Халыаралы сипаттаы шартты міндеттемелерді тсінігі
Шартты міндеттемелерді ыты реттеу кез келген мемлекетті азаматты ыында елеулі орынды алады. Шартты міндеттемелерді реттейтін нормалар халыаралы жеке ыта да маызды орынды алады. Бл нормаларды кмегімен шетел элементімен шиеленіскен мынандай азаматты ыты атынастар реттеледі: халыаралы сатып алу-сату, млікті жала беру, шетелде ндіріс жне баса объектілерді ру, халыаралы жктер мен жолаушыларды жне оларды ол жгін тасымалдау, халыаралы несие беру, шетел ылыми туындыларын, дебиеттерін пайдалану жне таы басалар.
Халыаралы жеке ы нормаларында жне алымдарды пікірлерінде ( доктрина ) шартты міндеттемелерді белгілеу шін екі термин олданылады: шарттар жне ммілелер. Занамада сырты экономикалы ммілені немесе сырты экономикалы шартты анытамасы жо. Тек ана оларды атауы Азаматты кодексті 2-ші бабында аталан. Азаматты кодексті 153-бабыны 3-тармаында «сырты экономикалы ммілені жай жазбаша трін сатамау ммілені жарамсыз алуына келіп соады» деп жазылан. Азаматты кодексті 1104-бабыны 2-тармаына сйкес «атысушыларыны кем дегенде біреуі азастан Республикасыны зады тласы немесе азастан Республикасыны азаматы болып табылатын сырты экономикалы мміле ммілені жасалан жеріне арамастан, жазбаша нысанда жасалады. зіні табиаты бойынша сырты экономикалы ммілені жай азаматты-ыты мміледен ешандай айырмашылыы жо. Кез-келген азаматты ыты шарт сырты экономикалы мміле болуы ммкін. Соысыны бір ана айырмашылыы бар – оны тараптары р трлі мемлекеттерде орналасан. Сырты экономи-калы ммілені былай анытауа болады – ол ыты атынастарды бекітетін, згертетін немесе тотататын азаматты – ыты мміле жне оны субъектілері р трлі мемлекеттерде орналасан. Сырты экономикалы шарт – бл тараптары р трлі мемлекеттерде орналасан азаматты – ыты шарт.
Азаматты ыты жалпы бліміне сйкес (Азаматты кодексті 148-бабы) сырты экономикалы ммілені келесі трлерін бліп крсетуге болады:
1) Біржаты (мысалы, шетел зады тласына сенімхатты беру; мрагерлер баса мемлекетте тран жадайда мрагерлік).
2) Екіжаты (мысалы, тауарларды халыаралы сатып алу-сату шар-
ты, халыаралы мердігерлік шарты, коммисиялар жне басалар).
3)Кпжаты (мысалы, бірлескен ызмет туралы шарт). Мысал ретінде консорциумдарды келтіруге болады: азастан Каспий шельф, Каспий бырлы консорциумы (КТК).
Сырты экономикалы ммілені баса ммілелерден айырмашылыы – ол халыаралы шаруашылы аясында ксіпкерлік, комерциялы ызметті білдіреді. Біра халыаралы практикада «сырты экономикалы» термині олданылмайды, оны орнына «халыаралы шарт» немесе «халыаралы мміле» термині олданады. Мысал ретінде Римдегі жеке ыты унифика–циялау институты 1994 жылы дайындаан жне де тжірибеде лкен ыпала ие болан жатты ( халыаралы коллизиялы шарттар аидалары – УНИДРУА аидалары) келтіруге болады. Екі термин де бір маынаны білді-реді, біра кішкене болса да айырмашылыы бар. «Сырты экономикалы мміле» бір мемлекетті станымын (позициясын) білдіреді: азастан Республикасыны, оны азаматтары мен зады тлаларыны халыаралы экономикалы байланыса атысуы, оларды сырты ызметі болып табылады. Екі немесе одан да кп мемлекетті атысуымен дл сол ызмет халыаралы шаруашылы ызмет болып табылады, ал оларды білдіретін ммілелер – халыаралы комерциялы ммілелер болады.
Сырты экономикалы ммілелерді (шарттарды) ыты реттеуді зіне тн ерекшелігі бар. Біріншіден, мндай ерекшелік ммілені нысанымен байланысты. Азаматты кодекс міндетті трде сырты экономикалы ммілені жазбаша нысанын талап етеді, ол шін арнайы коллизиялы норма бар, 1104-бапты 2-тармаы, онда: «атысушыларыны кем дегенде біреуі азастан Республикасыны зады тласы немесе азастан Республикасыны азаматы болып табылатын сырты экономикалы мміле ммілені жасалан жеріне арамастан, жазбаша нысанда жасалады».
Екіншіден, халыаралы комерциялы шарттарды (сырты экономикалы ммілелерді) реттеуде лкен орынды халыаралы шарттар унификациялайтын коллизиялы жне материалды нормалар алады. Мысалы, халыаралы сатып алу-сату туралы 1980 жылы Вена конвенциясында орын алан унификацияланан материалды-ыты нормалар барлы трансшекаралы сатып алу-сату шарттара олданылмайды, тек ана ксіпкерлік, комерциялы ызметті рсімдейтін шарттара олданады. зі шін, отбасы немесе йдегі пайдалану шін тауарларды сатып алу-сатумен байланысты атынастара Конвенция олданылмайды деп конвенцияда тікелей бекітілген.
Дл сондай атынастар 1974 жылы тауарларды халыаралы сатып алу-сатуда талап мерзімі туралы Нью-Йорк конвенциясында, 1986 жылы тауар-ларды халыаралы сатып алу-сату шарттара атысты олданатын ы ту-ралы Гаага конвенциясы, 1988 жылы халыаралы лизинг туралы Оттава конвенциясында бар.
шіншіден, халыаралы коммерциялы шарттар аясында кеінен халыаралы сауда деттері олданады немесе аса ке терминді олданса – халыаралы іскерлік айналым деттері, олар жиі бір атаумен біріктіріледі «Lex merkatoria». Кеінен олданатын деттер ресми емес кодификацияа байланысты р трлі халыаралы актілерде жарияланып, азір лемдік практикада кеінен белгілі.
Тртіншіден, халыаралы коммерциялы шарттарды міндеттемелері-нен туындайтын дауларды шешуді лемдік тжірибиесінде ерекше меха-низмі алыптасты. Бнда сз халыаралы коммерциялы арбитраждар туралы болып отыр, олар институционалды ( траты жмыс істейтін) жне ad hoc (наты бір дауды арау шін рылады). Бл механизмні ерекшелігі, дауды тараптарыны здері дау аралатын арбитражды, андай мемлекетте, ай тілде жргізілетінін тадайды.
Осылайша, халыаралы сипаттаы ммілелер екі топа блінеді: халыаралы ксіпкерлік ызметті білдіретін халыаралы сипаттаы ммілелер жне ксіпкерлік сипаты жо, зіні масаты ретінде пайда табуды кздемейтін ммілелер.
Сырты экономикалы (халыаралы комерциялы) мміле кез-келген азаматты-ыты мміле сияты бір жаты бола алады, егер оны орындау шін бір тарапты еркі жеткілікті болса (мысалы сенімхат) жне екіжаты немесе кпжаты, егер оны орындау шін екі немесе одан да кп тараптарды еркі ажет болса. Соысы шарт (контракт) болып табылады. Екі жаты шарта мысал ретінде халыаралы сатып алу-сату шартын, бартер, коммисияны жне таы басаларды келтіруге болады; кпжаты шарта мысал ретінде аржылы лизинг, факторинг шарттарын, бірлескен ызмет туралы шарттар, кооперация туралы жне таы басаларын келтіруге болады.
Халыаралы коммерциялы ммілелерді ішінен орталы орынды халыаралы сатып алу-сату шарты алады. з кезінде осы шарт саудаа келетін халыаралы шаруашылы байланыстарды білдіретін бірден-бір нысаны болды. азіргі уаытта да ол кеінен олданады. Сондытан да тжірибиеде де, доктринада да «халыаралы сауда ммілесі» термині халы-аралы коммерциялы ммілелерді барлы трлерін амтиды жне біріктіреді.
Соы кездерде халыаралы сауда ыын унификациялайтын халы-аралы-ыты актілерде, кп жадайларда, р трлі мемлекеттерді ауматарында орналасан тараптарды коммерциялы мекемелері крите-рийін олданады. Осылайша, ББ-ны 1980 жылы «халыаралы сатып алу-сату шарттары туралы» конвенцияны 1-бабына сйкес халыаралы сатып алу-сату шартын былай тсіну керек: «мекемелері р трлі мемлекеттерде орналасан тараптар арасындаы тауарларды сатып алу-сату шарты». Дл сондай ережелер 1974 жылы халыаралы тауарларды сатып алу-сатудаы талап мерзімі туралы Нью-Йорк конвенциясында, 1986 жылы халыаралы тауарларды сатып алу-сатуда олданатын ы туралы Гаага конвенциясын-да, 1988 жылы халыаралы аржылы лизинг жне халыаралы факторинг туралы Оттава конвенцияларына жне басаларында. Осындай бірыайлыты болуы бл критерийді лемдік тжірибеде жалпы жрт таныандыын крсетеді. Сонымен халыаралы коммерциялы ммілелерге (немесе сырты экономикалы ммілелерге), коммерциялы мекемелері р трлі мемлекеттерді ауматарында орналасан тараптарды арасында жасалатын халыаралы сырты экономикалы атынастар аясындаы ксіпкерлік ызметті жатызуа болады. Осындай орытынды халыаралы тжірибеге сйкес жне азастан Республикасыны занамасына айшы келмейді.
Коммерциялы мекемелерді р трлі мемлекеттерді ауматарында орналасуы, тек ана тараптарды р трлі мемлекеттерде жатанын ана білдірмейді, сонымен атар оларды р трлі ыты жйелермен байла-нысты екендігін крсетеді. Бл жадай ммілелерді бекіту мен оларды жзеге асыруды иындатады. Нтижесінде арнайы толытырушы шарттар пайда болады. Олар сырты экономикалы ммілелерді ішкі азаматты – ыты ммілелерден ажыратуа кмектеседі. Себебі мндай шарттар ішкі ммілеле-лерде млде жо болады немесе маынасы (шарттарды) аздау болады.
Негізгілерін атап крейік:
1. халыаралы шаруашылы операцияларда тлемдерді алу ммкіндігі иындайды. Сатушы сатып алушыны лтты-ыты жйесіне сйкес тлемдерді алу тртібі туралы, кп жадайда бейхабар болады. Осыдан халыаралы ммілеге тлемдермен байланысты, наты дайындалан шарттарды кіргізуге тура келеді. Бнда лемдік тжіри-беде алыптасан іскерлік айналым деттері олданады.
2. Тлемдер мен валюталы шарттар тыыз байланысты. Бны халыаралы ммлеге енгізу кем дегенде бір тарап шін зара міндеттерде олданылатын валют шетел болып табылады. Осыан орай ммлеге келесі алыптарды енгізу керек болады: валютаны баасын анытау, яни тауарды, ызметті баасы крініс тапан валюта; тлем валютасы; егер валюта баасы жне валюта тлемі сйкес келмесе бір валютаны екінші валютаа аудару шарттары, валюталы туекелдерді болдырмау шаралары.
3. алыптасан ережеге сйкес тауар бір немесе одан да кп мемлекеттерді территориясы арылы тасымалдануы керек, сондытан да халыаралы коммерциялы мміледе тасымалдау шарттары маызды орынды алады.
4. Халыаралы коммерциялы мміле ртрлі мемлекеттреді ыы рекет ететін аяда жатандытан, оан олданылатын ы туралы шарттарды енгізу дрыс болады жне таы баса жадайлар.
зіміз кріп отырандай халыаралы коммерциялы ммілелер «Ішкі» ммілелерден згеше болады. Алайда мміледе ерекше шарттарды болуы ммілені «Халыаралытыын» сипаттайтын болып табылмайды. Керісінше, арнайы шарттарды болуы ммілені халыаралы сипатыны салдары болады. Сондытан ммілені халыаралы деп тану шін бір критерий жеткілікті тараптарды коммерциялы мекемелеріні р трлі мемлкеттерді ауматарында орналасуы.