Жру жне жгіру кезіндегі жмыс

Адамны кдімгі жрісі оны денесіні вертикальды кйде бойлы барытта жылжуы мен сипатталады.

Жріс - денені тіректік бетті итеріп кету жне оны кеестікте жылжуымен байланысты крделі циклды озалыс. Жрісті тн асиетіне бір немесе екі аяа траты тірек сатау жатады.

Егер, тран кйден бір аяты ала аттап, оны мен тіректік бетті болса онда арапайым адым жасалады. Егер, екінші ая тіректік аяа, таалып трмай ала аттаса онда адам бірлік адым орындайды. р бірлік адым алдыы жне арты арапайымдара блінеді.

Арты адым бірлік адымны жартысы, бл кезде ая денені ЖАО арылы тетін фронтальды жазыты артында жылжиды. Алдыы адым деп оны ая фронтальды жазыты алдына шыарылан атайды. Оларды арасындаы те ыса мерзім вертикаль моменті деп аталады.

Жрісте толы имыл циклын жасау шін, бір ая пен бірлік адым жасалып боланнан кейін, екінші ая пен осындай адым жасау ажет. Бл екі адым ос адымды райды.

Жріс кезінде дене бірдей озалысты айталайды, сонымен бірге денені бір жартысыны имыл-озалысы екінші жартысыны имыл-озалысыны айналып айталауы сияты болып крінеді. Осыан орай, жріс р трлі уаытты симметриялы озалыстара жатады да, анатомиялы талдауда денені бір жартысыны имыл-озалысын арастыру мен шектелуге болады.

Тірек бетімен тйісетін аяты тіректік, ал басасын - озалмасы, немесе сермеулік деп атайды. Кдімгі де арты адым кйіндегі аяты арты, ал алдыы адам кйіндегіні - алдыы деп атайды. р бірлік адым трт фазадан (кезенен) трады: ос тірек, арты адым, вертикаль моменті жне алдыы адым. Д.Д. Донской аяты озалысында тіректік жне тірексіз кезедері болып шыарады. Тірексіз кезедер - ктеру екпін (ала озалыс), бл озалысты тежеу, тсіру. Тіректік кезедер - бседету (тірек бетімен тйіскенде) жне имыл-озалысты жаа циклын бастайтын итеріп кету. Бседету санды тізе буынында иіген кезде, ал итеріп кету – жазан кезде теді. Беседету кезінде алдыы, ал итерген кезде – арты трткі орын алады.

р ос адымда алты фазаны (43 жне 44 суреттер) ажыратады [18].

Сурет 43. Журіс фазалары Сурет 44. Жрістегі табан орналасулары

 

Кдімгі жрісте бір минуттаы адымдар саны шамамен 100-120 те, демек бір адым шамамен 1-2 с созылады. Жылдам жргенде адымдар санын бір минтте 170-ке дейін кбейтуге болады. Шапшанды бір минтте 190-200 адыма жеткенде жріс жігіріске алмасады. лкен адамдарды адым зындыы 76-79 см (ерлердікі йелдердікінен лкен), 9 жаса дейінгі балаларды адым зындыы табан зындыынан 2,5 есе, 9-14 жаса дейінгі балалардікі 2,75, ал 14 жастан лкендерді – 3 есе ден астам болады.

Ерлерді жріс шапшадыы орта есеппен аланда 1,5 м/с, ал йелдерді 1,47 м/с те. Жріс шапшадыына имыл-озалыс фазаларыны зындыы туелді. Нерлым жріс жылдам болса, солрлым ос тірек кезеі ыса болады.

озалыста тіректі жеке кезедері арасындаы араатынас бірдей емес. ос адымны заты уаыты 1 с те кезде, барлы тіректік кезені, кшеге тірек 7%, барлы табана тірек – 33%, табанны алдыы блігіне тірек – 60% амтиды.

кше биіктігі лкейген сайын ос адамны затыына атысты барлы табана тірек затыы кбейеді.

Жгіру де жріс сияты р трлі уаытты симметриялы локомоторлы жылжу имыл-озалысы. Жріс жне жгіру арасында састы жне айырмашлы белгілері орын алады.

Жгірге сол озалыс циклы, рекеттік кштер жне блшыеттерді функционалды топтары тн. Жгіру мен жруді негізгі айырмашылыы болып жгіруде ос тірек фазасы жо жне шу фазаны бары (дене тіректік бетке тимей имылдайды), жгіруде итеру батылдау, жылдамдау жне шкірлеу брышта орындалады, олдар жедел озалады олар шынта буынында иіліп трады. Бл оларды инерция моментін тмендетуге септігін тигізеді.

Жгіруде дене екею жргенге араанда лкендеу болып жгіру шапшадыына туелді: нерлым шапшады лкен болан сайын, солрлым денені ала екеюі лкен болады. Денені лаудан сатау шін жгіргенде жрген мен салыстыранда аятар ала лкен ашытыа созылады.

Жрісті дрыс зерттеу шін р трлі зерттеу дістерін пайдаланады. Олар, р трлі кескінде бл крделі рдісті сипаттайды.

Ихнодинамография озалыста тіректік бетке жкті, таралуын зерттейді (бір жаында конусты формалы шоылы резеке тсенішті зерттеуге пайдаланады).

Циклография озалыста ауыртпалы ортаны теселуін, буындарды орталарыны денені р трлі сегменттеріні жылжуын анытауа ммкіндік береді. Адам денесіне тыыз жанасатын трико кигізіп, оан ая-олды лкен буындарыны жне тілерсек сйектеріні айналу стеріні тсында электр лампаларын бекітеді де оны ара фона орналастырады. Электржабдыта жарыты осады да фотосуреттерді тсіреді. Фотосуреттерде ара фонда жріс кезіндегі зерттеліп отыран нктені динамикасын бейнелейтін циклограмма алынады.

Адам денесі мен оны жеке бліктеріні озалысы сырты жне ішкі кштерді зара серлесуіні (бліктер деп жеке анатомиялы бірлікті -дербес имылдайтын сйекті айтады) нтижесі болып табылады. Сырты жне ішкі кштерді жиынтыын кш рісі дейді. Адамны аяы біршама крделі кш рісінде озалады (45 сурет).

 

Сурет 45. Кш рісіні згеруі

 

Наыз спортшыны жгіру кезінде ая буындары кштік рісіні згерісі (векторлар стрелкамен крсетілген). Н.А. Бернштейн бойынша: а – жерге тимейтін кезде аяты кетергеннен кейінгі, б – жерге тимейтін кезді орта шенінде (0,28 секундтан кейін).

Сырты кшке е алдымен денені ауырлы кші жатады. Ол тірек бар кезде жне адамда тірек жо кезде (мысалы, секіргенде) ашытыа сер етеді. [18, 19].

Тірек боланда, адам оан сер еткен кезде бір мезгілде сырты таы бір кш - тіректік реакция туындайды. Егер тірек реакциясы тірек бетіне перпендикулярлы болмаса, онда оны: тірекке перпендикулярлы жне оны бойымен жанама бойынша баытталан йкеліс кшіне, яни екі раушыа жіктеуге болады.

Сырты кшке адам озалатын орта кедергісінде жатызуа болады. Жылдамды лкен боланда, ауаны кедергісі де кп, рі адам блшы ет кшін кбірек жмсайды.

Ішкі кштер де кп-а. арынды ішкі кштерге блшы етті сйекке тсірген ысым кші, ал арынсыз тріне дене массасыны сері мен баса сырты кштерді тікелей абылдайтын лпаларды кедергісі жатады. Денені р трлі бліктеріні зара рекеттесуі нтижесінде пайда болатын инерциялы креактивті кштерді рлі айрыша.

Тірек бетімен зара серелескен кезде ая динамикасын бкіл денені ауырлы центрі алпыны згерісінен байауа болады. Жрген кездегі сер бойлы, тік жне клдене баыта жіктелген кеістік векторы трінде болады.

Тепе-тендік сатау шартын тсіндіру шін жалпы ауырлы центріні орнын білу ажет. Егер екі табан бетін лкен саусапен кшеге жанама болатын тзу сызытармен осса, онда осы сызытармен жне бйірлік беттермен шектелген табан кеістігі тірек ауданын райды.

Егер ауырлы центрі тірек ауданындаы кез келген нктеге тссе, онда адам тепе-тедікте болады; егер тспесе, онда тепетедік бзылып, адам з алпын дер кезінде тзетпесе айтсе де лайды.

Тран кезде аз ана блшы еттер жмыс істейді. Буынны кпшілігіні озалмайтындыы блшы етті атысуынсыз байламдарды арапайым сері арылы жзеге асады. Симметриялы тран кезде адамны денесіні ауырлыы екі табана бірдей тседі. Адам жрген кезде табан тірек бетке кшелік блігімен жанасып, содан кейін алдыы блігімен жанасады, тіректен саусатарды жне шарбуыннын, кмегімен теуіп озалады. Ая арты алыптан алдыы алыпа ауысанда табан саусатары бгіліп жоары арай баытталады. Бл жадайда табан зындыы бойынша ысарады. Табан тіректі ттастай бетінен шарбуын тірегіне ткенде, тілерсек жне табан-баай байламдарда бгіледі. Жрген кезде тірек периоды кшелік блікте барлы тірек периодыны 7%-ін, ттас табанда 43%-ін, ал табанны алдыы блігінде 50%-ке жуыын райды.

К.И. Морейнис, Г.И. Ронзин, Н.А. Смелянский жне т.б, дістері тіректі реакцияларды бас векторыны растырушыларын (вертикальды, горизонтальды, бойлы жне клденедік), тіректік кезе уаытын жне ая-олды тасу кезеін, р буынны озалыс амплитудасын, адым зындыына, брышты жне сызыты екпіндерді жне баса лшемдерді анытауа ммкіндік беретін ртрлі датчиктерді пайдалануда негізделген.

К.М. Платунов р трлі адамдарды кшені тірек пен тйісіу моментінен бастап тіректі башпайлар итеріп кетуіне дейінгі аралытаы вертикальды нктерді таралуын сипаттайтын диаграммаларды алды (46 сурет).

 

 

Сурет 46. ртрлі ая алыс кезіндегі вертикалды кшіні таралуы

 

Барлы жріс жне жгіріс диаграммаларыны бастапы блігі 1-2 тік рлі болып, имыл-озалыс шапшадыы скен сайын айын байалады. Барлы табанмен тіректену басыны тмсы ажыраанша кезені, яни е жктелген жадайда 2-3 блік, кбінесе абцисс сіне арай дестігі бар ер трізді форманы жне кейбір кезде тік сызыты болады. Ая алысы р трлі адамдарды исытарды ер тріздігі р трлі болады. Адамдарда 50% астамдарыны е лкен кші тіректік кезені алдыы фазаларына келеді.

ысым имыл шапшадыы мен байланысты: нерлым адам тез имылдаса, солрлым инерция жне ысым кші кп болады. имыл-озалыста адамны тіректік бетке беретін кштер, динамикалы коэффициентпен сипатталады:

 

q = Q / P,

 

мндаы Q -тірекке берілетін кш, Н; Р - адам денесіні массасы, кг.

Жеіл ая киімде баяу жргенде q =1, ауыр ая киімде q =1,23, жылдам жргенде q=1,5, жгіргенде q=1,8, секіргенде q =3

Ф.А. Корнилов жріс рдісін Н.А. Смелянсккйді аспабында зерттеді. Ол р трлі жріс кезедеріні р трлі баыттаы кш растырушыларыны жне оларды лшемдеріні осцилограммаларын алды (48 сурет). Осциллограммалар К.М. Патунов алан мліметтер дрыстыын длелдеді.

 

Сурет 47. Жруді ртрлі кезедеріндегі тірек ысым таралуы

 

К. Никоб жне Е. Хенинг (АШ) физикалы кштер серінен конденсаторларды сыйымдылыы згеретінін ескере отырып арнайы датчиктер жне вертикальды кштерді лшеу дісін жасады.

"Зайц" фирмасы (Германия) датчиктерден алынан мліметтерді дейтін компьютерлік ралды жасады. Оларды негізінде «Неволь» фирмасы (Алмания) тензометрлік компьютерлік кешендерді модификацияларын жасады [20, 21] .

 

Табан иілуі

озалыста табан 3 балтыр-табан жне 1 тілерсек-баай буында-рында иіледі (48 сурет). осындай былыстар кшелі ая киім кшесіне ктергенде де байалады.

 

 

Сурет 48. Табан зындыыны кше ктерікілігіне тигізетін сері

Сурет 49. Табанны тілерсек бйынындаы шартты теселу ортасы

Бл кезде, олара оса табанорта буындарыны арасында да 2 табан иілуі байалады. Тілерсек сйектеріні теселу (иілу) орталары тіректен ктерілген орталарыны облысында орналасады. Бдан баса, тілерсек сйектерді бастарыны астындаы тарамыстар, майлы абаттар, тері бл бастарды рлеуін арттырады. Тілерсек сйектер р трлі лшемді боландытан, оларды теселу орталары кшені е шыыы нктесінен р трлі ашытыта жатады. Шартты трде теселу орталар бірінші тілерсек сйегіні бас жне кіші башпай шы арылы жне кшені е шыыы 4 нктеден 0,73Д жне 0,8Д ашытыта теді деп абылданан. Ал тру кезде 4нкте жне тіректік беттен (0,1...0,17)Д немесе (0,23...0,33)Ш_Н.П. жне (0,04....0,07)Д немесе (0,1-0,13)Ш_Н._П ашытытарда орналасады.

Табанны домалануы бірінші тілерсек сйегіні басы жне кіші башпай шы арылы тетін екі шартты стерге атысты орындалады деп есептеледі.

кшені е шыыы нктесі тіректік беттен 0,09Д ашытыта боландытан 1-4 сызыты табанды лшеуді базистік сызыы ретінде абылдауа болады.

кшені ая киім кшесіні биіктігіне Б_к(20,30,40,50 жне т.б.) ктеруді негізгі параметрі ретінде тірек бетіні сызыына атысты кше ктерікілігіні брышын алу сынылды. Бл брыш табанны тілерсек-баай буынындаы иілуі мен табан анасыны сйектеріні орналасуын дрыс сипаттайды. Брыш бірдей кезде кше ктерікілігіні биіктігі табан зындыына туелді.

кше ктерікілігіні, биіктігі жне брыш арасында келесі байланыс бар:

 

В_п=0,7Дsin.

 

Табанны иілуі кезіндегі оны лшемдері жне формаларын арастыранда кмбезді майысаны лкеюіне кеіл блген жн.

Т.С. Кочеткова жргізген табанны гипстік бедерлерін лшеулер жне рентгеноскопиялы зерттеулер нтижесінде кшені 12° дейін ктергенде кмбез брыш р 6-7° кетерме брышы 1,3° згереді жне кмбез майысуы 0,5-1 мм дейін згереді деп аныталан. Ктеру брышын лкейткенде (=18°) кмбез брышы 5,6° згереді, ал кмбез майысуы 2-3 мм лкейеді. Осыан орай, 1-4 нктелерді арасындаы ашыты кішірейеді (48 сурет ара).