Кулланылган дбият исемлеге
Эчтлек
1. Кереш.......................................................................2-4
2. Тп леш..................................................................5-8
3. Йомгак.....................................................................9-10
4. Кулланылган дбият исемлеге...............................11
Кереш
Кп миллтле совет дбияты тарихында исемнре алтын хрефлр белн язылган бек кешелр бар. Гадтт йтел торган “язучы” сзе ген аларны асылын ачып бир алмый, язучы – кршче дип йртлр аларны. Ул кешелр якты тормыш, бхетле килчк хакына дби срлр тудырып кына калмаганнар, халык м инкыйлаб чен изге кршк бтен гомерен д багышлаганнар. Андый олы кешелрне срлре д, исемнре д онытылмый: халык йргенд аларны дби геройлары белн берг з гзл образлары да саклана. Яадан-яа буыннар бу язучыларны срлрен укып кына тгел, героик тормыш юлын йрнеп т рухланалар, аларча яшрг м кршерг омтылалар. Галиман Ибраимов – н шундый гзл язучы – кршчелрне берсе. Ул – XX гасыр татар яарышы тарихында аеруча зур урын тоткан, калку ктрелеп торган масштаблы шхес , кабатланмас талант иясе: мшр язучы, яа татар дбиятына нигез салучыларны и кренеклреннн берсе, милли дбиятыбызны классигы, танылган галим-филолог, тарихчы, сястче, мгать м длт эшлеклесе, татар халкыны милли-азатлык хрктенд тирн эз калдырган, рухи-мдни-трккыятебезг кчле йогынты ясаган олы фигура.
дбият мйданына 1905-1907 нче ел инкыйлабы шартларында килеп кергн дип кп санлы срлр иат ит, шактый катлаулы м гаять кызыклы сеш двере кичер. Язучыны дби мирасы тел белеме, дбият теориясе м тарихы, милли мгариф м педагогика, тгълим-трбия, милли тарих, татар халкыны милли-азатлык хркте м итимагый фикер сеше тарихына, вакытлы матбугат, милли театр музыка м сынлы снгать, гомумн рухи тормышны бик кп лклрен карый. Бек Октябрь инкыйлабы аны иат колачын тагын да кийт м ул татар совет прозасында социалистик реализм принципларын урнаштыручы кренекле срлр бир.
Инкыйлабка кадрге иатында ук инде Галиман Ибраимов гуманистик эчтлекле, ягъни гади кешелрне – ялчыларны, ктчелрне, табигать балаларын тирн ярату белн суртлгн срлр тудыра. Инкыйлабтан со ис аны иатында азатлык чен крш фронтында зур тормыш мктбе ткн, чыныккан яа кешелр, барлык авырлыкларны иеп, бтен келлре белн яа днья тзчелр зк урынны ала.
Булачак дипне дньяга килгн м трбиялнеп скн урыны – татар дбиятына талантлы язучыларны мул биргн брктле, Башкортстан туфрагы, Солтанморат дигн татар авылы. Авылны бай табигате, матур урман-таулары, болын-кллре, бормаланып аккан елгалары-сулары Галиманны бай рухи дньясы, нечк келле, молы, хислрг бай, шул ук вакытта кырыс холыклы шхес булып формалашуына зур йогынты ясаган. Туган ирене анга якын, элек-электн изге саналган истлекле урыннары бтен иат гомере двамында дипне келен, хыялын дртлндереп, рухландырып, туендырып торганнар, аны срлренд чагылыш тапканнар. Яманбаш чокыры ( “Карт ялчы”), Згр чишм ( “Кызыл ччклр”), Карамалы, нслм (“Яшь йрклр”).
Язучыны сабый чагы туган авылында, ти-нисе йортында уза, башка крестьян малайларыныкыннан берничек т диярлек аерылмый. Галиманны и беренче укытучысы нисе була. Аннары ул ике кыш кшке авылы мдрссен йри. Шул ук вакытта туган авылында Земство мктбенд – башлангыч русча мктбенд укый. Галиман Ибраимовны шхес буларак формалашуында “Галия” мдрссене роле аеруча зур. Бу мдрсг ул 1906нчы елны кзенд клгч урнаша. “Галия” мдрссе шул заманда миллиинститут дрсен ктрелеп килче мшр уку йортларыны берсе булган. Нкъ шул вакытта дип “Зки шкертне мдрсдн куылуы” исемле беренче хикясен яза. Бу ср 1907 елда Фатих мирхан кулына тш. Кренекле язучы, кулъязманы авторында талант чаткыларын креп, хикяне редакцияли м “льислах” газетасында бастырып чыгара. “Галия” мдрссенд уку дверенд дипне тагын ике хиксе днья кр( “ Гыйшык корбаннары” м “ Татар хатыны нилр крми”).
Мдрсне ташлагач Галиман Ибраимов Казанга кит. Кемнрне ген таланты чен бишек булмаган да, кемнрг ген канат бирмгн бу шр! дипне язучылык таланты да нкъ мен шунда ачыла. Моны беренче имеше – “Яз башы” хикясе. Соыннан бер-бер артлы язучны барлык осталыгын м талантын ыйган хикялр, срлр , романнар, китаплар языла( “ Сю-сгадт” м “ Уты снгн ннм” хикялре, “ Яшь йрклр” сре, “Татар шагыйрьлре китабы, “Карт ялчы”, “Ктчелр” хикялре, “Яа кешелр” драмасы, “Кызыл ччклр” сре, “Казах кызы” м “Безне кннр” романнары .б). Галиман Ибраимовны иат имешлре арасында “Кызыл ччклр” сре д зене лаеклы урынын алып тора. леге хезмтем д нкъ шул срг багышланган. Рефератымны исеме “ Галиман Ибраимовны “ “Кызыл ччклр” срен бгенге караш”. Максат – бурычларым:
а) срне язылу тарихын, эчтлеген ачып салу
б) срг булган карашлар
Хезмтем керештн, тп лештн, йомгактан м кулланылган дбият исемлегеннн тора.
Тп леш
Галиман Ибримов Бек Октябрь инкыйлабына кадр к инде хезмт иялрене газаплытормышын чагылдырган “Ктчелр”, “Карт ялчы” хикялрен язды. Бу хикялрд иске тормыш тртиплрен тирн нфрт, изчелрг каршы каты протест белдерелс д, хезмт иялрене якты тормышка чыгу юллары крстелмгн иде.
Гражданнар сугышы вакытында Галиман Ибраимов “ сугыш сафыннан кичеп, дошман аяк астында ыгырашкан халык эчен” чыга. “Кызыл ччклр” повесте халык эченд булып, тирн тэсир ит торган вакыйгаларны кзт нигезенд иат ителгн.
“Кызыл ччклр” повесте 1922нче елда басылып чыга. “срне башта “Без тбннн ктрелдек” дип аталуы да гади кешелрне – хезмт иялрене Бек Октябрь инкыйлабыннан со якты тормышка чыгуларын гдлндердн кил иде,”[1] – дип яза Ш.хтмов. срдге вакыйгалар трле урыннарда – иске авылларда, шахталарда, шрд м сугыш кырында барып, инкыйлаб алды елларындагы авыл яшьлрене тормыш юллары м социалистик революцияг мнсбтлре чагылдырыла. Гражданнар сугышын суртл аша срдге геройларны сыйнфый блглн сбплре ачыла. Шушы тарихи фонда Солтан, Шабаз, Гыйлаи, Фазыйл м Гали образлары алына. Хикяд геройларны уй-тойгылары, телклре, характерлары формалашу крстел.
Бу срд сабый чаклары, яшьлек чоры м ир булып ит вакытлары сугыш елларына туры килгн биш егетне тормышы м язмышы суртлн. Аларны бишесе д Башкортстан туфрагында туып скн. Лкин табигать кояшы бу егетлрне ркайсын бертигез ирклс д, тормыш кояшы аларны барысына да бертсле елмаймаган. Г. Ибраимов авылны тышкы кренешен суртлвенд к алар тормышыны бертрле тгеллеген, блки катлы-катлы социаль баскычлардан гыйбарт булуын искртдер. срне башында ук без Згр Чишмне тир-юне белн танышабыз. н шул гзл табигать кочагында утырган авыл йортларында да тигессезлек яши.
Тир-юньне тасвирлау ярдменд автор безне образлар белн таныштыра. Боларны берсе – чплеклрг, тиреслрг салынып, “ злрене кайгылы йзлре, слм кыяфтлре белн каты иллрг, кчле бураннарга каршы тора алудан мет эзгн бер хлд днья кичергн”[2] йд туган Солтан. Икенчесе – гомерне беренче сгатьлренд к ичбер й зен алырга телмгн м бабасы хми картны балчык ендге юклр, мунчалар арасында тормышны беренче мизгеллрен башлаган Шабаз. Ул иде яшенд к кеше кулына кала, бала чактан ук яш чен крш башлый.
Шабаз белн Солтан – ярлы крестьян сыйныфын гдлндерче типик образлар. Аларны тормышында бераз аерымлыклар бар икн, бу социаль яктан зглеклр тгел, блки Шабазны ксез ятим булуыннан килеп чыккан аерымлыклар гына.
Солтаннан бер баскычка югары – балта остасы Зариф гаилсенд туган Гыйлаи тора. Ул таза, калын гдле,сабыр холыклы малай була. тагын да стрк – Заит малае Фазыйл тора. Ул чибр ген киенгн, озынча йзле, зур кгелем кзле, нечк кара кашлы малай дип тасвирлана. Гали – социаль баскычны и югары ноктасында.
Социаль чыгышлары трле булган леге малайлар кечкен чакта берг уйнап слр, бер-берсен килчк турындагы хыялларын сйлилр, кел кичерешлре белн уртаклашалар. Холыклары, табигатьлре белн трле булсалар да, алар барыбер дуслар. Тик еллар т. Вакыт дньяны гына тгел, шул днья эченд шау-гр килеп яшче биш дусны да згрт. Аларны дньяны трле почмакларына сибеп тарата. Сугыш башлана м тормышны мондый катлаулы баскычларын ткн чакта аларны юллары аерыла. Аларны ркайсы инкыйлабны трле юлларына басып, дньяны згртерг телилр. Тик хзер алар бер юлда тгел,трлесе трле якта.
Ниг со язучы бу егетлрне сабый чакта, смер вакытта берг уйнатып дуслаштыра да, соыннан якага-яка килерлек, бер-берсене ккрген мылтык террлек хлг китер? Мансур Хснов фикеренч, автор моны белн мгыятьне сеш законнары, сыйнфый крш логикасы каршында, биологик, географик сыйфатларны ичберсене каршы тора алмавын крстерг телгн. “ аларны берг слре итимагый сеш логикасы нтисенд авылда барлыкка килгн сыйнфый аерымлануларны тирнлеген, катлаулыгын гына кчйт, шул аерымланулар нтисенд килеп туган капма-каршы социаль кчлрне инкыйлаб баррикадаларны трле ягында калу котылгысызлыгын тагын да кчйтеп крст,”[3] – дип яза ул.
Табигатьт кызыл ччклрне антиподы тигнклр булган кебек, тормышта да срд крстелгн Шабаз, Солтан м Гыйлаилар белн берг скн социаль тигнклр бар. Аларны берсе Гали, маллы, млктле булыр чен ул хтта дустын да терерг зер.
Биш егет башына тшкн сынауны и авыры, и катлаулысы Фазыйлга туры кил диск, бер д хата булмас. Бу образ гаять миятле роль уйный. Галиман Ибраимов аны йзенд азатлык пролетариат революциясе аркылы гына килчген аламаган татар зыялыларыны язмышын суртли.
Образлар системасыннан з ген читлшеп пейзаж м тир- юньне суртлг д игъбар итик. Мслн, язучы Згр Чишм авылын суртл аша инкыйлабка кадрге авылны тулы картинасын чагылдыра. “Згр Чишмне бакчаларында ччклр адм кзе карап туя алмас дрд куе тст чибр булып итешлр; болыннары елны елында тир-якны й кне яшел лн белн, кышкы суыктасолыдан кадерле санала торган хуш исле коры печннр белн хйран итлр,”[4] – дип яза дип. Лкин табигатьт шундый гзллек, муллык яшгнд, итимагый тормышта гаделсезлек хкем ср. Чнки “ярты дньяны туйдырырлык нигъмтлр” бирторган ир байлар кулында, печн тугае да бар кеше чен тгел. срд кл аерым бер образ итеп бирел. Ул, бер яктан, табигать кренешен суртлс, икенчедн, бу клне бхет, якты тормыш символы итеп карарга да була.
Йомгак
“Кызыл ччклр” срене темасы, суртлнгн тормыш материалыны характеры, образларыны яалыгы ягыннан гына тгел, композициясе, эпик стиле, суртл чараларыны оригинальлеге белн д татар дбиятына зур яалык алып килде. Ул милли прозаны, революцион рухбелн сугарылган хлд, реализм юлыннан с баруын крстте. Бу ср нигезд, реалистик иат принципларында торган хлд, Ибраимовны романтик алымнардан да ки файдалануын, реалистик суртл чараларыны романтик рух белн ретелен раслады. мондый иат трибсе татар совет прозасыны килчк сеше чен зур миятк ия.
срд Октябрьга кадрге татар дбиятыны прогрессив традициялре уышлы двам иттерелде. Бу бигрк т авыл тормышын, крестьян кнкрешен зур осталык белн, колоритлы суртлд чагыла.
Язучы повестьта сыйнфи кршне, капма-каршы социаль кчлр брелешене яшьлек дуслары булган биш егет йзенд гдлнеше мсьлне кактлауландыра, чынбарлык кренешлрен тасвирлауда автордан гаять зур дби осталык талп ит. мма Галиман Ибраимовны кчле дби сиземлве, катлаулы тормыш кренешлрен эпик планда суртл лксендге бай трибсе аа бу куркынычны иеп чыгарга, бер к вакытта типлар да, индивидуль характерлар да булган тулы канлы дби образлар тудырырга ярдм ит.
Тулаем алганда, Мансур Хснов срг яхшы бялм бир. “Галиман Ибраимов – заман чен лаеклы стиль тудыру лксенд кп кч куйды”[5]- дип яза ул.
Бу ср миа бик ошады. Галиман Ибраимов образлар системасын тулаем ачып бир, суртл чараларын мул м урынлы куллана. Язучы гомумкешелек проблемаларны гына тгел, шул заманга хас булган проблемаларны да суртли. Геройларны хис-кичерешлре табигать кренешлре белн релеп баралар. срд суртлнгн табигать, пейзаж да срне тулыландыра, ниндидер матур тсмер сти.
Кулланылган дбият исемлеге
1. Ибраимов Г. Кызыл ччклр. – Казан: Тат.кит.ншр., 1958. – 119б.
2. Хснов М. Галиман Ибраимов. – Казан: Тат.кит.ншр., 1964. – 330б.
3. Галиман ибраимов м хзерге заман. Язучыны 115 ел тулуга багышланган фнни конференция материаллары. – Казан: “Фикер”, 2003. – 269б.
4. хтмов Ш. Мктпт Галиман Ибраимов иатын йрн. – Казан: Тат.кит.ншр., 1964. – 77б.
5. Халит Г. “Кешег м чынбарлыкка мхббт белн”. – Казан: Тат.кит.ншр., – 1975. – 75-76 б .
6. Татар дбияты тарихы. 4 том. –Казан: Тат.кит.ншр., - 1989. – 181- 200б.
[1] хтмов Ш. Мктпт Галиман Ибраимов иатын йрн. – Казан: Тат.кит.ншр., 1964. – 29б.
[2] Ибраимов Г. Кызыл ччклр. – Казан: Тат.кит.ншр., 1958. – 4б.
[3] Хснов М. Галиман Ибраимов. – Казан: Тат.кит.ншр., 1964. – 150б.
[4] Ибраимов Г. Кызыл ччклр. – Казан: Тат.кит.ншр., 1958. – 7б.
[5] Хснов М. Галиман Ибраимов. – Казан: Тат.кит.ншр., 1964. – 157б.