Тл сз, автор сзі, тлеу сз. Тыныс белгісі тл сзді тлеу сзге айналдыру жолдары

Сйлеуші з сзіні ішінде біреуді айтан сзін дл сол кйінде, ешбір згеріссіз беруі тл сз деп аталады. Мысалы: «Мал жтайды, нер жтамайды», – деген Абай. Осы сйлемде «мал жтайды, нер жтамайды»деген Абайды сзі ешандай згеріссіз айтылан кйінде беріліп тр.

Тл сз тек біреуді айтан сзі ана емес, ойлаан ойы, айтуа оталан сзітрінде де беріледі. Мысалы:Айбала: «Еркем», – деп ала жаздап, аузын жиып ала ойды. «Тнімен осы суретті алайда бітіруім керек», – деп ойлады арт суретші.

Тл сзбен байланысты айтылан сйлеушіні з сзі автор сзідеп аталады. Жоарыдаы мысалдаы деген Абай, Айбала ... деп ала жаздап, аузын жиып ала ойды, деп ойлады арт суретші– автор сзі. Тл сз бен автор сзі «де» кмекші етістігіні деді, деп, деген, дейді, дегендей, дей жаздады, деген екентласындаы тріні бірімен байланысады.

Тл сз бен автор сзіні орын тртібіне, тл сзді сйлемні хабарлы, сраулы, лепті болуына арай тл сзді тыныс белгілері де р алуан болады.

1. Тл сз автор сзінен брынорналасса, тл сз бас ріппен жазылып, тырнашаа алынады не алдынан сызыша ойылады. Егер тл сз хабарлы сйлем болса, соына тір, сраулы сйлем болса, сра белгісі,лепті сйлем болса, леп белгісі ойылып, автор сзіні алдынан сызыша ойылады. Мысалы: «Тегінде адам баласы адам баласынан аыл, ылым, ар деген нрселермен озады», – деген лы Абай.

– Бекбергенні ызын неге алып ашпа болдыдар? – деп срады й иесі менен.

2. Тл сз автор сзінен кейінтрса, автор сзінен кейін ос нкте ойылып, тл сз не тырнашааалынады, не алдынан сызышаойылады. Мысалы: А.Жбанов былай деген: «р халыты ана тілі – білімні кілті». йел бір тбені басына шыып алып былай деді: – Мені атым – йел, мына ызды анасымын.

3. Тл сз автор сзіні ортасына орналасса, автор сзінен кейін ос нкте ойылып, тл сзді алдынан несызыша ойылады, не тл сз тырнашаа алынады да, тл сзден кейін не тір,несра белгісі,не леп белгісіойылады. Мысалы: йтілес арт: – Атты лаында ойнайтын жас кезіміз, – деп бастады гімесін.

4. Автор сзі тл сзді ортасынаорналасса, тл сз тырнашаа алынып немесе алдынан сызышаойылып, автор сзіні алдынан да, соынан да сызыша ойылады да, тл сзді екінші блігі кіші ріппен жазылады. Мысалы: «Осы бір тегін адам болмаан шыар, – деді Жалпа балуан, – тнейік осы молаа».

Тл сзді райсысы жеке сйлем болып айтылса, бас ріппен жазылып, автор сзіні алдынан тір(срау не леп белгісі) мен сызышаойылып, автор сзінен кейін нкте мен сызыша ойылады. Мысалы: –Баруын барарсы, елін де шабарсы, – деді Бала би. – алыдыты ызыына тсіп кетпей, алы жылыа да кзіді сал.

5. Бір тл сзді ішінде екінші тл сз келген жадайда алашысыны алдынан сызыша ойылып,соысы тырнашаа алынады. Мысалы: – аза халында «лы болса, кішік бол» деген наыл бар, – дегенді жиі айтатын ол.

Сйлеуші тарапынан згеріске шырап, біреуді сзіні тек мазмнынана сатап жеткізу тлеу сз деп аталады.

Тл сзді тлеу сзге айналдыру кезінде болатын згерістер:

-негізгі згеріс тл сзді трлаулы мшелерінде болады;

-бір жаты орнына екінші жа айтылады;

Тл сзді тлеу сзге айналдыру жолдары:

1. Тл сзді баяндауышы етістікті ашы райынан болса, тлеу сзде ол сйкес шатаы есімшеге айналып, оан -ды, /-дік жрнаы, туелдікжалауы жне табыс септігі жаланады да, толытауыш болады.

2. Тл сзді баяндауышы етістікті бйры райынан болса, тлеу сзде ол тйы етістікке айналып, оантабыс не барыссептік жалауы немесе туралы, жнінде, жайында шылауларыны бірі осылып айтылады.

3. Тл сзді баяндауышы есім сздерден не тйы етістіктен болса, тлеу сзде ол сзге тіркес екеніндеген кмекші етістік айтылады. Тл сзді бастауышытлеу сзде ілік септік жалаулы анытауышаайналады.

4. Тл сзде белгілі бір жата тран сз тлеу сзде автор тарапынан баса бір жата трып айтылады.

5. Тл сз сраулы сйлем болып, оны рамында срау есімдігі болса,-тлеу сзде сол кйінде саталады. Егер сраулы сйлем -ма/ме сраулы шылауы арылы жасалса, тлеу сзде шылаумен айтылан сзболымды-болымсыз трде не антоним трінде осарланып айтылады.

6. Тл сзді тлеу сзге айналдыранда автор сзіндегі де етістігіні орнына айт, сра, ойла, бйыр, талап ет, ескерт деген сияты айту, ойлау мнді етістіктеріні бірі айтылады.

Тл сзді тлеу сзге айналдыру жолдарыны мысалдарыны кестесі:

ТЛ СЗ ТЛЕУ СЗ
– иындытан алай шыуды жолын мен білмеймін, – деді анасы. Анасы иындытан алай шыуды жолын білмейтіндігін айтты.
ркім р трлі сз айтып даурыып жатанда, Сырбай: – Тотатыдар! – деп аырды. ркім р трлі сзді айтып даурыып жатанда, Сырбай тотатуын аырып бйырды.
– азаты м-мтажына алтын дігек болан сенбісі? – деді басын ктеріп. – айдан жрсі? азаты м-мтажыны алтын дігегі екенін айта келіп, басын ктерген алыппен айдан жргенін срады.
– Сенімен сырымды блісейін деп келдім, – деді Глнр. Глнр оан сырымен бліскелі келгенін айтты.
– Баламды сізге бірер саата алдыруыма бола ма? – деп срады Айман кршісінен. Айман кршісінен баласын бірер саата алдыруа болатынын-болмайтынын срады.