Тарау. Авторлы ыты халыаралы орау

§1 Авторлы ыты халыаралы

Орау жйесіні дамуы

Азаматтарды шыармашылы интеллектуалды рекеттеріні нтижесі болып табылатын рухани мір - рбір оам шін маызды болып келеді.

Азаматтарды шыармашылы ебегіні жемістілігі тікелей оам дамуына сер етеді жне де кптеген факторлара байланысты болады. Оларды маыздыларыны бірі – шыармашылы нтижелері иелеріні ытарыны оралуы дрежесі болып табылады. азіргі тада интеллектуалды меншік иелеріні ытарын орау мселесі бір мемлекет шеберінде ана емес, халыаралы дегейде арастырылып жатыр.

Соы уаытта отанды жне шетелдік баспасздерде интеллектуалды меншіктік ы бзушылытар жніндегі маалалар жиі шыып жатыр. Кбінесе «Пиратты» аудио жне видео нарыы, плагиат жне баса да авторлы ыты бзушылытар жнінде сз озалуда.

Кезекті видео фильм кру немесе жаа н тыдау барысында, авторды аты крсетілетін титр немесе аннотациялара кіл блетіндер бізді арамызда аз-а. Ал шын мнінде, кез келген музыкалы немесе деби туынды - бл авторды за, жігерлі ебегіні нтижесі, жне де ол, сзсіз, сыйлы болуы тиіс. Біра, кінішке орай, туынды авторларыны тксіз алуы да аз емес, ал оан тиесілі сыйаысын оан ешандай атысы жо адамдар алып жатуда.

Бгінгі тада азастан Республикасында бл мселе те зекті мселелер атарына жатызылып жатыр. 2003 жылы азан айында Астана аласында ткен «азастанны апаратты технология индустриясындаы интеллектуалды меншік ыы» атты республикалы акция отырысында азастандаы пиратты дегейі 78%-а жеткені жне де бл крсеткіш тек ытайа ана орын беріп жатаны жнінде айтып кетілген.

азастанны кптеген алаларыны аудио жне видео нарыы лицензияланбаан таспа, компакт диск жне баса да апарат сатаушыларымен толып жатыр. Сапасы тмен боланымен, баасы да те арзан. аламызды кез келген базарында бейне таспаны 400 тегеге, ал аудио таспаны 150-а тегеге алуа болатыны брімізге белгілі, ал оларды тп нсалары з кезегінде 3-4 есе ымбат. Егер санайтын болса осыларды наты авторлы ыыны иелері «пираттар» кесірінен миллиондаан долларлар клемінде зиян креді.

Мндай ыбзушылыты згешелігі – мемлекетті ішкі занамасыны шеберінен шыуда болып табылады. Жне де мндай мселелерді шешкенде соттар тек мемлекетті ішкі азаматты ыты нормаларына ана емес, сонымен атар халыаралы ы нормаларына сйенуі тиіс.

Авторлы ыты орауды халыаралы жйесі – крделі механизм болып табылады, жне де оны негізінде «деби жне кркем шыармаларды орау туралы» Берн конвенциясы жатыр.

ХІХ асырды ортасына дейін «авторлы ы» деген тсінік млдем болмаан, меншік ыы тек наты зат тріндегі нер туындыларына таралан.

Ал ХІХ асырды ортасынан бастап авторлы ы меншікті жекелеген нысанына айналды. Университеттерді, кітапханаларды рылуы, кітап саудасыны дамуы, шетел тілдерін йрену, кітаптар айналымыны суі – бны брі капитал орналастыруды пайдалы жне олайлы орнына айналан баспа ісіне жаа шарттар енгізді, ал интеллектуалды ебекті нтижелері – туындылар тауарды барлы белгілеріне ие болды.

«Жазушы идеаларды шыараны шін емес, оны шыармаларын дейтін, яни, кітап жасаушыны байытаны шін ндіргіш жмыскер болып табылады, яни белгілі бір капиталистті жалдамалы жмыскері болып табылады.» К. Маркс.[22]

 

А) «Берн» одаы.

«деби жне кркем шыармаларды орау туралы» 1886 жылы Берн конвенциясы.

Авторлы ыты орауа байланысты мият жмыс 1858 жылы Брюссель аласында дебиет жне нер туындылары авторларыны конгресінде басталды. Кейін бл жмыс Антверпен (1861 жне 1877 жылдар) жне Париж (1878 жыл) конгрестерінде жаласты. Ал 1883 жылдан бастап жмыс Бернде жаласып, 1886 жылы 3 дипломатиялы конференциядан кейін «деби жне кркем шыармаларды орау туралы» Берн конвенциясы атаына ие болан халыаралы келісім жасалынды. Бл келісімге 10 мемлекет ол ойды: Бельгия, лыбритания, Германия, Испания, Италия, Либерия, Гаити, Тунис, Франция жне Швейцария. 1887 жылды ыркйегінде аталан мемлекеттер делегаттары (Либерияны оспаанда) ратификацияланбаан грамоталармен алмасты жне конвенцияны 20-бабына сйкес ол 3 айдан кейін, яни 1887 жылды 5 желтосанында кшіне енді.

1886 жылы Берн конвенциясы негізгі материалды ыты нормаларымен атар кімшілік ережелерімен де амтылан. Конвенцияа сйкес, атысушы мемлекеттеріні лтты занамасы авторлы ы иелеріне орауды нерлым тмен режимімен амтыан жадайда, бл конвенция ережелерін сол мемлекет занамасына енгізу міндеті жктелді.

Бл конвенциядаы маызды ережелеріні бірі – авторлы ы иелері шетел мемлекетінде ыты орау іздесе, белгілі бір формальдылытарды орындамау ммкіндігі беріледі, егер де бл шарттарды з мемлекетінде, яни тыш жарияланан жерде орындаан болса (2-3 баптар).

Сонымен атар, 1886 жылы атысушы мемлекеттерден Берн одаын ру жніндегі шешім хабарланды жне де бл одаты халыаралы бюросы сайланды. Жаа мемлекеттерді осылу тртібі арастырылды. Оан оса, осымша бап жне тпкілікті хаттама абылданды. осымша бап авторлы ы оралынуыны нерлым жоары дегейін амтыан барлы екі жаты шарттарды кшінде алдырды. Ал хаттамада конвенцияны кейбір жадайларына тсініктеме берген болатын.

1896 жылы Париж конференциясы.

 

1896 жылды 15 суірінде Париж аласында 1886 жылы конвенцияа згерістер енгізу шін бірінші конференция тті. Сол уаыта таман конвенцияа таы 4 мемлекет осылды: Люксембург (1888 ж.), Монако (1889ж.), Черногория (1893ж.) жне Норвегия (1896 ж.). Бл конференцияа атысушы мемлекеттерден баса 14 мемлекеттен баылаушылар атыстырылды: Аргентина, Болгария, Боливия, Бразилия, Дания, Гватемала, Греция, Колумбия, Мексика, Перу, Португалия, Румыния, АШ жне Швеция.

1896 жылы жаадан енгізілгендеріні атарына конвенцияа «жариялау» деген тсінікті енгізілуі жне де бл тсінікке «кшірмелерді шыару» деген анытама беруі. Осылайша, драмалы, музыкалы туындыларды, нер туындыларын крмелерде крсету немесе орындау жариялау терминімен сйкес келмеді. Сонымен атар, маызды згерістеріні атарына – конвенцияны 3-бабына енгізілген анытаулар болды, олара сйкес, авторы Берн одаыны емес, баса бір мемлекетті азаматы болса да, оны туындысы атысушы мемлекетте тыш рет жарияланан болса, мндай туындыа да ыты орау берілген. Осылайша, ауматы принцип згеріссіз алды, біра та мнда ерекше кіл бастырып шыарушыдан туынды авторына аударылды.

1908 жылы Берлин конференциясы.

 

Берн конвенциясыны дамуыны келесі кезеі – 1908 жылы Берлин конференциясы болды. Сол кезде конвенцияа таы да 4 мемлекет осылды : Жапония (1899ж.), Швеция (1901ж.), Дания (1903ж.) жне Либерия (1908ж.). Бл конференцияа атысушы мемлекеттерден баса 19 мемлекеттен жіберілген делегаттар атысты. Жаа редакция 30 бабтан трды жне келесі 4 мселеге атысты болды:

1. 1886 жылы конвенция бірінші жариялаан мемлекетте кзделген шарттар мен формальдылытарды орындауына байланысты авторлы ыты орау берді. Берлин конференциясында бірінші жарияланан мемлекетте формальдылытар бар болса да, мндай барлы шарттардан бас тарта алу ммкіндігі жнінде келісілді.

2. Берлин конвенциясыны мтінді оралатын объектілер тізімін натылады жне кеейтті, оан хореография, пантомима, кинематография, фотосурет жне архитектура туындылары осылды.

3. Аудару ыын реттейтін ережелер кеейтілді. Берлин конференциясы ешбір шектеусіз оны жарамдылыын авторлы ыты бкіл мерзімі бойы таниды.

4. 1908 жылы конференция авторлы ыты орау мерзімін авторды мір бойы жне айтыс болан стінен 50 жыл клемінде белгіледі. Біра бл ережені міндетті кші болан жо. лтты замен бдан за немесе ыса мерзім кзделсе, бл конвенцияны ережесі олданылмауы ммкін.

Сонымен атар, 1908 жылы конференцияда автора зіні жмысын сыну жне жариялау киноматография арылы жзеге асыру ыы берілді.

 

1914 жылы осымша Берн хаттамасы.

 

Бл уаыта таман конвенцияа таы 2 мемлекет осылды: Португалия (1911ж.) жне Нидерланды (1912ж.).

лыбританиямен сынылан 1914 жылы осымша хаттаманы масаты – конвенциямен бекітілген кейбір режимдерді шектеу. Мнда конвенцияны келесі мтіндерінде крініс тапан «клаузула о репрессалии» рылан. Клаузулаа сйкес – атысушы мелекеттерге оларды ауматарында трмайтын авторлара оларды авторлы ыын орауын шектеу ммкіндігін берді.

Бл ереже тжірибеде тек бір-а рет ана, Екінші Дниежзілік соыс кезінде лыбритания зі соыс жадайында болан мемлекеттерді азаматтарына атысты олданылан болатын.

 

1928 жылы Рим конференциясы.

 

1914 жылдан 1928 жыла дейінгі уаыт аралыында конвенцияа келесі мемлекеттер осылды: Австрия, Болгария, Бразилия, Венгрия, Греция, Ливан, Марокко, Польша, Румыния, Сирия, Чехословакия, Эстония сонымен атар туелсіздік алан лыбритания доминиондары: Австралия, Ирландия, Жаа Зеландия жне Отстік Африка Республикасы.

Рим конференциясы ХХ асырды басына тн баралы апараттар ралдары жне коммуникациялар дамуыны кезеінде тті.

Бл конференцияа сйкес, енді авторларды ытары – туындыларын радио арылы трансляциялаанда да оралды. оралатын объектілер шебері кеейді. Конвенцияны 2-бабында кзделген объектілер атарына – ауызша деби шыармалар кірді (дрістер, сз сйлеу т.б.). Біра та, осымша бапта мемлекеттерге объектілер атарынан зашыарушылы немесе оамды жиналыстарда немесе соттарда айтылан саяси баяндамалар, млімдемелер толы немесе ішінара алып тастау ыы берілді.

 

1948 жылы Брюссель конференциясы.

 

ІІ Дниежзілік соыстан кейін Еуропада халыаралы авторлы ыа байланысты жмыстар жаыртылды . Берн конвенциясы 1984 жылы Брюсселде айтадан згерістерге шырады.

Конференцияны басты масаты – лтты задар мен конвенция ережелерін нерлым бірдейленуіне жеткізуге мтылу, сонымен атар ылыми техниканы жаа даму шарттарын ескеру.

Конвенция олдану ережелеріні бірдейлігін оны лтты задардан басымдылы аидасы арылы ол жеткізілді.

1967 жылы Стокгольм конференциясы.

 

Берн конвенциясын згерткен жне толытыран конвенциялар арасында 1967 жылы Стокгольм конференциясы ерекше орын алып отыр.

Сол уаыттарда халыаралы аренада кптеген дамыан мемлекеттер пайда болды. Олар здеріне ажетті ылым жне мдениет туындыларына нерлым еркін ол жетулері шін, Берн конвенциясындаы авторлы ыты орау дегейін тмендетуге тырысты. заа созылан крделі конференцияны нтижесі болып дамыан мемлекеттерге одан брын болмаан артышылытар беретін хаттаманы жасалынуы болды.

Оан оса, бл хаттамада брын болмаан авторлы ыа байланысты жаа сыныстар енгізілді.

Стокгольм конференциясында абылданан елеулі згерістер атарына келесі ережелерді жатызуа болады:

1. Конвенцияны іске асыру критерийлерін жетілдіруі;

2. Пайда болу мен жариялаумемлекеттері тсініктерін анытау;

3. Кшірмелеу ыын тану;

4. Кинематографиялы жне оан теестірілген туындыларды ерекше режимін бекіту (телефильм, т.б.);

5. Авторды жеке ытар шеберін кеейту;

6. Конвенция тыш рет фольклор туындыларына орауды бекіту туралы ережені бекітті.

Біра, батыс мемлекеттерді ірі баспа монополиялары мен фирмаларыны мддесін орайтын саясатыны нтижесінде бл хаттама кшіне енбей алды.

Париж конференциясына келген келісімні нтижесінде (1971 ж.) дамушы мемлекеттерде оу жне ылыми масаттарында аударымды дебиетті таралуын жеілдететін кейбір ережелер Берн конвенциясына енгізілген1.

 

) «Американаралы конвенциялар»

Кптеген мемлекеттерді басын осан Берн одаы авторлар жне бл салада істейтін ксіпкерлер ытарын орайтын мыты рі берік халыаралы рылыма айналды. Біра, оны бкіл лемдік деп атауа болмайтын еді. Бны себебі, Берн одаымен атарлас авторлы ыты орайтын баса мемлекетаралы ода дамыды.

Бар шамалы згешеліктерге арамастан, Берн жне американ авторлы ыты орау жйесінде елеулі келіспеушіліктер жо.

Авторлы ыты орауды американаралы жйесіні негізінде 1889 жылы Монтевидеода жасалынан «кркем жне деби меншік туралы» конвенция болды.

Оан оса, келесі конвенциялар абылданды:

- Кркем жне деби меншікті орау туралы конвенция (Мехико, 1902 ж.);

- дебиет пен кркем меншігін орау туралы конвенция (Рио Де Жанейро, 1906 ж.);

- VІ Американды конференциясында айта аралан кркем жне деби меншікті орау туралы конвенция (Гавана, 1928 ж.);

- деби, ылыми жне кркем туындыларына авторлы ы туралы Американаралы конвенция (Вашингтон, 1946 ж.).

Аталан барлы конвенцияларды басты кемшілігі – АШ-ты жотыы. АШ 1946 жылы Вашингтон конвенциясын зірлеуге белсенді трде атысанымен, оны зі ратификацияламады. Ммкін, АШ авторлы ыты орауа байланысты ыайлы шарттарды амтамасыз ететін зіні ішкі лтты занамасын згерткісі келмеуі бан себеп болан болар.

Екі одаты атысушы мемлекеттері екі одаты біріктіру жніндегі здеріні мдделерін білдірген. Осыан байланысты 1928 жылы Рим конференциясында сз озалан еді. Бл мтылыс лттар Лигасыны ІХ сессиясыны шешімдерінде крініс тапты, олара сйкес Берн мен Американ жйелерін біріктіру арылы авторлы ыты халыаралы орау туралы біркелкі келісімді жасау ммкіндігі жніндегі мселені арастыру жмыстары басталды.

1934 жылы лттар Лигасыны ХV сессиясы екі конвенцияны біріктіру (Гавана мен Рим) немесе бар екі конвенцияны орнына келетін жаа бір конвенцияны ру масатында 2 жйені бірдейлендіру шін олданылан кш салулармен ерекшеленеді.

Берн одаыны атарушы органы конвенциялар арасындаы бар кемшіліктерді ескере отырып, оларды бірікітірілуі ммкін емес деп саналды. Сондытан Гавана мен Рим конвенциялар ережелерін басшылыа алатын жаа конвенцияны руа тура келді. Кейінірек, бл келісімні жобасы рылды. Біра ІІ Дниежзілік соыс басталандытан жаа конвенцияны ру ммкін болан жо.

 

б) «Авторлы ыты орау туралы Дниежзілік конвенция»

Берн конвенциясы Брюссельде енгізілген згерістерінен кейін де Батыс Еуропа капиталистік мемлекеттерінде, Азия мен Американы кейбір дамыан мемлекеттерінде лі де авторлы ы орау саласындаы ыты негізі болып ала берді. Оны е негізгі кемшілігі – ірі кітап шыарушылар пікірінше, АШ-ты жо болуы. АШ-ты Берн одаына кірмеуіні басты себебі – Конвенция бойынша авторлы ыты орау дегейі лтты заына араанда крт жоары болды. Американы кітап нарыы капиталистік мемлекеттер арасында е ірі болан. 50 жылдарды басында АШ-та бл салада істейтін жмыскерлер саны (6 млрд. доллар клеміндегі жылды табыспен) 470 мы адамнан асты. Бл банкілік, электр, газ жне кмір ндіру, сияты нерксіп салаларыны клем крсеткіштерінен жоары болды. Біра, шет мемлекеттерге зіні баспа німдерін экспорттаанда кітап ндірушілер мен саудагерлер елеулі зардап шеккен. Оан себеп, АШ-та тыш жарияланан туындылар, оны шегінен тыс жерде оралынуа жатпады, на осы мселе АШ-ты авторлы ыты халыаралы орау жйесіне кіруге мтылысына себеп болды.

Осылайша, авторлы ыты орау туралы Дниежзілік конвенцияны абылдау себептері жнінде айта келгенде, біріншіден бан АШ-ты мтылысын ескеру керек, екіншіден, баса да кптеген мемлекеттерді формальдылы пен императивтік шарттары нерлым аз млшерде болатын халыаралы конвенцияны ру мдделеріні боланы да сзсіз.

Жаа конвенцияны ру жмыстары 1948 жылы басталып, 3 жыл жргізілді. 1951 жылды арсаында конвенция жобасы дайын болды.

Авторлы ы туралы Дниежзілік конвенция Женева аласында 1952 жылды ыркйегінде 50 мемлекетті атысуымен кіметаралы конференцияда ЮНЕСКО олдауымен абылданды. Конвенция 1955 жылды ыркйегінде кшіне енді.

Конвенция нормативтік емес сипаттаы ережелерден тратын преамбуладан басталады. Бл конвенция халыаралы зара тсіністікті нерлым жаымды болуы масатында интеллектуалды шыармашылы туындыларыны еркін таралуына жне бл ережені ммкіндігінше барлы мемлекеттерге ыайлы болуына баытталан жалпы декларацияны бар болуымен ерекшеленеді.

Конвенцияны преамбуласында Берн мен Американаралы конвенцияларына негізделген халыаралы келісімдер негізінде рыландыы наты белгіленген жне бл ережелерге таралмайды.

Бар кпжаты жне екіжаты келісімдер мен конвенцияны ара атынасын реттеу мселесіне конвенцияны 17, 18, 19 баптары мен 17-бапты осымша Декларациясы арналан.

Мнда екі мселе реттеледі:

1) Берн одаынан шыып Дниежзілік конвенцияа осылан мемлекеттерге санкция олдану арылы Дниежзілік конвенцияны бсекелесу серінен Берн одаын орау;

2) Берн одаыны мемлекеттеріне Дниежзілік конвенцияны олдану тртібін орнату. Дниежзілік конвенция Берн конвенциясы ережелеріне жне ода мшелігіне ешандай сер тигізу ниеті жо деп 17-бапта наты белгіленген.

Берн мен Дниежзілік конвенциялар арасындаы ыты байланысты 17-бапта негізделген Декларация орнатты. Декларацияа сйкес Берн одаы мшелеріні аумаыны бірінде де 1951 жылды 1 атарынан кейін шыарылан туындылар Дниежзілік конвенцияны орауына жатпайды.

Берн одаын ныайту масатына Декларацияны таы да бір ережесі арналан. Оан сйкес, Дниежзілік конвенция Берн одаы мшелеріні арасындаы атынастарына араласпауы тиіс. Мысалы: Итальянды туынды Францияда орануды ажет етсе, (2 мемлекетте Берн, Дниежзілік конвенцияларыны атысушылары болып табылады), тек Берн конвенциясыны ережелерін ана олдануа болады.

Авторлы ы иелеріні мдделерін орауыны негізгі ережесі ретінде лтты режим аидасын басшылыа ала отырып, Дниежзілік Конвенцияны атысушы мемлекеттерінде авторлы ыты орауыны минимумын амтамасыз ететін материалды ыты нормаларынан трады. Мндай нормалар атарына: аудару ыын бекіту мен 25 жылды минималды орау мерзімін орнату ережелері жатызылады.

Аудару ыын шектеу кезінде, Конвенция брын халыаралы тжірибеде болмаан бл ыты шектеу дісі «мжбрлі лицензия» беруді арылы жзеге асырды. лтты режимді шектеуді таы бір жадайын айтып кетуге болады. Кейбір мемлекеттерде мдделі тланы оралынатын туындысына авторлы ыы танылуы шін формальдылытарды1 орындауы тиіс.

Авторлы ы туралы Дниежзілік конвенцияны негізгі ережелерін арастыруды бітіре келе, оны таы да ш жадайын ескеру керек:

1. Конвенцияа ескертпе жасауа болмайды. Осыан сйкес, конвенцияа осылатын мемлекеттер конвенцияны барлы ережелерін тгелімен абылдауы тиіс.

2. атысушы мемлекеттерді арасында дамуындаы жадайда, ол халыаралы сотты арауына жатызылуы тиіс.

3. Конвенцияа мше болысы келетін рбір мемлекетті зіні ішкі задылыы конвенция ережелеріне бейім болуы тиіс.