Ысаран сздер, тіркесті сздер, емлесі
Крделі атауларды шартты трде белгілі тсілдерменысарту арылы жасалан сздер ысаран сздердеп аталады. ысаран сздерді тіл білімінде аббревиатурадеп атайды. Крделі сздер р трліжолмен ысарады:
1. Крделі атауды р сзіні бас рпінен: Р, Б, ТМД, т. б.
2. Крделі атауды бірінші сзіні алашы буыны жне алан сзді басы рпінен: азУ, арМУ, азПУ, т. б.
3. Крделі атауды р сзіні алашы буынынан: ауатком, колхоз, жымшар, т. б.
4. Крделі атауды алашы сзіні бірінші буыны мен келесі сз тгел алынады: пединститут, медколледж, медбике, педпрактика, т. б.
5. Техника маркаларын крсету шін алынан шартты белгілер де ысаран сзге жатады: ТУ-104, ДТ- 54, ЯК-40 , т. б.
6. р трлі лшем бірліктері: м (метр), кг (килограмм), ц (центнер), т. б.
ысаран ( пединститут, ауатком, жымшар, кешар медколледж,
сияты сздерден баса) сздерге осымша дефис арылы жаланады. Мысалы: азУ-ды бітірген, ДТ-54-ті жргізеді, Б-а мше, т. б.
Крделі сзді бірітіркесті сздірамындаы сздер бірттас лексикалы маынабереді, бір ымны атауыболып келеді.
Тіркесті сздер р трлісз табынанжасалады.
Зат есімнен жасалан тіркесті сздер: бала баша, наашы ата, ортан жілік, айын ене, аза тілі, Республика алаы, Оушылар йі, Досты даылы, Абай даналыы, ауыл шаруашылыы – кім? не?
Сын есімнен жасалан тіркесті сздер: сары ала, кк бурыл, кре тбел, зын бойлы, ою аба саалды, ызыл шырайлы – андай?
Сан есімненжасалантіркесті сздер: он ш, жиырма бес, тоыз жз алпыс, екі мы елу жеті, алпыс ш, жетпіс тоыз – анша, неше?
Етістіктенжасалантіркесті сздер: келе жатыр, айтып болып еді, лап ала жаздап еді, кліп жібере жаздады – айтты, не істеді?
Стеуденжасалантіркесті сздер: ыс бойы, кні кеше, та атаннан кеш батанша, кеш батаннан та атана дейін – ашан?
Тіркесті сздер рашан бір-бірінен блек жазылады.
Крделі сздерді трлерін жинатап кесте арылы крсеттік.
| КРДЕЛІ СЗДЕР | |||
| Біріккен сздер | ос сздер | ысаран сздер | Тіркес сздер |
| Саыраула Бйшешек Айдос лтабар Алакпе Ханталапай осала нерксіп Жазытрым лдеалай | йір-йір Таудай-таудай Бетпе-бет Жнді-жнсіз Ас-мас Кйлек-кншек Сарт-срт Жап-жасыл Ккпебек Аппа | ХШЖК Р азУ БТУ Ауатком жымшар Физмат Ил-40 Ан-24 см | Ана тілі Сз тіркесі Ал ара кк Кре ызыл Жиырма ш Оушылар сарайы А ба ді ызыл шырайлы ыс бойы Кешке дейін |
Морфология
Сз трлері: атауыш сздер, кмекші сздер, одаай сздер. Сз таптары: Зат есім, трлері, зат есімні трленуі, сйлемдегі ызметі
Сз табы -лексика-грамматикалы сипаттары мен белгілері орта болып келетін сздер тобы. аза тілінде9 сз табыбар.
Сзді топтастыру принципі ш трлі болады: 1) лексикалы-семантикалы сипаты; 2) синтаксистік ызметі; 3) морфологиялы белгісі.
Сз таптарынылексика-семантикалысипаты.р сзді зіндік ымы, маынасы болады. Мысалы: зат есім затты атын: адам, мектеп, табиат; сын есім затты сынын: жасы, биік, ара, таза, лкен; сан есім затты санын: ш, жеті, елу, мы; етістік істі имылын: бару, келу, айт білдіреді. Бл тжырымдар сзділексика-семантикалыжаынан сипаттайды.Сз таптарынысинтаксистікызметі.р сзтабы белгілі бір сйлем мшесіні ызметін атарады. Сз таптарыны сйлемдегі бл функциясы синтаксистік ызметідеп аталады.
Сз таптарыныморфологиялыбелгісір сз табыны сзтудыру тсілі мен трленуіне, грамматикалы ерекшелігіне атысты болады.
аза тіліндегі сздер семантикалыжне морфологиялыбелгілеріне арай ш лкен топа блінеді.
Атауыш сздер –лексикалы та, грамматикалы та маынасы бар, баса сздермен байланыса алатын дербес сздер.
Кмекші сздер –лексикалы маынасы жо, кбінесе грамматикалы ызмет атаратын жрдемші сздер.
Одаай сздер –адамны кіл кйі мен сезімін білдіру шін олданылатын сздер.