Сйлем. Сйлем трлері: хабарлы, сраулы, лепті, бйрыты сйлемдер, тыныс белгісі

Сйлем дегеніміз – р алуан сздерді зара тіркесіп келіп, тиянаталан ойды білдіруі. Оларды рамы да трлі болады. Сйлемді жеке сзнемесесз тіркестері райды.

Сйлем болу шін, оны грамматикалы негізі, яни трлаулы мшелері болу керек.

Сйлем рамына арай жай сйлем жне рмалас сйлем болып блінеді. Жай сйлемде бастауыш та, баяндауыш та біреу болып, тиянаталан бір ана ойды білдіреді. Мысалы, Тілек пен лішер аулада ойнап жр. Ал рмалас сйлем крделі ойды білдіреді. Мысалы, Кз айы басталып, жер бетін сары ала жапыра жапты. Сйлем интонациясына, айтылу масатына арай хабарлы, сраулы, лепті, бйрытысйлем болыптрткеблінеді.

Белгілі бір оиа, былыс, іс-рекет туралы хабарлау, баяндау, суреттеумасатында айтылан сйлемхабарлы сйлем деп аталады.

 

Хабарлы сйлемге тн негізгі белгілер:1) хабарлау, баяндау, суреттеу масатында айтылады; 2) белгілі біршаа атысты болады (ткен ша, осы ша, келер ша); 3) айтушыны іс-рекетке кзарасын, ой-пікірінбілдіреді; 4) хабарлы сйлемде дауыс ыраы бірте-бірте ктеріліп, соына арай бседейді; 5) хабарлы сйлемнен со нкте ойылады.

Бір нрсе жайында срап білу масатында айтылан сйлем сраулы сйлемдеп аталады.

Сраулы сйлемге тн негізгі белгілер:1) бір нрсе жайында срап білу масатында айтылады;2) срау есімдіктерінен жне ма, ме, ба, бе, па, пе, ше (мы, мі, бы, бі, пы, пі, ші) сраулы демеулік шылауларыны атысуымен жасалады; 3) сраулы сйлемні зіне тн интонациясы болады: бас жаы ктерікі айтылып, соы жаы бседемей, ктерікі алыппен аяталады; 4) сраулы сйлемнен со срау белгісі ойылады.

Сраулы сйлемдер негізгі сраты, жетек сраты, анытауыш сратыболып блінеді.

Негізгі сратысраулы сйлем – бір нрсе, оиа, іс туралы млімет алу шін ойылан бастапы сраты сйлем.Мысалы: Бізбен бірге саяхата барасы ба? азаты андай лтты аспаптарын білесі? Балаыз мектепті ашан бітірген? Бл сзбен не айтпасыз?

Негізгі сра срау есімдіктерінен жнема, ме, ба, бе, па, пе, ше шылауларыны атысуымен жасалады.

Жетек сратысраулы сйлем– негізгі сраа жауап алу стінде осымша туан ойа байланыстысйлем.Мысалы:

– Іссапара кімдер барады?

– Жас ызметкерлер барады.

– Біздер ше?

Жетек сраты сйлем толымсыз болып ралады, кбіне тек сра маыналысзден ана трады. Жетек сра ше шылауыны атысуымен жасалады.

Анытауыш сратысйлем– екінші жаты сзін анытап алу шінойылан сраты сйлем.Мысалы:

– Бл ойды кім айтты?

– Тілек айтты.

Айтушынытрлікіл кйін білдіру масатындаайтылан сйлемлепті сйлемдеп аталады.

Лепті сйлемге тн негізгі белгілер:1)айтушыны трлі кіл кйін білдіру масатында айтылады: кйіну, тадану, кіну, стану, сйсіну, ору, уану, апалану, наразылы білдіргенде, т. б. 2) лепті сйлем ерекше эмоциямен, сезіммен айтылады.

Лепті сйлемні жасалу жолдары:

1) сйлемні етістік формалары арылы. Мысалы: Кзі мндай ткір болар ма!

2) сйлемге -а, -ау, ой, -ай шылауларыны атысуымен жасалады. Мысалы: Балам, онатара бір кй тартып бере ой! араым-ай, атты тоып алыпсы-ау!

3) кіл кйді білдіретін одаайсздерді атысуымен жасалады. Мысалы: Пай-пай, дауыс деп осыны айт!У, жеттім ой аыры!

4) Лепті сйлемдерден со леп белгісі ойылады

Біреуге бйыру не талап ету масатында айтылан сйлем бйрыты сйлем деп аталады.

Бйрыты сйлемге тн негізгі белгілер:

1) біреуге бйыру, талап ету масатында айтылады;2) бйрыты сйлем етістікті бйры райыны 2, 3-жаында айтылады; 3) бйры не шартты райа -шы, -ші жрнаыны жалануы арылы жасалады;

4) бйрыты сйлемнен со нкте немесе леп белгісі ойылады.

Сйлемні айтылу масатына арай трлері.

 

СЙЛЕМ ТРЛЕРІ
ХАБАРЛЫ СЙЛЕМ	СРАУЛЫ СЙЛЕМ	ЛЕПТІ СЙЛЕМ	БЙРЫТЫ СЙЛЕМ
Тоай да бл кезде кемеліне келіп толысып трады.	«Есіл тасып барады» деген нді естіп пе еді?	Шіркін, араат, ттті де слу жеміс ой!	Атаны баласы болма, адамны баласы бол.

 

Сйлем мшелері. Трлаулы мшелер. Бастауыш пен баяндауыш арасына ойылатын сызыша. Трлаусыз мшелер:толытауыш, анытауыш, пысытауыш

Сйлем рауа атысан толы маыналы сздер сйлем мшелері деп аталады. аза тілінде бес сйлем мшесі бар: бастауыш, баяндауыш, толытауыш, пысытауыш. Сйлем мшесіні белгілері:1) толы маыналы сз болуы керек; 2) сйлемдегі баса сзбен байланысып труы керек; 3) сйлем мшелеріні біріні сраына жауап беруі керек. Мысалы: Жылы желді лсіз ызыы естіледі. Сйлемде толы маыналы бес сз бар. Оларды райсысы белгілі бір сраажауап беріп тр. Жылы – андай? – сынды ым атауы, желді – нені? – затты ым атауы, лсіз – андай? – сынды ым атауы, ызыы – несі? –затты ым атауы, естіледі – айтеді? – имылды ым атауы.

Сйлем мшелері рамынаарай дара, крделі жне йірлі мше болып шке блінеді.

Дарасйлем мшесітолы маыналы бір сзден болады. Мысалы: Аман жиналандармен ыса амандасты. Сйлемдегі рбір сйлем мшесі – бір ана сзден ралып тран дара мшелер.

Крделісйлем мшесі крделі сзден, траты тіркестен не сз тіркесінен, шылаулы сзден ралады. Мысалы: Ебек Ері Ыбырай Жааев екі рет Алтын Жлдыз медалімен марапатталан еді. Сйлемдегі Ебек Ері Ыбырай Жааев – крделі бастауыш, екі рет – крделі пысытауыш, Алтын

йірлі мше – кемінде екіне одан да кп сзденралып, бастауышты-баяндауышты атынастантратын, бір сйлем мшесіні ызметін атаратын сздер тобы. йірлі мшелер кбінесе бар, жо, аз, кптрізді сздерге жне сын есімдер мен есімшетлаларына аяталады. Мысалы:

Білімі кп адам жерде алмайды. Білімі кп– андай? адам – йірлі анытауыш. Сйлемні бес мшесідейірлі бола алады.

Сйлем мшелері атаратын ызметіне арай трлаулы мшелер жне трлаусыз мшелер болып екі лкен топа блінеді. Бларды ішінде бастауыш пен баяндауыш сйлем рауа негіз болады, сондытантрлаулы мшелер деп аталады. Ал анытауыш, толытауыш, пысытауыштар здігінен сйлем рай алмайды, тек берілген ойды шеберін кеейтеді, сондытан блар трлаусыз мшелер деп аталады.

Атау септігінде трып, іс-оианы иесін білдіретін трлаулы сйлем мшесі бастауыш деп аталады. Бастауышты сратары: Кім? Не? Кімдер? Нелер? Кімім? Нем? Кімі? Не? Кімііз? Неіз? Кімі? Несі? Кімдер? Нелер?

Бастауышбаяндауышпен жа жаынан жекеше, кпшетрдеиыса байланысады. Мысалы: Сен оыды, білім алды, стаз крді