оны рамында не бары 10% су болады. Органикалы жне бейорганикалы заттар сйекке иілгіштік, серпімділік жне мытылы асиет береді. Сйекті аттылыы негізінен бейорганикалы заттара байланысты. Ал сйекті иілгіштігі мен серпімділігі органикалы осылыстара байланысты.
Бейорганикалы заттарды аттылыы мен органикалы осылыстар серпімділігіні йлесуінен сйек берік болады.
Жас балаларды сйегінде бейорганикалы заттардан органикалы заттар кп, бл оан иілімділік жне серпімділік асиет береді, сондытан да ол те сирек сынады. Адамны жасы лайан сайын бейорганикалы заттар кбейеді, сйек сыныш болады. Бл сіресе крі адамдарда жиі байалады. Бл деректерді ая киім дегенде ескерген жн.
Сйекті химиялы рамына ішкі секреция бездері серін тигізеді. аланша безіні асындаы бездерді гармоны сйекті органикалы жне бейорганикалы заттар рамын реттейді.
Сйектерді жіктеу.Анатомия сйектерді пішіні (рылысы), ызметі жне дамуына арай жіктейді. Осы негіздерге орай сйектерді зын, ыса ттікше, ыса, зын, сесам трізді (кеуекті), бассйек, жамбас, иы белдеулеріні жалпа жне аралас трлеріне бледі.
зын ттікше сйектерге иы, шынта, шыбы, ортан жілік, асы жілік (жіліншік) жатады. Олар тыыз жне кеуекті (кемік) заттардан ралан. р ттікше сйекті екі басы эпифиз жне орта блігі (диафиз) бар. Бл сйектер таяныш, имыл-озалыс, ораныш ызметтерін атарады.
ыса ттікше сйектер атарына алаан, сауса табан, башпай сйектері жатады. Олар зын ттікше сйектер сияты да, имыл-озалысты біршама ыса тетігі болып есептеледі.
зын кеуекті (кемікті) сйектерге абыра жне тстік жатады. Олар негізінде кемік заттан ралып, тыыз затпен апталан. Бл сйектер таяныш, ораныш ызметін атарады.
ыса кеуекті сйектерге омырта, білезік, толарса сйектері жатады. Олар негізінде таяныш ызметін атарады.
Сесам трізді сйектерге тобы, тізе апаы, брша трізді олбасыны жне табанны сесам трізді сйектері жатады. Олар буындарды жанында орналасады да, рылуына жне имыл-озалысына септеседі. Біра аа сйектері мен тіке байланыспайды.
Жалпа сйектерге ораныш ызметін атаратын бассйектері мен белдеулерді таяныш жне ораныш ызметтерін атаратын жауырын, жамбас сйектері жатады. Жалпа сйектерді ортасы кемік, ал сырты тыыз заттан ралан.
Аралас сйектерге бассйекті тменгі жаыны бірнеше бліктен осылып біткен самай, шйде сйектері жатады. Бліктерді пішіні мен рылысы р трлі болуы ммкін.
ааны дамуы.ааны бас жне бет сйектеріні дамуы екі кезенен трады: жара жне сйек кезедері. Ал баса сйектер дамуы ш кезенен трады. Олара жара, шеміршек жне сйек дамуы кезедері жатады.
Сйекті зарып, жуандап суі, шеміршек лпасы жасушаларыны блінуі есебінен жне сйек лпарына айналып отыруына байланысты.
зын ттікше сйектер заруы екі басыны шеміршектеріні згеруіне байланысты. ыса ттікше сйектер заруы тек ана бір басыны шеміршегіні згеруіне байланысты.
Адам аасы 22-25 жаста алыптасады.
Адам аасыны кп сйектері бірнеше сйектен ралып дамиды. Даму арасында олар осылып бір ттас сйек райды. Мысалы, жамбас сйегі ш ірі сйектен ралан. Сйек суіне ішкі секреция бездері сер етеді. Гипофиз гормоны жетіспегенде немесе жо боланда шеміршек жасушаларды клемі лкейеді, крамында бейорганикалы заттар азаяды. Сйекті суі мен жуандауыны жылдамдыы аланша без гормоныны арасында болады. Сйек суіні жылдамдыы жне лшемдері механикалы кштер мен де байланысты.
Дене шыкытыру арылы сйектерді механикалы асиеттерін ныайтуа болады. Мысалы, сйекті сындыруа, июге, ысуа, созуа, брмалауа кедергісін лайту. Кшті сері кбірек тсетін тста тыыз затты алындыы лаяды да, сйек абатшаларыны рылысы мен баыты згереді. Ал сйекті кемік затыны кеуектері лкейеді.
Соы мліметтер бойынша механикалы кш ыраты жне орныты боланы жн. Егер, механикалы кш арты лде жеткілікті болмаса, сйек суіні жылдамдыы тмендейді.
Сйекті зара байланысы.Сйектерді бір-бірімен днекер болып немесе шеміршекпен байланысуын жаласу дейді.
зіліссіз жаласулара синдесмоз, синхондроз жне синостоз жатады (1 сурет). ызметіне арай блар шамалы озалмалы немесе озалмайтын буындар.
Сурет 1. Сйектерді зілісіз жапасуы: 1 – сйек абыы; 2 – сйек;
3 – талшыты тыыз байланыс лпасы; 4 – шеміршек
Синдесмоз – сйектерді лпа арылы тыыз байланыс лпа арылы жаласуы. Омырта жотасы бір-бірімен осылай байланысады.
Синхондроз – екі сйекті шеміршек арылы жаласуы.
Синостоз – сйектерді сйек лпасы арылы жаласуы немесе сйектерді жіктеліп атаюы. Бл сйектерді ерекше байланысу трі сирек кездеседі,
Днекер лпаны иірімделген жа абаты сйекті зара те тыыз, мыты етіп байланыстырады. Оларды аралыындаы шеміршек адам жргенде, жмыс істегенде, дене селкілдегенде тиетін соыны бседетеді.
Сйекті озалмалы байланысын буын дейді. Буын(зілісті байланыс) денедегі сйектерді кпшілігін байланыстырып, оларды алуан трлі озалыс жасап, имылдауына ммкіндік береді. рбір буын крделі рылысты, ол екі немесе бірнеше сйектерді байланыстырады. Буынны сыртын буын алтасы аптайды. Буын шеміршектен, сйек блшектерінен, оймалжы сйыты толы куыстан, май лпасынан трады. Буын алтасы екі абаттан трады; сырты-талшыты, ал ішкі абаты буын сыйытыы деп аталады. Талшыты абат днекер лпасынан трады. Ол те мыты абат. Буын аралы сйытыты блетін абат эпителей лпасыны ерекше трінен рылан. Осы лпа буын аралы сйытыты ажалаудан сатап, оза-лысын оайтады.
Буында (2 сурет) – сйектерді буынды беттерін, оларды оршайтын буын алтасы жне буын уысын ажыратады.
Буындар пішіні.Буындарды озалыс дрежесі оны рылысы мен сіресе сйектерді буынды беттеріні пішінімен байланысты. Буынды пішіндеріне арай жіктейді.
Сйектерді буын беттерін пішіндеріне арай р трлі геометрия айналу денелеріні бліктерімен салыстыруа болады.
Сурет 3. Буындарды р трлі пішіндері (желі): 1-шар трізді; 2- эллипс трізді;
3-ер трізді; 4-жалпа; 5-блок шыыр трізді; 6-цилиндр трізді.
Айтылана сай буындарды: шар трізді, элипс трізді, ер трізді, жалпа, (блок) шыыр трізді, цилиндр трізді трлерге бледі.
Сйектерді буын беттеріні пішіндерін, имылды баыты мен клемін ш перпендикулярлы стерге арап анытайды.
Шар трізді буындар. Е озалмалы деп есептелінеді. Олар сансыз айналу сті. стер сйек басыны ортасынан теді. Бл стерді арасынан ш зара перпендикулярлы: клдене, алы-арты жне тік немесе вертикальды стер кіреді.
Шар трізді буындара иы буыны жатады. Кейбір шар трізді буындарды озалыстары ш зара перпендикулярлы стермен шектелмейді. Мысалы, алаан сауса буындарыны озалысы тек кана клдене жне алы-арты стер айналасында теді. Ал тік сь айналасында белсенді озалыса буындарды ныайтатын сіірлерді кедергілері сер тигізеді.
Элипс трізді буындар.Екі айналу сті (клдене жне алы-арты стері). Бл буындарда иілу-жазылу, жан-жаа брылу жне айналма озалыс болуы ммкін. Элипс трізді буындара білезік буынын жатызуа болады.
Ер трізді буындарды екі стіктерге жатады. Бл буынны сйектеріні буын беттері ер пішініне сас болып келеді. Бл буындарда да иілу-жазылу, жан-жаа брылу жне айналма озалыстар болуы ммкін. Ер трізді буындара бас барматы алаанды білезік буыны жатады. Осы буындара келгенде "иілу" жне "жазу" атауларыны орнына "арсы тру" жне "айта ою" атаулары олданады. Екі сті буындара тізе буыны жатады.
Блок жне цилиндр трізді буындарды бір сті буындар атарына жатызады. Блок трізді буындар саусатарды баай аралытарында кездеседі. Оларды бір фронталь айналуларыны сі бар. Бл сь арылы иілу-жазылу озалыстары теді.
Цилиндр трізді буындарды сйектеріні буын беттері цилиндр блігіне сас келеді. Бл буындарда тік сь айналымында брылыс озалысы болуы ммкін. Мысал ретінде топан жілік, шынта буынын келтіруге болады.
Жалпа буындар лкен радиусты домала немесе шамалы исытыты буын беттерімен сипатталады. Бл буындарды озалысы шамалы. Тек ана мшеленген беттер зара р трлі баытта жылжуы немесе сыранауы ммкін. Мысал ретінде білезік немесе толарсаты клдене буындарын келтіруге болады.
Кейбір буындар р трлі анатомиялы жерлерде орналасып трып, жмысты бір мезгілде істеуі ммкін. Бл буындарды растырылан дейді. Оларды атарына топан жілік - шынта буыны жатады. Екі сйектен ралан буындарды - жай, ал ш жне одан кп сйектерден раландарды крделі деп атайды.