Зады тлаларды жеке статутын анытауды негізгі доктриналары

 

р трлі елдерді лтты ыты нормалары андай зады тланы осы мемлекетке атысты екенін анытау мазмнында сйкес келмейді, осылайша оларды занамасы, доктринасы жне сот тжірибесі зады тланы лтты деп санауа ммкіндік беретін, ыты тртіпті табу мселесін р трлі шешеді. Осыан арамастан, за шыарушы немесе сотты белгіленген рылымды зіні немесе шетелді ыты тртібімен, зады тланы ы субъектісі ретінде саралауда, басшылыа алатын бірнеше аидалар дайындалан. Оларды атарына бекіту немесе тіркеу орны, зады тланы бас органдарыны орналасу жері, ызмет ету орталыы аидалары жатады. Одан баса кейбір жадайларда, сотпен наты іс араланда зады тланы бірнеше белгілерге бірдей иелену кезінде жне оларды бірден бірі шешуші болмаан жадайда, «баылау теориясы» олданылады. Бл критерийлер доктринамен дайындаланнан кейін олара атысты теорияларды да ажыратуа белгіленген.

В.П. Звековты крсетуі бойынша, зады тланы заын анытауды келесі теориялары бар:бекіту жері бойынша, кімшілік орталыты орналасу жері бойынша, ызмет ету жері бойынша.[3]

Инкорпорация теориясы. Зады тланы жеке статутын анытаудыбл белгісі англо-саксонды жйесі бар елдерге тн: яни Сингапур, Филиппины, Батыс Самоа, Багам, Норманд, Виргин аралдары т.б. Сонымен бірге континентальды ы жйесіне жататын елдер де, здеріні за жне сот тжірибесінде аталан белгіні белсенді олданады. Мысалы, Ресей, азастан, Беларусь, Нидерланды, ытай, Чехия, Словакия зады тланы заын анытауда, инкорпорация белгісіне айта сілтеу жасайды. Тек ана соы онжылдыта, бл белгі белгіленген мемлекеттерді нормативтік материалдарында зады крініс тапан.

Теорияны жне сол инкорпорация критериясыны негізгі мазмны- компания (АШ-а атысты корпорация) бекітілген елді ыты тртібіне атысты болады. Басаша айтанда, азастанды занамамен рылан жне соны йарымы негізінде мір сретін компания жне т.б. Бл теорияны белгілі бір нсалары бар.

Осылайша, (скандинав елдерінде) компания тіркелген елді заына баынады.

Шетелдік зады тланы жеке статуты болып табылатын ыты тртіпті табу масатында Венгрияны 1979 жылы халыаралы жеке ы туралы заында коллизиялы ережелерді иерархиясы бекітілген: «Зады тланы жеке заы болып зады тла тіркелген ел болады. Егер зады тла бірнеше елді задарына сйкес тіркелсе, немесе жарыда крсетілген тіркеуді ажет етпейтін кімшілік орталыты орналасан жер заы бойынша болса, онда ол оны жеке заы болады. Егер зады тланы жарыа сйкес орналасан жері болмаса, немесе бірнеше орналасан жерлері болса жне ол ешбір мемлекетті заына сйкес тіркелмесе, онда оны жеке заы болып, зады тланы орталы кімшілігіні ызмет ету орны болады.

Отырышылы теориясы немесе «тиімді орналасу жері» теориясы. Осы теорияа сйкес, зады тланы (компания, корпорация, ысубъектілі серіктестік) жеке статуты болып оны орталы басаруыны (директорлар кеесі, басару жне т.б. атару мен бйры беру органдары) орналасан жері болады.

Доктринада осындай зады тланы рекет белсенділігі жзеге асатын жерді маызы жо деген кзарас бар. Осы критерийді олданатын елдер атарына Франция, Испа­ния, Бельгия, Люксембург, ФРГ, Украина, Польша жне Еуропалы одаты баса да елдері жатады. Аталан белгі жарыда бекітіледі, сондытан осыны басшылыа ала отырып, зады тланы андай ыты ртіпке жататындыын анытауа болады. Біра дл осыны инкорпорация критерийіне байланысты да айтуа болады, себебі зады тлаларды, компанияларды, корпорацияларды мемлекетті тізіліміне енгізгенде олара осы мемлекетті зады тласы деген кулік беріледі.

Біра инкорпорация доктринасын олданатын елдер, сонымен бірге зады тланы жеке заын анытау шін отырышылы доктринасын пайдаланады. Мысалы, азастан Республикасыны АК 39-бабыны 1 тармаында бекітілген: «Зады тланы траты жмыс істейтін органы тран жер, оны тран жері болып табылады». [4]

ызмет ету доктринасы. Зады тланы жеке статутын анытауды таы бір критерийі ретінде, оны негізгі ызмет жргізу белгісі жатады. Зады тланы жеке заы болып, оны ндірістік ызметі тетін жер болып табылады. Бл критерийді олдану дамушы елдерді тжірибесінде кптеп кездеседі, себебі олар осы мемлекетті аумаында іскерлік операцияларды жргізетін барлы зады тлаларды «зінікі» деп санайды. Мны саяси, ыты, экономикалы сипаты бар. Тек дамушы елдер ана, лтты шаруашылыты дамыту шін шетелдік капиталды тартуа мдделі болып келеді. Сол себептен дамушы елдер лтты йымдастырушылы-ыты нысана айналдырады. Баса жаынан, шетелдік контрагенттер шін жоары пайда табушылытан олары келулері тсінікті де. Осындай зады тлалара абылдаушы мемлекетпен адаалауды амтамассыз етуде, оларды осы байламды пайдаланулары жатады. Осыны нтижесінде «дамушы» деп аталынатын кптеген елдер, здеріні корпоративтік ыа арналан арнайы актілерінде осы аиданы бекіткен.

Индияны 1956 жылы компаниялар туралы заыны “шетелдік компаниялара” арналан арнайы тарауында айтылады: шетел еліні задарымен сйкес бекітілген компания «Индияда бизнесті жзеге асыратын шетелдік компания» ретінде Индия Республикасында тіркеліне алады.

Германия зады тланы жеке статутын анытауды «отырышылы» критерийін олданатын жне «ызмет ету» критерийін ескермейтін ел ретінде белгілі. Осылай 1897 жылы Герман сауда ережесіні бірінші кітабыны екінші тарауыны екінші параграфында:… арыздар шін, олтаба лгілері, жат беру мен тіркеу шін, егер шетел ыы басаны талап етпесе, бас блімні немесе оамны орналасан блімдеріне атысты нсауларды орындайды. Сондай-а, Герман азаматты ережені бірінші кітабыны бірінші тарауыны 24 параграфында: «одаты орналасу жері (азаматтар одаы – зады тлалар), басаша белгіленбесе, оны басаруы орналасан жері болып табылады. ФРГ-ны 1965 жылы “Акционерлік оамдар” туралы заыны 5 § сйкес: оамны орналасу жері оны жарысымен аныталады. Орналасу жері ретінде, жарыда оамны ксіпорын орналасан жері немесе оамны басаруы орналасан жері крсетіледі.

оамны орналасу жерін анытауда, ыты дауларды шешкенде лкен маызы бар, заи актіде немесе шартта крсетілмегенде міндеттемені орындау жерді анытау шін олданылады. Инкорпорация аидасын станатын кптеген елдер корпорацияны (компания) жарыда крсетілген орналасу жерін, ол зады тла рылан елді аумаында болуын талап етеді. Осылайша, инкорпорация теориясын олданатын Жапония еліні Сауда кодексінде бекітілген: « Серіктестікті зады мекен-жайы, оны бас конторасыны орналасан жері болып саналады «(54-бап). « Серіктестік, оны бас конторасыны орналасан жері бойынша тіркелген сттен бастап, бекітілген болып табылады» (57-бап).

Осыан байланысты халыаралы жеке ыты ылымы мен тжірибесінде шетелдік зады тлалара байланысты, «орналасу жері» терминіне р трлі тсінік беру проблемасы туындайды. Жалпы аланда, формальді (статутарлы)- жарыда крсетілген отырышылыты жне наты (тиімді) отырышылыты крсетеді. Екі категория арасында айырмашылы болмайды, егер зады тланы орналасан жері жары бойынша жне оны басару органдарыны наты орналасуы бір мемлекетті ішінде болса.

Баылау теориясы. Бл теорияны олдануды халыаралы жеке ы тарихы мен ылымында, Бірінші жне Екінші дниежзілік соыстармен байланыстырады. арулы атыыстар кезінде шетелдік зады тлалар мселесі «дшпан мемлекеттер» сипатына ие бола бастады. Соысушы елдер арсыластармен кез келген контрактіні, сіресе экономикалы байланыстарды зілуінде мдделі болды. Француз ділет министрлігіні 1916ж. 24 апанындаы кімхатында осыан байланысты айтылан: азаматты ытаы зады тланы лтын анытайтын белгілер осы оамны шынайы ызметін анытауа жеткіліксіз. жатта крсетілгендей дшпан зады тла деп егер зады тланы басаруы немесе капиталы жаымсыз тлаларды олында болса[5].

Бл теорияны баыттылыын келесі мысалмен крсетуге болады: 1915 ж. “Британ сотында” Daimler Co v. Conti­nental Tyre and Rubber Co ісі арастырылан, ол бойынша «Акциялары дшпан шетелдіктер олында болан британды лты бар компанияны, дшпанмен сауда жргізуге тыйым салатын заына сйкес, британды зады тла ретінде арастыруа болады ма?» деген сра талданан.

Жеке статут категориясы зады тлалар шін те маызды, себебі осы ана тланы зады болу сраына жауап береді, яни ыты жеке субъектісі болатындыын крсетеді. Осылайша кез келген шетелдік зады тла пайда болу, мір сру, жою сратарында зіні ыты тртібіне баынады. Осы ыты тртіп пен зады тланы ыа деген абілеттілік клемі реттелінеді, оны шектері белгіленеді. Зады тланы жеке заы, сонымен бірге оны ішкі жне сырты шаруашылы айналымына шыу тртібі мен нысанын крсетеді. Жеке статутты мазмны, арастырылып отыран зады тланы зіні ызметінде лтты юрисдикция шеберінен шыуа ысы бар ма жо па жне шыан жадайда оны шарттары, нысаны, арнайы талаптары андай екендігін крсетеді. ызметі мен млкі, соны ішінде жылжымайтын млік те шетел мемлекетіні аумаында орналасса жне зады тла жойылса, онда млікті тадырын халыаралы жеке ыта детте кездесетін, затты орналасан жер заы емес( lex rei sitae), зады тланы жеке заы байламы олданылады. Міндеттемелік атынастарды кейбір жадайларында, мысалы міндеттемелерді кейбір трлерінде тла жаы арнайы мнге ие болса( акцессорлы сипаты бар кепіл берсе), жатарды ытыр мен міндеттер мазмны негізгі міндеттемелер шеберінде зара арым-атынастарды реттейтін жатармен тадалан замен емес, зады тланы жеке заымен реттелінеді.

Зады тланы заын анытауды р трлі аидалары тжірибе жзінде оларды ызметін ыты реттеуде белгілі бір мселелер туындайды. Бл мселені халыаралы жеке ыта «коллизия ішіндегі коллизия» деп атайды.

«Коллизия ішіндегі коллизия» – халыаралы жеке ытабірдей наты жадайларды р трлі ыты жйедегі, р трлі реттеу жадайын крсету шін олданылатын тсінік. Коллизия ішіндегі коллизияны болуы, р трлі елдерді задарында клемі бірдей, біра р трлі коллизиялы байламдары бар, коллизиялы нормаларды бар болуымен байланысты. Осылайша, мысалы, зады тлаларды ы абілеттілігін белгілеуге ыты тадауды анытаанда олданылатын коллизиялы нормалар, барлы ыты жйелерде бар деуге болады.

Коллизия ішіндегі коллизияны жаымды жне жаымсыз трлері бар. Жаымды коллизия – зады тланы екі мемлекетті занамасы бойынша ресми трде зады тла болуымен байланысты. Мысалы, азастанда тіркеледі, ал Италияда жмыс жасайды.

Жаымсыз коллизия- за жзінде екі мемлекетте де зады тла болып есептелінбейді. Мысалы, Италияда тіркеледі, ал азастанда жмыс жасайды. Коллизия ішіндегі коллизия мселесін шешу шін, зады тла ызметін наты ыты жйеге баындыру нормалары бар халыаралы шарттарды жасасуды (салы салу, акцияларды тіркеу т.б. мселелер бойынша) алдын алу басты мселе болып табылады.