Шетел ыыны олдануыны жалпы тсінігі
Коллизиялы нормаларды олдану тртібі мемлекеттік ішкі ыты нормаларды олдану процесінен айтарлытай згерістерге ие. Осы процесті иыншылыы, осы нормаларды олданар кезде олдану кезеімен айырмашылы шегі бар, р трлі ыты жйелерді зара іс-рекеттестігі болады.
Бірінші кезеде осы жадайда коллизиялы норманы олданылуы тиіс пе, соны анытайды, егер де олданылуы тиіс болса онда ол ай елге сілтеме жасап жатыр. Екінші кезеде осы коллизиялы норма сілтеме жасаан сол елді ыы олданылады . Егер бірінші кезеде коллизиялы норманы олдану болса, онда екіншісінде материалды ы (отанды), немесе шетелдік норма олданылады. Екінші кезеде жария тртіп туралы ыты мселелерді шешілуі, танылуы жне де шетел ыыны мазмны аныталуы тиіс.
Осы екі кезеде халыаралы жеке ы шеберінде болатын ы олданушылы рсімдері болып табылады.
Коллизиялы нормаларды олданар кезде басшылыа алынатын жадай ол шетелдік з еліні азаматынан грі ыты артышылыы болуы болмайды. Бл ереже р елдерді халыаралы байланыс процесіндегі жеке жне зады тлаларды тедігіне негізделіп рылан. Баса сзбен айтанда, халыаралы жеке ытаы субъектілерді зара атынастарында ы олданушылы тжірбие процесінде зара тсіністік болжамдалады. р елді р трлі ыты жйесіні згеруіне байланысты материалды зара тсіністікті амтамасыз ету рашан ммкін болып отыран жо, сондытан формалды зара тсіністікті амтамасыз етуге рекет етеді.
Халыаралы жеке ыты аспектілерін реттейтін халыаралы келісім шарттарды сас бірдей рекеттері жо: келісім шартты біреуін зара тсіністік аидатын жоа шыарады, басалары оны айналымын олдайды, ал шіншісі осы мселеге байланысты ешандай нсаулар жо. 1993 жылы экономикалы ынтыматасты туралы азастан-Египет келісімдерін зер ойан дрыс шыар деп ойлайсы, яни ондаы р бапты зара тсіністік аидаты жол тауып отыр.
Коллизиялы норманы оан сілтеме жасауына байланысты баса мемлекетті шекарасындаы шетел заын олданар кезде зара тсіністік туралы мселе туындайды.Бл дегенііз алдымен сол мемлекетті шекарасындаы олданан зады жне жеке тлалара коллизиялы сілтеме олданан ыты мемлекет олдану ммкіндігін беруін тану ажеттілігін білдіреді.
Егер соысы бірінші мемлекетті зады жне жеке тлаларды ытарына шек оюына ммкіндік берсе, баса мемлекетті зады тлаларын жне азаматты ытарын жауапты шектеулер ммкіндігі бар.
Дау мамандыы детте коллизиялы жалауды кмегімен шешіледі, яни оны сот заы (lex fori) бойынша мамандандыру деп атайды. Бл жерде сот немесе арбитраж р трлі коллизиялы нормаларды тсініктемелерімен атыысып отырады, осы елді азаматты занамаларыны тсінігі бойынша тсініктемелерді мамандандырады.
Шетел заы сол немесе баса мемлекетті шекарасында рашан олданыла бермейді, йткені онда жария тртіп тсінігі ызмет етеді. Жария тртіп туралы ескерту шетел мемлекеттеріні задарын олдануды шектейтін, немесе осы мемлекетте белгіленген, жария тртіпке арсы келетін шетел мемлекетіні ыын олдану кездінде, шетел мемлекеттеріні задарын олдануды шектейтін, зінше “ораушы клапан” (жйе) ретінде ызмет етеді.
Халыаралы жеке ы шеберіндегі тжірибелерге кз салса, жария тртіп туралы ескерту азаматты процесс мселелері бойынша да олданыла бастады. Бл дегеніміз жаттарды тапсыру, кугерлерден айа алу жне таы баса процесуалды іс-рекеттер осы елде ммкін, егер тапсырылан жатта немесе млімдемеде кугер айтан айата мемлекеттік немесе скери пия болса, біра жария тртіп туралы ескерту олданылуы ммкін, йткені бл осы елді ауіпсіздігі мен мдделеріне нсан келтірді.
Кптеген елдерде мысалы,ГФР сот з инициативасымен шетел заын олданып, оны мазмнын анытай алады, егер де шетел заы дрыс олданылмаса, бл сот шешімін айта арауа негіз бола амайды. Біра азастан мен Ресейде шетел заын дрыс олданбаан жадайда оны айта арауа негіз бар. азастан занамаларында жария тртіп туралы ескерту атынастары лі толы алыптасып біткен жо.
Шетел заын азастан шекарасында олданылу ммкін емес, егер осы олдану республикада белгіленген жария тртіпке арсы келетін болса, ажет болан жадайда республика азаматты ытаы ыты тртіппен жеткен нормаларды басшылыа алады.
Жалпы ойа келетін болса, сот детте, зіні лтты ыын олданады. Сот шетел заыны кшімен пайда болан, ыты мойындай отырып, ол шетел ыын мойындамайды, ол белгілі бір шетел заыны рекеттерінен пайда болатын субъективтік ыты мойындайды.
Сол немесе баса шетел ыты нормасын дрыс олдану шін, алдымен осы нормаларды мазмнын анытау ажет. Бгінгі кні осы шетел ыыны олданылуына ызыушылы білдіріп отыран жне сотта зіні ділдігін длелдеуші тараптар жне сотты зі шетел заыны мазмнын анытайды. Сот шетел ыыны мазмнын анытауа міндетті, сонымен бірге ол процеске атысушыларды длелдемелерімен шектеле алмайды жне де дауда тараптар сілтеме жасаан сол немесе баса да шетел заыны болуына зі кз жеткізуі керек,сонымен атар баса да шетел мемлекеттерінен немесе ажетті задарды мтіндердін ділет министірлігі арылы срату ажет.
Шетел ыы з елінде алай олданылса, Р солай олданылуы ажет жне зі шыан елінде алай тсінік берілсе оан солай тсінік берілуі тиіс.
азастан соты шетел заын олдануы тиіс, егер бл ажеттілік істі арастыруды мазмнынан шыып жатса; сонымен атар тараптар шетел заына сілтеме жасады ма жо па, немесе олар шетел заыны олданылуына тініш жасады ма жо па, оны маызы жо.
азастан соттары шетел заын олданарда, осы заны абылданан елде олданып жатса, сол алпында оан тсінік беріп, олдануы тиіс. Осындай тртіп азастан Республикасыны Сауда нерксіптік Палатасыны Арбитражды сотына да таралады.
Сот отырысындаы дауды реттеу ммкіндігімен шетел заыны жо болуына байланысты сотта андай шаралар олдану мселесі туындайды. Бл жадайда Lex fori(сот заы) олдану ммкіндігі пайда болады.
Жоарыда крсетілген мселелерге байланысты бірнеше орытынды жасауа болады. Негізі халыаралы жеке ыты, барлы мемлекеттерге орта халыаралы жария ытан айырмашылыы ол р мемлекеттерді лтты ы шеберінде ызмет етеді. «азастанны халыаралы жеке ыы», «Ресейді халыаралы жеке ыы» жне таы басалары. р мемлекеттерді азаматты ыында бірдей немесе сас тртіптер мен ережелер кездесіп жатады. Сонымен атар жеке ы азаматты ыты блімі болып табылмайды, ол ішкі мемлекеттік ыты жйеде з орнын тауып отыр жне зіні пнімен дісін реттейтін зін – зі басару саласы болып табылады.
Халыаралы жеке ы зінде нормаларды екі трі кездеседі. Ол: коллизиялы «ішкі жне келісімді» жне ндестірілген материалды азаматты ы. Тек осылар ана халыаралы жеке ыты пні мен дісіне жауап береді.
Коллизиялы нормалар зіні жйесімен ажыратылады. Коллизиялы норма жйесіне себепші болан: 1) осы нормалара сер ететін, біркелкі атынастар ерекшелігі (шетел элементімен крделенген азаматты ыты сипаттаы атынастар); 2) оларды жалпы міндеті (коллизиялы проблемаларды жеу); 3) жалпы діспен атынастара сер ету (реттеу дісі); 4) баса ыты нормалар рылымынан ажыратылатын коллизиялы норманы бірттас рылымы.