Ылым жне ы саласы ретінде халыаралы жеке ыты жйесі.

Кптеген ылыми дебиеттерде «халыаралы жеке ы жйесі» тсінігі екі маынада тсіндіріледі:

· Біріншіден – ы саласы ретіндегі «халыаралы жеке ы жйесі»;

· Екіншіден – ытану ылымы ретіндегі «халыаралы жеке ы жйесі».

Е алдымен, халыаралы жеке ы жйесін бірегейлендірілген материалды, азаматты – ыты нормалардан (халыаралы шарттар нормалары) жне коллизиялы – ыты нормалардан (халыаралы шарттар нормаларымен атар лтты занаманы коллизиялы нормалары) тратын ы саласы ретінде арастырады. Осы тста лтты коллизиялы нормалар мен халыаралы коллизиялы нормаларды маызды айырмашылытарына тоталып ткен жн.

1. рекет ету сферасына байланысты: халыаралы коллизиялы нормалар тек бір ана мемлекет шін ана емес, шартты барлы атысушылары шін зады кші боландытан олар лтты коллизиялы нормалара араанда рекет ету саласы кеірек болып табылады.

2. Оларды олдануды тртібіне байланысты: халыаралы коллизиялы нормалар халыаралы шарттарды масатын ескере отырып олданылады. Бгінгі тада андай да бір халыаралы шарт жасалан кезде оны халыаралы сипатын ескере отырып олданылатын норманы тадауды міндеттейтін нормалар бекітіледі.

ылым саласы ретіндегі халыаралы жеке ыты жйесі оны пнін зерттеумен байланысты мселелер кешенін амти отырып, згеше анытамаа ие болады. Сол себепті, халыаралы жеке ы ылымы нормативтік рамымен атар шетел элементімен крделенген азаматты-ыты атынастарды реттеумен байланысты жария-ыты сипаттаы р трлі мселелерді арастыруды да амтиды. Мысалы, халыаралы жеке ы ылымында халыаралы сипата ие азаматты ыты дауларды сотпен арастыруды процессуалды ерекшеліктері зерттелінеді: шетелдік талапкерлерді талап-арыздарын амтамасыз ету шаралары (сот кепілдігін тлеу); шет мемлекеттерде длелдемелер жинауды ыты негізі; шетелдік сот тапсырмаларын орындау; шетелдік сот шешімдерін мойындау жне т.б.

ылым саласы ретіндегі халыаралы жеке ы жйесіні таы да бір ерекшелігі - оны атарына р трлі ылыми зерттеулер, халыаралы жеке ы классиктеріні ебектері, доктриналары жне оу курсы да жатады.

Халыаралы жеке ыты оу курсы лкен екі блімнен трады: Жалпы жне Ерекше. Жалпы блімде, негізінен, халыаралы жеке ы шін жалпы маызы бар сратар, сондай-а, Ерекше блімні жекелеген таырыптарыны мазмнын райтын нормалар мен институттарды анализі барысында оны шегінен тыс шыатын мселелер арастырылады. Бл блімде халыаралы жеке ыты айнар кздері, орта анытамалар мен аидалар атары, е бастысы, реттеу діс-тсілдері, коллизиялы нормалар, лтты режим жне е олайлы жадай сыну режимі, заралылы аидасы жне баса да халыаралы жеке ыты аидалары крініс табады. Сонымен атар, аталмыш блімде шетел элементімен крделенген азаматты-ыты атынас субъектілеріні, осындай атынастарды ерекше субъектісі ретіндегі мемлекетті, шетелдік зады тлалар мен шетелдік азаматтарды ыты жадайы зерттеледі.

Ал Ерекше блімге келер болса, ол мынадай тараулардан трады:

1. Меншік ыы;

2. Міндеттемелік ы, соны ішінде, тауарды сатып алу-сату шарты, тасымалдау шарты;

3. Несиелік-есеп айырысу атынастары;

4. ы бзушылытан туындайтын атынастар;

5. Авторлы жне патенттік ы;

6. Отбасылы ы;

7. Мрагерлік ы;

8. Ебек атынастары;

9. Халыаралы азаматты процесс.

Сауда, теізде жзу саласындаы мліктік атынастарды халыаралы-ыты реттеуді дамуы халыаралы жеке ыты ерекше бір саласыны пайда болуына алып келді.

Халыаралы жеке ыты йгілі классигі Л.А.Лунц з ебегінде халыаралы жеке ы жйесін ш блімге - Жалпы блім, Ерекше блім жне Халыаралы азаматты іс жргізу бліп арастыран.

 

§ 4. Халыаралы жеке ыты ы жйесiнде алатын орны

 

Халыаралы жеке ыты тсiнiгi мен мнiн айындап боланнан кейiн бiз таы бiр мселе арастыруымыз ажет. Бл мселе бiзге халыаралы жеке ыты ы саласы ретiнде айындап, оны ы жйесiнде алатын орны андай деген сраа жауап бередi.

Аталан сраа жауап беру халыаралы ыты тсiнiгiмен жне оны ыты табиатымен тере байланыс-та болып келедi, сондытан да бiз бл трыда да алымдарды ойларыны кп шырлыымен кездесемiз. Олар:

1) халыаралы жеке ы ке ауымда аланда халыаралы ыа жатады;

2) халыаралы жеке ы мемлекеттi iшкi занамасыны рамына кiредi;

3) халыаралы жеке ы бл ыты кешендi саласы болып табылады, яни iшiнара халыаралы жария ыа жне жеке ыа – мемлекеттi iшкi занамасына атысты болып келедi.

Осы аталандарды барлыыны шеберiнде здерiне тн айырмашылытары бар.

Бiздi кзарасымыз бойынша, осы тста бiратар орытындыларды жасауа болады:

– халыаралы жеке ыты халыаралы жария ыпен тыыз байланысты екендiгi даусыз, бiра бл тста ол жеке ыпен – мемлекеттi iшкi занамасымен де тыыз байланыста болып табылады;

– халыаралы жеке ыты халыаралы ыпен тыыз байланыста болуына арамастан, ол iшкi ы жйесiне кiредi. Бл ыты реттеу пнiнен – жеке ыты аты-настарды мазмнынан келiп шыады. Бл атынастар барлы кезде мемлекеттi бастамасында (рине бл тста мемлекеттi заыны астарында деген сз) болып табылатын субъектiлер – жеке тлалар мен зады тлаларды арасында боландытан жеке ыты реттеуге кп шырайды. Халыаралы ы-ты реттеу жеке тлалар мен зады тлаларды арасындаы жеке атынастарды реттеуге баытталмаандыын бiлемiз;

– iшкi ы жйесiнде азаматты (отбасылы жне ебек) ыты бiр блiгi болып табылмайды. Ол осы жйеде збетiн-дiк орына ие болып табылады, йткенi оны зiне тн реттеу дiсi мен зiндiк пнi бар болып табылады;

– бл ыты аты халыаралы жеке ы деген сзбен байланысты боланмен, лтты-ыты табиата ие болып табылады. Халыаралы жария ытан айырмашылыын атап айтар болса, халыаралы жария ы барлы мемлекеттерге тн ыты аясында мiр сретiн болса, халыаралы жеке ы бл жекелеген мемлекеттердi ыты жйесiнде мiр средi. Мысалы, азастанды халыаралы жеке ы, ресейлiк халыаралы жеке ы, украинды халыаралы жеке ы т.б.

– жоарыда аталандарды негiзiнде халыаралы жеке ыа анытама беруге болады. Халыаралы жеке ы – бл шетел элементiмен крделендiрiлген, жеке ыты атынастарды реттейтiн, мемлекеттi унификацияланан жеке ы-ты жне коллизиялы ыты нормаларыны жйесi болып табылады.

рине, халыаралы жеке ыта мемлекеттi зiнi лтты ыыны болуы баса мемлекеттердi атысуыны жотыын бiлдiрмейдi. Бiзге белгiлi боландай, кез келген мемлекеттi ыты жйесiнде сас ережелер мен нормалар кездесiп жатады. Бл тсiнiктi де, дегенмен, ы бл мемлекеттi iшкi юрисдикциясы бола транымен, ы жйесiнде де ытарды бiр-бiрiне сер етуi болып трады. сiресе, мндай екi жаты сер етулер халыаралы жеке ыта кп кездесiп жатады, йткенi, ол зiнi ыты табиаты бойынша халыаралы атынастарда жатан атынастарды реттеушi.

Халыаралы жеке ыты зерттеген кезде салыстырмалы ытану кп маыза ие болып табылады. Салыстыру дегенiмiз – бл трлi мемлекеттердi ыты жйелерiндегi институттарды бiр-бiрiне сйкестендiру болып табылады. Мысалы, шетелдiк тлаларды азастан Республикасыны аумаында ксiпкерлiкпен айналысуларыны ыты негiздерi туралы мселенi зерттеген кезде бiз сол мемлекеттi ыына жгiнумiзге тура келiп отырады, йткенi бл негiздер сол мемлекеттi тиiстi занамасында реттеледі.

 

§5 Халыаралы жеке ыты айнар кздері.

Халыаралы жеке ыты айнар кзіні тсінігіне зара байланысты екі элементтер кіреді Біріншіденнормалара заи міндеттілік сипатын беру яни мемлекеттік ерікті білдіру жолы, екіншіден нормаларды сырты нысаныны сипаты р трлі жйелеріні айнар кздеріні ерекшілігі ыты реттеуді объектілеріні ерекшелгімен аныталады.ыты айнар кзі дегеніміз ыты нормалары мазмндалатын ресми нысан ыты айнар кзі ол наты заи істі шешу шін, ыты норманы анытауа ммкіндік береді.

Халыаралы жеке ыта айнар кзді 5 трі бар:

1) халыаралы келісімдер; 2) ішкі занама; 3) сот жне арбитражды тжірибе; 4) дет –рыптар,5) ілімдер.

Ілімде крсетілген халыаралы жеке ыты айнар кздеріні негізгі ерекшелігі оны екіжаты сипатталынуында жне тедей за кші барлыында: бір жаынан айнар кздері халыаралы келісімдер жне халыаралы дет-рыптар, ал екінші жаынан ішкі заи нормалар мен мемлекеттік сот тжірибесі.