Халыаралы жеке ытаы ебек атынастардаы коллизиялы байламдар

 

Шетел элементімен крделенген атынастарда, бір ебек атынасын реттеуде екі немесе одан да кп мемлекеттерді задары бсекелестікке тседі. Осындай кезде ай елді заын олданылатын шешуіміз керек. азіргі кезде доктрина мен тжірибе бл жадайларды коллизиялы нормаларды олдану арылы шешеді. Коллизиялы нормалар дауды шешуге олайлы мемлекетті занамаларындаы материалды нормалара сілтеме жасайды.

Ебек ыындаы коллизиялы мселені шешу шін дние жзілік тжірибеде келесі байламдар олданылады:

1. Тараптарды еркіндік заы - lex voluntatis

2. Ебек ету орныны заы - lex loci loboris

3. йым орналасан жер заы - lex loci deligationis

4. Ту еліні заы - lex flagi

5. Жмыс берушіні жеке заы- lex patrie; lex nationalis

6. Жалдау ммілесін жасап отыран елді заы - lex loci contractus

7. Proper of the law - lex causae

Франция, Бельгия, ФРГ жне т.б. елдерінде ебек атынастарын реттеуде азаматты ыты концепияларында Lex voluntatis ке таралан. Ол басым зады тадау ыы ебек шартыны тараптарына берілген. Бл байлам кптеген мемлекеттерде олданылады, алайда кейбір мемлекеттерді занамалары мен сот тжірибесінде жасырын трде шектеулер ойылан. Халыаралы жеке ыта lex voluntatis асыра пайдаланушылы ммкіндігі кп байалады.

Австрия, Испания, Швейцария, Нидерланды, Бразилия занамаларында lex loci laborisнегізгі коллизиялы байламы ретінде ана емес, сондай-а халыаралы келісімшарттарда (кбінесе 1980 шартты міндеттемелерге олданылатын Рим конвенциясы) бекітілген. Жмысшыны жмыс орындалатын жеріні заы деп lex loci laboris талыланады. Франция, Бельгия жне баса да мемлекеттерде ебек атынастарын реттеу шін азаматты ыты концепциялар олданылады. Осы салада деттегі институттар мен халыаралы жеке ыты нормалары олданылады. Бл е негізінен тараптарды еркінділігін шектеу болып табылады. лыбритания, Италия мемлекеттеріні сот практикасында ы тадау еркіндігін шектелмейді. Егер ксіпорын бір мемлекетте, ал басару органы баса мемлекетте орналасса, жмыс орныны заы болып, ксіпорныны орналасан жері болып саналады. Жмысшы бірнеше мемлекеттерде жмыс жасаса жне оны деттегі жмыс орнын анытау ммкін болмаса, онда Австрия заы бойынша жмысшыны трылыты жері немесе з ызметін бінесе жзеге асыратын жерді заы олданылады. Бл байламны бір кемшілігі жмыс берушіні жадайы ауымды оралады жне олар бл байламды асыра пайдаланады.

Lex loci laboris тек за мерзімде жмыс істейтін жмысшылара олданылады.

Баса мемлекетке іс сапармен жіберілген жмысшыа мекеме орналасан мемлекет, яни іссапара жіберуші, заыны аидасы олданылады. Ол дегеніміз lex loci deligationis.

Келесі байлам lex flagi. Су немесе кеме кліктерінде жмыс жасаушы жмысшыны ебек атынастары клік ралы тіркелген мемлекетті заымен реттеледі.

Италия, Франция жне т.б. елдерді теіз клігінде ту заы, Албанияда уе жне су кліктері тіркелген елді заы олданса, Венгрияда теміржол мен автомобиль кліктеріне тасымалдаушыны заы олданылады. Сондай-а кейбір мемлекеттерде бірлескен трылыты орнын олдану трі байалуда.

Жмыс берушіні жеке заы – lex personalis, lex societatis. АШ жне Англия занамаларына сйкес, жалдау шартын жасасан мемлекетті заы, ебек атынастарын реттейтін шарт осы мемлекеттерде жасалса, жергілікті ы олданылады.

Жмысшыны ебек ыы, рекет абілеттілігіні жеке заы бойынша аныталады. Мысалы: Англия мен АШ занамасында шетел азаматы з заы бойынша рекет абілеттілігі жо болса да, ол шарт жасасан жерді заы бойынша рекетке абілетті деп танылса, онда lex loci contractus олданылады.

Жаын ыты, lex causae, олдануды негізгі максаты: біріншіден lex voluntatis асыра пайдаланушылыа жол бермеу; екіншіден келісімшарты таныс емес ыа баындырудан сатау.

Федосееваны оулыы бойынша Венгрлік ы астарынан келесідей осымша коллизиялы байламдар алыптасан:

· Таайындаушы органны немесе сайлаушы жымыны жеке заы

· Жмыс берушіі жеке заы, егер де ол бірнеше мемлекеттерде жмыс атарса;

· Венгірлік за, егер венгірлік ебек етушілерді іссапар барысымен шет елге шыу кезінде;

· Тасымалдаушыны жеке заы халыаралы тасымал шеберінде пайда болан ебек атынастарын реттейді.

Алайда, наты бір мемлекетті ыы коллизиялы нормаларды жекелей дифференцияласа да, олар ебек жадайларыны р алуандыымен ебек атынастарыны барлы элементтерін амти алмайды. Дегенмен де, азастан ыында халыаралы жеке ебек атынастарына атысты оллизиялы нормаларды жйесін дайындаанда, осы саладаы шетел тжірбиесін пайдалануымыз ажет. Соы жылдарда, р трлі мемлекеттерді за шыарушы органдары нормативтік актілерде ебек аясында за атыыстары жадайларыны орын алуын крсетеді. Дания, Венгрия, Испания, Австрия мемлекеттеріні халыаралы жеке ы туралы немесе азаматты кодекстерді сйкес тарауларында арнайы тарауларында арнайы ебек коллизиялы нормалары бар.

азіргі Р занамасында жне брыны Ода мемлекеттерінде халыаралы ебек атынастарына байланысты коллизиялы нормалар бекітілмеген. Р “Ебек туралы Кодесінде” (15.05.2007 ж.); АК ерекше блімінде енбек атынастарына атысты коллизиялы нормалар жо.

Ескерте кететін жайт, АК бабында, жеке тланы рекет абілеттілігі оны жеке заымен аныталады. Бл байланымды за састыы реттінде жеке тланы ебекке рекет абілеттілігін анытаанда олданады. Сондай-а, нормативтік актілерде р трлі коллизиялы байламдар бар. Мысалы: “Шетел инвестицтялары туралы” Р заында (27.12.94 ж. –кші жойылан) келесі екі коллизиялы байланым арастырылан: негізігі – lex voluntatis жне субсидарлы – lex loci laboris.

Р аумаында орналасан рылтайшылары немесе меншік иелері толыынан немесе ішінара шетелдік зады немесе жеке тлалар болып табылатын йымдарды ызметкерлеріне Р Ебек туралы задары олданылады. Демек, бл за lex loci laboris-ті зады трде бекітіп отыр.

Халыаралы жеке ытаы ебек атынастарын халыаралы шарттарда жне азастан Республикасы занамаларында ыты реттеу тсілдері

Шетел элементімен крделенген ебек атынастары тек коллизиялы нормалармен ана емес, сонымен атар мемлекеттерді ішкі занамаларымен жне мемлекеттерді арасында бекітілген ебек кші-онын реттейтін кпжаты жне екіжаты келісім-шарттармен реттеледі. Ебек кші-он конвенцияларында ытары мен міндеттемелерін жзеге асыру барысында: ебек мигранттарыны ытарын сатау мен орауа, оларды нсілдік, лтты, тілдік белгілері, шыу тегі, діни нанымы, сенімі, белгілі бір леуметтік топа жататындыы бойынша кемсітушілікке жол бермеуге, кші-он рдісін жне халыаралы міндеттемелерді реттеу саласында задарды ережелерін орындауды амтамасыз етуге; жергілікті халы пен мигранттарды ытарымен зады мдделерін амтамасыз етуге негізделеді.

Ебекші-мигранттарды жмыс орнын ауыстыран жадайдаы ытары: Халыаралы Ебек йымыны № 143 Конвенциясы сияты барлы ебек-мигранттарды жне оларды отбасы мшелеріні ытарын орау туралы Халыаралы конвенция да мемлекетке зады трде келген жмысшы мигранттар жмыстан айырылан жадайда, брын ие болан ытарыны саталуына атысты ережелерді амтиды. Е алдымен, бл алаш рсат берілген кезе ішінде мемлекетте одан рі болу, сондай-а осы кезеде жаа жмыс іздестіру жне алу ыына атысты².

Ебек кші-оны жмыспен амтылу масатымен мемлекетке зады негізде тран жадайда, зіні арапайым жмыстан айырылу жайты шін засыз тран немесе ережені ыты нормаларын бзушы тла ретінде аралмайды, себебі бл труа рсатты немесе ажет болан жадайда оны жмыс істеу ыыны жойылуына кеп сопайды. Сйкесінше, ол жмыспен амтамасыз ету, баса жмыс беру, сондай-а жмыссызды жадайында уаытша жмыспен амтамасыз ету жне айта даярлау кепілдіктеріне атысты тініш беруде жергілікті халыпен бірдей тедікті пайдаланылады – ХЕ №143 Конвенциясыны 8-бабы. Жал бойынша жмыс істеу мемлекетінде сыйаылы ызмет трін еркін тадауа рсат берілетін ебекші-мигранттар оларды жмыс істеуге берілген рсаттары немесе сол сияты рсаттарды жарамдылы мерзімі аяталана дейін сыйаылы ызметіні тотауына байланысты траты мртебесін немесе оан труа берілген рсаттан айырылан болып есептелмейді. Осы бапты 6-тармаында аталан ебекші мигранттара сыйаылы ызметті баса трін іздеу шін жеткілікті уаыт беру масатында труа рсат, е болмаанда жмыссызды бойынша жрдемаы алу ыына ие бола алатын мерзімге сйкес кезе бойы кшін жоймайды. Барлы ебекші мигранттарды жне оларды отбасы мшелеріні ытарын орау туралы Халыаралы конвенцияны 49-бабыны 3-ші тармаы. Білімі жне біліктілігі туралы шетелдік жаттарды тану туралы конвенцияда бекітілгендей: Ебек кші-она атысты азіргі заманы халыаралы стандарттар, оларды жмыса жалдау мемлекеттен тыс жерде ксіптік біліктілігін тану туралы ережелерді амтиды. Барлы ебек кші-онын жне оларды отбасы мшелеріні ытарын орау туралы Халыаралы конвенцияда атысушы мемлекеттер ебекші-мигранттарды здеріні аумаынан тыс жерлерде алан ксіптік біліктілігіні танылуын амтамасыз етуге мтылуа тиіс деп крсетілген. ХЕ №143 Конвенциясыны 14-бабына сйкес Халыаралы ебек йымыны рбір мшесі «кідік йымдармен кеес берулерден кейін зіні аумаынан тыс жерде алынан ксіптік біліктілігі, оны ішінде аттестаттар мен дипломдарды тану шарттарын реттей» алады. Ебек жне жмыспен амту шарттары: Ебек кші-он саласына байланысты нсіліне, тсіне, лтына, жынысына немесе діни белгілері бойынша кемсітушілікті жою, ебекке жне жмыса атысты ммкіндіктер мен тініш білдіру тедігі туралы ережелер амтылан біратар халыаралы конвенциялар бекітілді. Бл экономикалы, леуметтік, мдени ытар туралы Халыаралы пактіге, ХЕ-ны №111 Ебек жне жмыс саласындаы кемсітушіліктер туралы конвенциясына, ХЕ №100 ндылыы бірдей ебек шін йелдер мен еркектерге тедей сыйаы беру туралы конвенциясына, йелдерге атысты кемсітушілікті барлы нысандарын жою туралы конвенцияа да атысты. ХЕ-ны №143 Конвенциясында тиісті ережелер ебекші-мигранттар атысында дамытылды жне ХЕ-на мше мемлекеттерден ебек жне жмыспен амту саласындаы ммкіндіктер мен тініш беру тедігіне жрдемдесу жне оны амтамасыз ету саясатын зірлеу жне жзеге асыру талап етіледі. Сондай-а барлы ебекші-мигранттарды жне оларды отбасы мшелеріні ытарын орау туралы Халыаралы Конвенцияа³ ебек жадайлары мен сыйаыа атысты, жал бойынша жмыс мемлекетіні азаматтарына араанда, ебекші-мигранттарды да олайлылыы одан кем емес атынасты пайдалануа тиістілігі туралы ережелер енгізілді. Ксіподатарды ытары: ХЕ-ны №87 Бірлестіктер бостандыы жне ксіподатара бірлесіп ытарын орау туралы Конвенцияны да тарабы болып табылады. Екі конвенцияда да ебекші-мигранттара ксіпода ру жне оларды ызметтеріне атысу ытарын береді. азастан ХЕ-ны №98 йымдастыру жне жымды келіссздер жргізу ыы туралы конвенциясын бекітті, осыан сйкес ызметкерлер азаматтыына арамастан тиісті ытарын пайдаланады, яни бл ытар ебекші-мигранттара да олданылады. Уаытша ызметкерлерге атысты ХЕ-ны Бірлестіктер Бостандыы жніндегі Комитеті уаытша ызметкерлерді жымды келіссздер жргізуге ммкіндіктері болуы тиіс деген аиданы станады.

Ебек кші-оны жніндегі абылдаудан со мемлекеттік саясат ебекші мигранттарды жал бойынша жмыс еліне леуметтік кіріктіру шараларын дайындау жне іске асызуа баытталады.

Р-ны кші-он саясаты з азаматтарымызды мдделерін орауа баытталан. Р-ны кші-он саясаты келесідей аидаттара негізделеді: кшіп-онушыларды ытарын сатау мен орауа, оларды нсілдік, лтты, тілдік белгілері, шыу тегі, діни нанымы, сенімі белгілі бір леуметтік топа жататындаы бойынша кемсітушілікке жол бермеуге; кші-он рдістерін жне халыаралы міндеттемелерді реттеу саласында задарды ережелерін орындауды амтамасыз етіуге; жергілікті халы пен кшіп-онушыларды ытары мен зады мдделерін амтамасыз етуге. Шетелдік жмыс кшін тарту кезінде Р-сы зіні геосаяси жне экономикалы мдделерін басшылыа ала отырып, жоары білікті, баалы ебекші кшіп-онушыларды жне ішкі ебек нарыында жеткіліксіз болып отыран ксіптер мен маманды иелерін бірінші кезекте абылдауды жзеге асыратын болады. Р туелсіздігін аланнан бері ебек, кші-он атынастарын реттейтін занама мен зге де нормативтік ыты актілер тбегейлі згерістен тті. Осы атынасты реттейтін негізгі аидалар 1995 жылы Конституцияны 21-бабында крініс тапты: «Р аумаында зады трде жрген рбір адамны, зада арнайы крсетілгеннен баса реттерде, оны аумаында еркін жріп-труа жне трылыты мекенді з алауынша тадап алуа ыы бар». Р Конституциясыны 24-бабына сйкес: «ркімні ебек ету бостандыына, ызмет пен ксіптін трін еркін тадауына ыы бар». Сондай-а, Конституцияны 24-бабы бойынша: «Еріксіз ебекке сотты кімі бойынша немесе ттенше жадайда немесе соыс жадайында ана жол беріледі». Яни, шетел азаматтары немесе азаматтыы жо тлалар азастан аумаында еркін жріп-труа жне белгілі бір ебек ызметі трімен айналысуа ылы дегенді білдіреді. Р-ны АК-ні 2-тарауыны 14-бабында: «Республика аумаында еркін жріп-труа жне трылыты жер тадауа, республикадан тыс жерлерге еркін шыып кетуге жне оны аумаына айтып оралуа; за жаттарында тыйым салынбаан кез-келген ызметпен айналысуа; дербес зі немесе баса азаматтармен жне зады тлалармен бірігіп, зады тлалар ру, за жаттарында тыйым салынбаан кез-келген мміле жасасып, міндеттемелерге атысу ыы болады» делінген.

«Мемлекеттік ызмет туралы» Р Президентіні за кші бар жарлыыны 14-бабы: «Шетел азаматы мен азаматтыы жо тлалар, олар згеше задармен, халыаралы шарттармен, сондай-а Президентімен кзделмесе мемлекттік ызметке алынбайды». Нотариат туралы Р заыны 2-бабы 1-тармаында: «Нотариус ызметін тек ана Р азаматы жзеге асырады» делінген. Осындай талаптар судья лауазымына, прокурора, т.б. ойылан. Шетелдіктер зге мемлекеттерді саяси ытарын пайдаланбайды жне белгілі лауазыма ие бола алмайды немесе мемлекеттік ауіпсіздікпен байланысты ызметті трлерімен айналыса алмайды.

Шетелдіктерді міндеттеріні ішінде ебек атынастарымен байланысты міндеті салы тлеу. Р-да зады трде бекітілген салытарды, алымдарды, міндетті тлемдерді тлеу ркімні міндеті болып табылады. Жеке табыс салыын Р азаматтары мен шетел азаматтары жне азаматтыы жо тлалар тлейді. Субьектіге аы тлеу, зейнетаымен амсыздандыру мселелері райсысымен жеке ебек шартында шешіледі. Олар жалаына шетелдік валютада алады жне тиісті салытар мен міндетті тлемдерді тлеген со еркін трде шетелге жалаысын аударады. Р-да траты трмайтын шетелдіктерді ебек атынастарында кейбір элементтер, егер талаптар осы атынасты реттейтін мемлекетті заын тадамаса, онда шетел мемлекетіні заымен реттелуі ммкін. Наты ебек атынастары екіжаты ммілемен реттеледі. Шетелдік атысушылары бар арнайы экономикалы ауматаы ксіпорындар здері дербес жмыса алу, ебекке аы тлеу, кепілдіктер мен темаылар мселелерін жоарыда аталан жадайларды ескере отырып шешеді. «Халыты кші-оны туралы» заны 5-бабына сйкес шетел азаматтары мен азаматтыы жо тлаларды Р аумаында ебек жне ксіби ызметін жзеге асыру тртібі жне Р азаматтарыны шетелдегі тртібі Р кіметімен аныталады жне укілетті органдармен оларды жергілікті ызметіні рсатымен баылауы арылы жзеге асады. Жмысты зерттей келе халыаралы ытаы ебек кші-онын рдісін реттеуге байланысты келесідей нтижелер арастырылды. Халыаралы ыты актілерде ебек кші-онына байланысты, адам ытарын орау жне еркін озалуы кші-он рдісіндегі е басты аида болып табылады. лтты занамаларды нормативтік ыты актілерді талаптарына сйкес келуі ол халыаралы йымдар мен халыаралы шарттармен мемлекет арасындаы жасалуыны сйкестігі болуы. Кейде халыаралы келісім-шартты лтты нормалыра айшы келуі, сол себепте халыаралы келісім-шарттарды е басты арау керек. Кші-онны е басты рлі, мемлекеттерді леуметтік-экономикалы дамыту жолдары, бл Р Б-ны ебекші-мигранттарды жне отбасы мшелеріні орау туралы халыаралы конвенцияа осалы ебек кші-он мселелеріне байланысты реттеу жолдары жзеге асуы ммкін. Жмысты зерттеп, орытындылай келе, халыаралы ытаы ебекші мигранттарды ытарына байланысты біршама мселелер озалды. Бл таырыпты зектілігі те ауымды, кптеген талыланатын сратар бар, оны барлыын шешу бір стте оай емес.

 

Пысытау сауалдары:

1.андай тлалар кші-онды тіркеуге жатпайды?

2.Шетел азаматтарымен жасалынатын ебек шартыны мазмны андай болуы керек?

3.азастанды жмыс берушілер шетелдік жмысшыларды ала ала ма?

 

Тарау