Сырты экономикалы ммілелерді ыты реттеу сипаты жне орны
Сырты экономикалы атынастарды маызды ерекшеліктері бір жйеге, субъектілік рылымы р трлі атынастар болып табылады. Оан р трлі дістер мен ыты ралдар олданылады. Осыан атысты атынастарды екі дегейі ажыратылады: біріншіден, мемлекет жне халыаралы ыты баса субъектілері арасындаы атынастар (мемлекет пен халыаралы йымдар арасындаы атынастар) олар универсалды, айматы жне жергілікті сипатта болады; екіншіден, р трлі мемлекетт ерді жеке тлалары мен задытлалары арасындаы атынастар (блара диагональды деп аталатын мемлекет жне шетел жеке жне зады тлалар арасындаы атынастар да жатады).
Біріншілері – халыаралы (жария) ы нормаларымен реттеледі, екіншілері – р мемлекеттерді лтты ыымен жне халыаралы жеке ыымен реттеледі. Біра халыаралы ыты нормалары мемлекеттер арасындаы сырты экономикалы атынастарды реттей отырып жеке ыты атынастара да лкен ыпал етуде.
Осыдан сырты экономикалы ммілелерді ыты реттеуді бірінші ажыратушы белгісі шыады, ол бір жйеге жатпайтын ыты нормаларды тыыз рекет етуі, яни халыаралы ыты жне лтты ыты нормаларыны бірлесіп рекет етуі болып табылады.
Сырты экономикалы ммлелерді ыты реттеуді екінші ажыратушы ерекшелігі лтты ыа жататын р трлі ыты салалар нормаларын зара рекет етуі болып табылады. Анытаушы ыты ызметін конституциялы ы атарады. Конституциялы ытан баса, сырты экономикалы ызметте реттеуде жария ыты баса да салалары елеулі роль атарады: кімшілік ы (соны ішіндегі кеден ыы), аржылы ы (оны сала тарматарына жататын салы, валюталы ытары). Жария ыты р трлі салаларыны нормаларыны сырты экономикалы мміле тараптарыны арасындаы атынастарды тікелей реттемейді, біра жария ы нормаларыны жеке ыты салдары сзсіз: сырты экономикалы ммілені міндеттемелеріні жзеге асыранда тараптар жария ы нормаларын міндетті трде басшылыа алуы керек. Жария ыты нормаларын сатамау (бзу) жеке ыты ммілені жзеге асырылуына кедергі болады.
Сырты экономикалы ммілелерді басты реттеушісі азаматты ы болып табылады. зіні табиаты бойынша сырты экономикалы мміле р трлі мемлекеттерді азаматты ыымен байланысты. Осыдан халыаралы жеке ыты ерекше рлі байалады. лемдік ауымдастыты халыаралы сауда ыын унификациялауда елеулі жетістіктерге жеткенніне арамастан, сырты экономикалы ммілелер бойынша атынастарды реттеуді коллизиялы дісі, сонымен атар лтты коллизиялы нормалар кмегімен реттеу зіні станымын (позициясын) сатауда.
Сырты экономикалы ммілелерді реттеуді шінші ерекшелігі, кеінен тараан мемлекеттен тыс реттеуді нысандары болып табылады. Осындай реттеуді басты нысаны «контракт шарттары» болып табылады: ммілені бекіткенде, тараптар зара ытар мен міндеттерді белгілеу еркіндігіне ие. Алайда бл еркіндік шексіз емес. Ол біріншіден, жария ы нормаларымен шектеледі, екіншіден, азаматты ыты жалпы диспозитивтігімен (замен тыйым салынбаанны бріне рсат етіледі), шіншіден, азаматты ыты императивтік нормаларымен. Мемлекеттен тыс реттеуде лкен орынды халыаралы сауданы деттері алады. Мемлекеттен тыс реттеу нысандарына сот жне арбитраж (трелік) тжірибиесін жатызуа болады. Ол олданылатын ыты нормаларын (халыаралы жне лтты) жне халыаралы сауда деттеріні мазмнын тсінуге жне талылауа кмектеседі.
Сырты экономикалы ммілелерді реттеу крделі жйе болып табылатын, зіні табиаты бойынша ртрлі, біра зара байланысты жне зара ызмет ететін элементтерден трады: халыаралы жария ыты нормаларынан, лтты ы нормаларынан, одан брын халыаралы жеке ыты нормаларымен жне мемлекеттен тыс реттеу нормаларынан трады.
Халыаралы ы экономикалы аяда мемелекеттер арасындаы атынастарды реттей отырып, сырты экономикалы ммілелерді ыты реттеуге де з ыпалын тигізеді. Халыаралы ыты сырты экономикалы ммілелерді реттеу екі баытта жргізіледі:
1. Халыаралы экономикалы байланыстарды, олрады ыты режимін жзеге асыру негіздерін бекітеді.
2. Сырты экономикалы ммілелерді материалды-ыты жне коллизиялы нормаларды унификациялау жолымен біріай ыты реттеуді жасау.
Бірінші баыта сауда шарттарын жатызуа болады. Олар екі тарапты атысуымен (екіжаты) жасалады (оларды атаулары р трлі болуы ммкін: досты, сауда, теізбен жзу туралы шарт, сауда жне экономикалы ынтматасты туралы шарт жне басалар). Олар шарта отыран мемлекеттер шін тек ана саудада емес, сонымен атар баса, кез келген экономикалы атынастар шін жалпы ыты негізді бекітеді. Оларды сауда шарттары деп аталуы тариха байланысты, себебі бірнеше асыр бойы сауда атынастары мемлекеттер арасындаы экономикалы байланыстарды бірден-бірі болды. Соы уаытта сауда шарттарын дамыту шін немесе оларды орнына сауда, ылыми-техникалы жне экономикалы ынтыматасты туралы келісімдерді бекітеді. Бл шарттар сырты экономикалы ммілеге атысушылары шін маызды сратарды шешеді: келісімге отыран р мемлекетті тарапынан сауда немесе экономикалы байланыстарды жзеге асыруа ы берілген субъектілерді анытайды; теізбен жзу саудасы саласында, транзит, тауарларды тасымалдау, тауараларды келу жне кету тртібін белгілеу шін, кедендік атынастар шін бір-біріне ыты режим белгілейді (негізінде, е олайлы режимді); бір тарапты зады жне жеке тулаларыны екінші тарапты аумаындаы ызметіне ыыты режим белгілейді; сауда жне баса экономикалы атынастардан шыатын жалпы есеп тртібн бекітеді (кейбір уаытта мемлекеттер есеп-аша атынастары туралы арнайы екі жаты шарттарды бекітеді).
азастан тауар айналым немесе тлем мен тауар айналым туралы кімет аралы келісімдерді бекітеді, онда тарап арасында тауарды трі, тауар айналымыны рам бліктері бліктері бекітіледі. Оларды сауда шарттарынан айырмашылыы – олар ыса мерзімдерге жасалады (6-12 айа), ал за мерзімдерге жасаланда жыл сайын толытырушы протоколдар абылданады. Бл келісімдер мемлекеттерді келісілген алыптарды орындауа міндеттейді, яни келісілген тауар трі шегінде кедергісіз лицензияны беру жне тауарларды келу жне кету шін баса жадайлар жасау.
зіні мазмны бойынша тауар айналым туралы келісімдерге тауарлы келісімдер жаын келеді, олар кп жаты шарттар болып табылады. Халыаралы нарыа атысушы мемлекет шін белгілі бір тауарларды сатып алу-сатуа квотаны белгілеу арылы мемлекеттер бааны тез ауысуын тотатуды кздейді. Ондай келісімдер мнай, каучук, бидай, какао, кофе, ант жне басалар жнінде бар. Мемлекеттер белгілеген квота шегінен тыс тауарларды келуін жне кетуін болдырмауа міндеттенеді.
арастырылан халыаралы шарттар атысушы мемлекеттер арасында зара арым-атынастарды реттейді. Біра шарттарда орын алан алыптарды сырты экономикалы мміле тараптары шін ыты салдары бар, егер тараптар атысушы мемлекетті зыретіне туелді болса.
Ммілені халыаралы шарттармен зара байланысына арамастан ммілені зіні заи ерекшеліктері бар. Бл мынаны білдіреді:
1. Тараптар ммілеге отыран тиісті халыаралы шарттарды алыптарын басшылыа алуа міндетті.
2. Мміле жасалан кейін тараптарды ытары мен міндеттері ммілені зімен аныталады.
3. Егер мміле жасаланнан кейін мемлекеттер халыаралы шарттарды мазмнына згертулер егізсе, онда ол тараптар тиісті згерісті ммілеге егізгеннен кейін ана азаматты-ыты міндеттемелерді тзеді.
Сырты экономикалы ммілелерді реттеудегі халыаралы ыты екінші баыты р трлі мемлкеттерді режимдерін жасау, орларды ыты реттеуді біраайлыы байалады. Бл тиісті коллизиялы ыты нормаларын жне азаматты ыты нормаларын унификациялау дісімен жзеге асырылады, яни халыаралы сауда ыын унификациялау. Бнда атап кететін бір жайт ол сырты экономикалы ызметке атысушы тлалар шін маызды халыаралы шарттар болып азастан Республикасы атысатын шарттар табылады. Бл біріншіден Біріккен лттар йымыны халыаралы тауарларды сатып алу-сату шарттары туралы 1980 ж. Конвенция, халыаралы лизинг туралы Оттава концвенциясы 1988 ж. жне шаруашылы дауларды шешу туралы, 1992 ж. тауарларды жалпы жеткізілім шарттары туралы ТМД келісімдері жне т.б.
Міндеттемелік статут
Міндеттемелік статут – ол біржаты ммілелер мен шарттардан шыатын, міндеттемелерге олдануа болатын ы.
азастан Республикасыны Азаматты Кодексіні 7-ші блімінде коллизиялы нормаларды бірттас жйесі орын алан, оларды кмегімен міндеттемеге олданатын ыты анытауа болады. Мысалы, сатып алу-сату шартында – сатушы болып табылатын тараптар рылан, тратын жері немесе негізгі ызмет орны бар елді ыы олданылады (1113-бапты 1-тармаы). Азаматты кодексті 1113-бабында сатып алу-сату шартымен атар, таы да 14 шарт кзделген. Біра оларды (шарттарды) тізбесі жабы емес, яни жаа шарттар пайда болса жне де азаматты ыты талаптарына сйкес келсе, онда сол пайда болан шарттарды осы бапа енгізуге болады. Азаматты Кодексті 1113-бабы тараптарды келісімі болмаан кезде шарта олданылатын ы деп аталады жне онда былай деп жазылан:
1. Шарт тараптарыны олдануа тиісті ы туралы келісімі болмаан кезде ол шарта:
1) сатып алу-сату шартында – сатушы;
2) сыйа тарту шартында – сыйа тартушы;
3) млікті жала (арендаа) беру шартында – арендаа беруші немесе жала беруші;
4) млікті тегін пайдалану шартында – несие беруші;
5) мердігерлік шартында – мердігер;
6) тасымалдау шартында – тасымалдаушы;
7) клік экспедиция шартында – экспедитор;
8) арыз немесе зге де кредит шартында – кредит беруші;
9) тапсырма шартында – сенім білдірілген адам;
10) коммисия шартында – коммисионер;
11) сатау шартында – сатаушы;
12) сатандыру шартында – сатандырушы;
13) тапсырма беру шартында – тапсырма беруші;
14) кепілге салу шартында – кепілге салушы;
15) айырыша ытарды пайдалану туралы лицензиялы шартта – лицензиар болып табылатын тараптар рылан, траты жері немесе негізгі ызмет орны бар елді ыы олданады.
2. Нысанасы озалмайтын зат болып табылатын шарт бойынша, сондай-а млікті сенімгерлікпен басару туралы шарт бойынша ытар мен міндеттемелерге сол млік тран елді ыы, ал азастан Республикасында мемлекеттік тізілімге енгізілген млікке атысты – азастан Республикасыны ыы олданады.
3. Шарт тараптарыны олдануа тиісті ы туралы келісімі болмаан жадайда осы бапты 1-тармаындаы ережелерге арамастан:
1) бірлескен ызмет жне рылысмердігерлігі туралы шарта мндай ызмет жзеге асырылатын немесе шартта кзделген нтижелер жасалатын елді ыы.
2) конкурсты сауда саттыты (тендерді, аукционны) орытындылары бойынша орналасан елді ыы олданылады.
4. Осы бапты 1-3- тарматарында атап келтірілген шарттара, тараптарды олданылуа тиісті ы туралы келісімі болмаан кезде, мндай шартты мазмны шін шешуші маызы бар, орындауды жзеге асыратын тараптар рылан, трылыты жері немесе негізгі ызмет орны болан елді ыы олданылады. Шартты мазмны шін шешуші маызы бар орындауды анытау ммкін болмаан жадайда шарт мейілінше тыыз байланысты елді ыы олданылады.
5. Шарт бойынша орындауды адылдауа атысты, тараптар згеше келіспегендіктен, осындай абылдауды ткізетін орынны ыы ескеріледі.
6. Егер шартта халыаралы айналымда абылданан сауда терминдері пайдалынылса, шартта зге нсаулар болмаан жадайда оларды іскерлік айналымны тиісті сауда терминдеріне атысты олданылып жрген рыптар жніндегі атынастарына олдануа тараптар келісілген деп есептеледі.
Келтірілген мысалдарда коллизиялы нормаларды клемі ретінде сатып алу-сату шарты, мердігерлік шарты жне баса шарттар болып табылады; коллизиялы байлам ретінде сатушыны, мердігерді ыы болып табылады. Байлам – ол клемде крсетілген атынастара олданылатын ыты анытайтын коллизиялы норманы блігі. Яни байлам міндеттемелік статутты анытайды. Біра, келтірілген мысалдарда коллизиялы байламдар тек ана жекелеген шарттар шін міндеттемелік статутты бекітеді: бірінші коллизиялы норма статут міндеттемесін сатып алу-сату шарты бойынша анытайды, екіншісі сыйа тарту шарты бойынша жне солай кете береді. 7-ші блімде барлы шарттарды амтитын шарттар бар, яни олданылатын ыты (міндеттемелік статутты) барлы шарттара бекітеді. Азаматты кодексті 1112-бабына сйкес шарт тараптары олданылатын ыты тадай алады. Азаматты Кодексті 1112-бабында былай делінген:
1. Егер азастан Республикасыны за актілерінде згеше кзделмесе, шарт тараптарды келесімімен тадалан елді ыымен реттеледі.
2. Траптарды олданылуа тиісті ыты тадау туралы келісімі айын крсетілуге немесе шартты жне оларды жинатап арайтын істі мн – жайларыны ережелерінен тікелей туындауа тиіс.
3. Шартты тараптары ттас аланда шарт шін де, оны жекелеген бліктері шін де олданылатын ыты тадай алады.
4. Шартты тараптары олданылатын ыты кез-келген уаытта, шарт жасасу кезінде де, одан кейін де тадап алуы ммкін. Тараптар шарта олданылатын ыты згерту да, кез-келген уаытта уадаласа алады.
Осыдан, мімдеттемелік статут– ол тараптар мен тадалан мемлекетті ыы деген орытынды шыады. Бнда жалпы (бірттас) міндеттемелік статут жнінде сз болып жатыр.
Шартты міндеттемелерде олданылатын ыты бекіте отырып коллизиялы нормалар оларды мазмнын ашпай отырып, жалпы трде зіні клемдерін жасайды: «Сатып алу– сату шарты», «Мердігерлік шарт», немесе жай «Шарт». Соан арамастан бл терминдер бай мазмнды заа ие. Сондытан тадаан ыты ай шекке дейін пайдаланылатыны туралы сра туындайды. Шартпен байланысты сратар тобыны айсысы берілген шарта олданылатын ыпен реттеледі? Шартпен байланысты барлы сратар тадалан ыпен реттеледі ме немесе сратарды кейбіреулері бл сраа кірмейді ме? Басаша айтанда міндеттемелік статутты олданылатын аясы туралы сра пайда болады.
зіні жалпы трінде шарт – ол азаматты ытар мен міндеттерді бекітетін (орнататын), згертетін немесе тотататын тараптарды келісімі. ытар мен міндеттер шартты міндеттемелерді орталы элементі болып табылады жне олар міндеттемелік статутты рекет ететін аясына кіретіндігі тсінікті болады. Ал шартты міндеттемелер шін баса маызды сратар ай ыпен аралуа тиіс? Мысалы ытыр мен міндеттер туралы келісім нысаны (шарт нысаны), тланы келісімі бойынша міндеттемені орындау ммкіндігі, жарамсыздыты салдары жне таы басалары. Бл сратар міндеттемелік статута кіреді ме немесе олар баса ыты негіз бойынша тадалан баса коллизиялы нормалар негізінде аралуы керек пе?
ойылан сра зіні практикалы маыздылыына арамастан негізінен доктрина арылы (брын) шешілді. Азаматты Кодексті 7-блімінде «олданылатын ыты кшінде болатын саласы» деген арнайы норма бар.
1115-бап.
1. Шарта осы параграф ережелеріне орай олданылатын ы, атап айтанда:
1) шарта тсіндіруді;
2) тараптарды ытары мен міндеттерін;
3) шартты орындалуы;
4) шартты орындамауды немесе тиісінше орындамауды салдарын;
5) шартты тотатылуы;
6) шарт жарамсыздыыны негіздері мен салдарын;
7) шарта байланысты талаптарды беру мен арыз аударуды амтиды.
2. Орындауды дістері мен рсімдеріне, сондай-а тиісінше орындалмаан жадайда олданылуа тиіс шаралара атысты олданылатын ытан баса орындалу жргізілетін елді ыы да назара алынады.
олданылатын ыты рекет ететін аясына енгізілген сратарды ртрлігіне арамастан, олар шарт тараптарыны ытары мен міндеттемелерімен байланысты. Шарт жарамсыздыыны салдары сияты элементте ытар мен міндеттерге атысты: жаа ытар мен міндеттер пайда болады немесе шартпен кзделген ытар мен міндеттер згертіледі. Сондытан да міндеттемелік статутты рекет ететін аясыны анытауды шегін анытауды негізі ретінде шартты міндеттемені басты элементі – шарт тараптарыны ытары мен міндеттері бола алады. ытыр мен міндеттермен байланысты емес баса сратар міндеттемелік статутты рекет ету аясына кірмейді. Шартты нысаны, тланы шарт бойынша міндеттемені алу ммкіндігі жне басалары баса коллизиялы нормаларыны негізінде тадалан ыа баынады жне баса коллизиялы байламдарды кмегімен жзеге асыралады.