Халыаралы коммерциялы арбитражды тсінігі мен трлері

Халыаралы шаруашылы ызметті атысушылары арасындаы дауларды пайда болуы тааларлы жайт емес. Тараптар міндеттемелерді тиісті дрежедегі орындалуын амтамасыз етуге тырысса да, міндеттемелерді орындамау орын алуы ммкін. Ол кезде зіне атысты міндеттеме орындалмаан тарап барабар темаы алуа тырысады. Мндай жадайларда, кптеген елдерде жбірленуші тарапты мдделерін амтамасыз ететін жне бзылан ытарын алпына келтіруге кепіл беретін дамыан лтты сот жне ыты жйелер бар.

Халыаралы аяда Г.К. Дмитриеваны пікірінше, халыаралы ксіпкерлік ке клемді жне трасыз кеістікте дамиды. Кптеген елдермен бекітілмеген жне сауда мен баса шаруашылы ызметті шектеулі аяларында олданылатын бірнеше конвенциялардан баса, коммерциялы дауларды шешу тртібін реттейтін жаттар жоты асы болатын.

Осындай жадайларда халыаралы коммерциялы дауларды арайтын арнайы, ерекше механизм алыптасты жне ол «халыаралы коммерциялы арбитраж» деген ата ие болды. Тараптар еркімен рылан арбитраж шартты тсіндіру жне орындау мселелеріне байланысты дауларды жалпы зыреті бар соттарды арауынан алады.

«Халыаралы коммерциялы арбитраж» термині келесідей жадайларда: біріншіден, коммерциялы дауларды арауды механизмі ретінде, екіншіден, осындай дауларды арау шін рылан органды белгілеу шін, шіншіден, наты дауды шешетін трешілерді рамын анытау шін олданылады. Соы екі жадайларда осымша «арбитражды сот» терминін олданады. «Арбитражды сотпен» «аралы сот» терминдері те маыналыы. р трлі мемлекеттерді йымдары мен фирмалары арасындаы сауда жне баса экономикалы атынастар саласындаы пайда болатын дауларды арайтын аралы соттардан халыаралы ыты субъектілері болып табылатын мемлекеттер арасындаы дауларды шешетін аралы соттарды айыру керек. Сонымен атар, шетелдік элементпен крделенген ыты атынастара байланысты дауларды арайтын аралы соттарды мемлекет ішіндегі шаруашылы йымдары арасындаы дауларды шешетін аралы соттардан айыру ажет.

Мысалы, «РФ сот жйесі туралы» Федералды Конституциялы заына сйкес, Ресейді сот жйесіне РФ Жоары Арбитражды соты, округтерді федералды арбитражды соттары, РФ субъектілеріні арбитражды соттары федералды арбитражды соттарды жйесін райды. Бл соттар негізінен мемлекет ішіндегі шаруашылы йымдары арасындаы дауларды шешу шін рылан.

Халыаралы коммерциялы арбитраж- траты рекет ететін немесе белгілі бір іске байланысты рылан, негізгі масаты халыаралы коммерциялы дауды белгілі іс жргізу нысанында тараптара міндетті болатын шешімді шыару арылы мні бойынша арайтын аралы сот болып табылады. Арбитражды мні оны аралы табиатында жатыр, яни дауласушы тараптарды келісімі негізінде рылады жне оларды тікелей атысуымен жне баылауында болады. Мндайда арбитраж соттары андай да бір мемлекетті сот жйесі органдарын білдіретін мемлекеттік соттара арама-арсы институт болып табылады. Халыаралы коммерциялы арбитраж коммерциялы сипаты бар дауларды шешеді, яни азаматты-ыты жне сауда ммілелерінен сондай-а шетелдік элементпен крделенген атынастардан туындайды.

Арбитражды халыаралы жеке ы ылымындаы ыты табиаты туралы жне оны юрисдикциялы органдар жйесіндегі алатын орны туралы кп пікір айтылды. Осы мселеге байланысты Ануфриева Л.П. 3 кзарасты айырып крсетеді: [23]

1) Шартты концепция. Ол бойынша дауды арбитражды шешуі негізіндегі арбитражды келісім азаматты-ыты шарт болып табылады. Мндай шартты пні ретінде тараптарды арбитраж трін, арбитражды іс арауды орны мен уаытын тадау жне арбитражды іс арауды тртібін анытау, трешілерді олданылуа тиіс материалды ыты тадау болып табылады. Арбитражды келісімні негізінде тараптарды дауды арбитражды арауына беру еркі жататындытан, мндай келісімні шартты сипаты арбитражды шартты табиатын анытайды. Материалды сипаттаы элементтері бар жне материалды ыпен реттелінетін арбитражды келісімні зін азаматты-ыты шарт ретінде тану, шетелдік ыты олдануды алышарты болып табылатын коллизиялы мселені ойылу ммкіндігі туралы айтуа (мысалы, арбитражды келісімні нысаны туралы, оны жарамсызды негіздері т.б.) негіз береді.

2) Процессуалды концепция.Бл концепция негізінде арбитражды мемлекет атынан сот ділдігін жзеге асыруды ерекше нысаны ретінде тану мселесі жатыр. Мндаы арбитражды келісім процессуалды сипаттаы келісім ретінде ана арастырылады, оны негізгі масаты дауды мемлекеттік сотты зыретінен алу. Бл концепцияны станушыларды ойынша, арбитражды іс жргізудегі біратар мселелер мемлекеттік сот органдарыны атысуымен ана шешіле алады. Мысалы, арбитражды келісімді жарамды деп тану, арбитражды шешімді тану мен орындауды жзеге асыру жне т.б. Мндай мселелерді шешу кезінде арбитражды іс жргізу ай елді аумаында жргізілсе, сол елді ыы немесе сота тиісті тініштер жасалынан елді ыы олданылады. Жоарыда айтылан рекеттерді процессуалды рекеттер ретінде саралау, тжірибе жзінде шетелдік ыты емес, ішкімемлекеттік (лтты) ыты олдануды кздейді.

3) Аралас концепция.Ол бойынша арбитраж материалды-ыты жне процессуалды-ыты элементтерден тратын жеке, дербес институт ретінде арастырылады. Арбитражды іс жргізіліп жатан елді ыымен бірге, тиісті коллизиялы-ыты норма сілтейтін шетелдік ыты олдануа да ммкіндік береді. Арбитражды сотпен мемлекеттік сотты зара атынасы туралы мселелер (мысалы, амтамасыз ету шараларын олдану, трелік шешімді орындау) арбитражды іс жргізіліп жатан елді процессуалды ыы негізінде немесе арбитражды шешімні орындалуын срап жатан елді ыы негізінде шешіледі.

Халыаралы коммерциялы арбитражды халыаралы жария ыты нормаларымен кзделген мемлекеттерді арасындаы шаруашылы дауларды арау механизмінен айыра білу керек, мысалы Б Халыаралы Соты, Аралы Сотты Траты Палатасы т.б. шеберінде. Мемлекетаралы дауларды шешетін халыаралы-ыты институттара араанда, халыаралы коммерциялы арбитраж дегеніміз жеке тлалар (жеке жне зады тлалар) арасындаы коммерциялы дауларды, яни жеке ыты дауларды арау механизмі болып табылады. Дауды тарабы ретінде мемлекет те шыуы ммкін, біра дау мні бойынша жеке ыты жне дауды екінші тарабы ретінде жеке немесе зады тлалар атысады.

Арбитражды соттарды трлері келесі белгілер бойынша сараланады:

1) реттеу пні бойынша:

а) халыаралы ы субъектілері арасындаы дауларды арайтын халыаралы арбитраж;

) ксіпкерлер, йымдар, фирмалар арасындаы сауда жне баса экономикалы атынастардан туындайтын дауларды шешетін коммерциялы арбитраж соттары.

2) рекет ету мерзімі бойынша:

а) наты дауды арау шін рылан «ad-hoc» арбитражды соттары;

) траты негізде жмыс істейтін (институционалды) арбитражды соттар.

3) зырет шеберінде:

а) ы мселелерін шешуге зыретті арбитражды соттар;

) техникалы мселелерге байланысты рылатын арбитражды соттар.

Халыаралы тжірибеде арбитражды соттарды екі трі белгілі: ad-hoc (наты дауды шешу шін рылан) арбитраж соттары жне институционалды арбитраж соттары. Институционалды немесе траты негізде жмыс істейтін арбитраж соттары лтты сауда (сауда нерксіптік) палаталары, биржалар, йымдар жне кез- келген бірлестіктер негізінде рылады. Институционалды арбитража кімшілік-техникалы, кеес беру жне баылау функцияларын орындайтын жне дауды шешуіне атыспайтын траты трде жмыс жасайтын органны болуы, рылуы туралы ережені ( жары) жне арбитражды іс жргізуді ережелерін белгілейтін регламентті болуы, тараптар трешілерді тадайтын трешілер тізіміні болуы тн.

Наты дауды шешу шін (ad-hoc) тараптарды арнайы келісімімен рылан арбитражды соттарды, зыретін анытайтын жне функцияларын реттейтін актілер негізінде рылатын халыаралы соттардан айыра білу керек. Ad-hoc арбитражды соттары наты дауды арау шін тараптармен рылады жне іс жргізу мен шешім шыарудан кейін ол з жмысын тотатады. Тараптар арбитражды іс жргізу орнын тадайды, трешілерді тадаумен арбитражды процедура ережелерін белгілейді. Тараптар дауды шешу рсімдерін тадауда шексіз еркін олдануа ылы. Тараптар рсімді натылап келісуге немесе кез-келген институционалды арбитраж сотыны регламентін негізге алуа болады. Немесе арнайы ad-hoc арбитражды соттары шін халыаралы йымдармен жасалынан лгі (типовой) арбитраж регламенттеріні біреуін тадауа келісуі ммкін.

Б-ны шеберінде рылан ш арбитражды регламент бар: 1966 жылы Еуропа шін Б Экономикалы комиссияны Арбитражды Регламенті, 1966 жылы Азия мен Таяу Шыыс елдері шін Б Экономикалы комиссияны Халыаралы коммерциялы арбитраж ережелері жне 1976 жылы ЮНСИТРАЛ Арбитражды регламенті. Осыларды барлыыны осымша сипаты бар жне тараптар з келісімдерінде осы ережелерге сілтеме жасалынаннан кейін ана олданылады. Сонымен атар тараптар регламент ережелеріне згертулер жасау туралы келісуге ылы. Тжірибе крсеткендей, ad-hoc арбитражды соттарын олдану істі наты жадайларына байланысты даулар бойынша стті болады: тауарды сапасы, баасын анытау жне т.б. істер бойынша. Мндай істер тез жне тиімді шешіледі. Біра иын жне даулы келіспеушіліктер, сіресе андай ы олдану мселелері туан кезде арбитражды сотты мндай трін олдану тараптарды сенімсіздігіне алып келуі ммкін, ал ол з кезегінде тараптарды анааттандырмайтын шешімні шыарылуына септігін тигізеді. иын істерді арау кезінде иституционалды арбитражды соттарына жгіну дрысыра болады.

азіргі тада траты трде жмыс жасайтын арбитражды соттарды саны артуда. Жзден аса халыаралы коммерциялы арбитраж соттары бар, оларды ішіндегі е танымалдары Халыаралы сауда палатасыны Арбитражды соты (Париж), Лондондаы халыаралы арбитражды сот, Американды арбитражды ассоциациясы (Нью-Йорк), Стокгольмдаы сауда палатасыны Арбитражды институты.

Траты жне наты дауды шешу шін рылан арбитраж соттарыны артышылытары жне кемшіліктері бар. Институционалды арбитраж соттары шін тн жаымды жатары :

– регламентті болуы жне істі арбитражды іс жргізуді сатылары арылы ткізетін кімшілік аппаратты болуы;

– баса елдерді аумаында арбитражды шешімді тану мен орындауда маызды рл атаратын арбитражды сотты беделі;

– институционалды арбитражды орны туралы регламентте жне лтты занамада крсетілуі, ал ол з кезегінде сол елде арбитражды шешімні кшін жою ммкіндігін азайтады.

Кейбір арбитражды соттарды атауында оларды халыаралы сипата тн болуы крсетілсе де, арбитражды сотты зіні лтты сипаты бар. Арбитражды сотты халыаралы сипаты оны арап жатан дауды сипатына байланысты аныталады. Траты трде жмыс жасайтын арбитражды йымны шеберінде дауды арайтын арбитраж соттары «траты жмыс істейтін» немесе «институционалды» деп аныталады, біра бл атау тараптарды арбитражды траты трде жмыс жасайтын органы бар деген жалан орытындыа келмеу керек. Дау пайда болан кезде, ол наты істі арау шін арнайы рылатын жне шешім шыарыланнан кейін з жмысын тотататын трешілер рамымен аралады. Тараптар арасындаы пайда болатын дауды траты негізде жмыс істейтін арбитражды арауына беру туралы келісіммен тараптар тікелей здері арасында іс жргізушілік мселелерді келісуді орнына здері тадаан институционалды сотты дау арау туралы ережелерін стануа келіседі, яни тараптар за бойынша олара дербес шешуге ыы берілген йымдастырушылы мселелерді осы мекемеге тапсырады. Сонымен, траты трде жмыс жасайтын арбитражды сот- бл шартты атау, ол тараптар келісімімен наты дауды шешу мен іс жргізуді йымдастыру шін арбитражды сотты рамын алыптастыру тапсырылан йым немесе мекемені белгілеу шін олданылады.

Ad-hoc трелік соттарына тн белгілер:

– іс жргізу ережелерін тадау мен арбитражды жмысын йымдастырудаы баса да мселелерді шешу кезіндегі тараптарды барынша еркіндігі;

– дауды арауа азыра мерзімні жмсалуы;

– іс жргізуді арзандылыы, кімшілік шыындар мейлінше тмендетілген, негізгі шыындар- трешілер аламаысы (гонорар).

Біра, аd-hoc арбитражды соттарыны кемшіліктері де бар. Олара: оны йымдастырудаы елеулі иыншылытар мен трелік ескертпені мият рі толы жасалу ажеттілігі. Бл кемшіліктер, егер тараптар арбитражды осы тріне арнайы жасалынан 1976 ж. ЮНСИТРАЛ Арбитражды регламентін олданса жойылады. ЮНСИТРАЛ регламенті барынша толы жасалынан арбитражды регламентті бірі болып табылады. Кптеген траты трде жмыс істейтін арбитраж соттары здеріні регламенттерін жасаанда оны ережелерін ескерді. Аd-hoc трелік сотыны зыретін кздейтін барынша толы ескертпені жасалуынан тараптарды ЮНСИТРАЛ шеберіндегі лгі ескертпені олдануы босатады.

Халыаралы коммерциялы арбитраж тсінігіндегі «халыаралы» термині шартты болып табылады. Аралы соттара байланысты «халыаралы» сзі лтты, ішкі дауларды арайтын лтты аралы соттармен (domestic arbitration) бір мемлекетті аумаы шеберінен асатын дауларды арайтын арбитражды соттардан айыру шін олданылады. Батыста мндай институт кей кездері транслтты арбитраж деп аталады.

Арбитражды барлыы дерлік, кейбір ерекше жадайлардан баса, лтты арбитражды соттары болып табылады, йткені ол наты мемлекетті ішінде орналасан, дербес зады тла ретінде тіркелген немесе андай да бір йымны жанында жмыс жасайтын, осылайша сол елді лтты ыына баынышты болады. Біра, халыаралы коммерциялы арбитраж оны басару органы орналасан елді занамасына зады тла мртебесіндегі йым ретінде немесе оны рылымды блімшесі, мысалы арбитражды сауда палатасы, зады тла, йым жанында рылса баынады. Дауды араудан тскен кірістерге салы салу, міндетті тіркеу, есептілік- осы мселелерді реттеуде арбитраж ішкі занамамен иылысады.

Ішкі занаманы нормаларына келетін болса, азастан Республикасы «Халыаралы коммерциялы трелік» туралы Заыны кіріспесінде, «осы За халыаралы коммерциялы трелікті азастан Республикасы аумаындаы ызметі процесінде туындайтын атынастарды, сондай-а халыаралы коммерциялы трелікті шешімдерін азастанда тану жне орындау тртібі мен талаптарын реттейді» деп аныталан. Айтыланнан крінетіндей, азастан аумаындаы кез-келген халыаралы арбитражды ызметі жне оны шешімдерін тану мен орындауа атысты мселелер ол азастан Республикасы аумаында немесе одан тыс жерлерде рыланына арамастан бізді занамамен реттелінеді. азастан Республикасы «Халыаралы коммерциялы трелік» туралы Заыны 3-бабына сйкес, «азастан Республикасыны халыаралы коммерциялы трелік туралы занамасы азастан Республикасыны Конституциясына негізделеді жне осы За мен азастан Республикасыны зге де нормативтік ыты актілерінен трады. Егер азастан Республикасы бекіткен халыаралы шартта осы За ережелерінен згеше ережелер белгіленсе, онда халыаралы шартты ережелері олданылады»1.

Арбитражды сотты халыаралы ретінде тану шін олданылатын белгілер:

1)Тараптарды мемлекетке тиесілігі.Егер талапкер немесе жауапкер немесе екеуі де шетелдік зады немесе жеке тлалар болса, дау жне осы дауды арайтын арбитражды сотты халыаралы деп атауа болады. Арбитражды сот рылан йымны тіркеу орны мен талапкер мен жауапкерді тіркеу орындары сйкес келмеу керек. Шетелдік атысушылары бар дауды арайтын арбитраж соты оны атауында «халыаралы» деген сз болмаса да, ол халыаралы болып табылады. Мысалы, Стокгольм аласындаы сауда палатасыны Арбитражды институты- танымал халыаралы арбитражды сот, негізінен Шыыс- Батыс деп аталынатын тараптары ТМД, Батыс Европа, Канада жне АШ елдеріні йымдары арасындаы дауларды шешеді. азастанда туелсіздік алана дейін мндай арбитражды соттар болмайтын, тек 1993 ж. азастан Республикасы Сауда-нерксіптік палатасы жанындаы Арбитражды комиссия мен «IUS» ыты орталыыны халыаралы аралы соты рылады, одан баса шетелдік жеке жне зады тлалары арасындаы дауларды арайтын баса да арбитражды институттары рыла бастайды.

азастанды занамада арбитражды сот ішкі немесе халыаралы сипата ие боланда, арбитражды іс жргізу тараптарыны лтына байланысты болатындыы туралы айтылады. Осылайша, азастан Республикасы 2004 жылы 28 желтосандаы «Халыаралы коммерциялы трелік» туралы Заында аныталан (6 б. 4т. «Дауды трелікті шешуіне беру»): «егер, тараптарды е болмаса біреуі азастан Республикасыны резиденті емес болса, жеке тлалар, коммерциялы жне зге де йымдар арасындаы азаматты- ыты шарттардан туындайтын даулар тараптарды келісімі бойынша трелікке берілуі ммкін».[24]

За шыарушы халыаралы коммерциялы арбитражды зыретін анытауда «резидент емес» деген термин олданады, оны мазмны республиканы бірнеше заи актілерінде ашылады, мысалы «Салытар мен бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы» 2001 ж. 12 маусымдаы азастан Республикасы Кодексінде, 2005 ж. 13 маусымдаы «Валюталы реттеу мен валюталы баылау» туралы азастан Республикасы Заында бл терминні р трлі маыналары беріледі. « Резидент емес» деген терминді тсіндірудегі састы, жоарыда крсетілген заи актілерді кез-келгенімен олданылмайды, йткені бл актілерді райсысы ерекше атынастарды реттейді, яни «резидент» жне «резидент емес» деген терминдер за шыарушымен жалпы емес тар маынада олданылады.

«Резидент еместер» – олар, біріншіден азастанды домицилиі жо шетелдік тлалар мен азаматтыы жотар, сондай-а шетелде домицилий бар екендігін куландыратын жаты бар тиісті трде тіркелген жне траты тратын азастанды азаматтар, екіншіден шетелдік мемлекетті заына сйкес рылан (тіркелген) зады тлалар мен оларды филиалдары жне кілдіктері, шіншіден шетел мемлекеттеріні дипломатиялы, сауда жне баса ресми кілдіктері, азастан Республикасыны аумаындаы халыаралы йымдар мен оларды кілдіктері.

Егер арбитражды сот азастан Республикасы аумаында орналасса,2004 жылы За халыаралы коммерциялы арбитража олданылады.р трлі мемлекеттерді тараптары тартылан дауды арайтын арбитражды орны азастан аумаынан тыс орналасса, азастанды занама шін бл халыаралы емес, шетелдік арбитраж жне шетелдік арбитражды келісім болады.

2) Дауды халыаралы сипаты.ХХ . басында пайда болан француз доктринасына сйкес, арбитражды халыаралы сипаты дауды табиатына байланысты аныталады. Осылайша, егер арбитражбен аралатын дауда халыаралы сауда мдделері кзделген болса,Францияны іс жргізу Кодексіне сйкес, (1492-бап) арбитраж халыаралы немесе транслтты болып саналады. Осылайша « Халыаралы сауда трелігі» туралы ЮНСИТРАЛ лгі заында берілген анытамаа сйкес, «сауда» терминін шартты жне шарттан тыс сауда сипатындаы барлы атынастардан туындайтын мселелерді амтитындай ке маынада тсіндіру керек. Сауда сипатындаы атынастара келесідей ммілелер жатады ( олармен шектелмеген): тауарларды немесе ызметтерді жеткізу туралы кез келген сауда ммілелері, факторингтік операциялар, лизинг, инжиниринг, нерксіптік объектілерді рылысы, лицензияларды сатып алу-сату, аржыландыру, банкілік ызметтер, сатандыру, тауарлармен жолаушыларды уе, теіз, темір жол жне автомобиль жолдары арылы тасымалдау. Яни, арбитраж соттары кез келген дерлік сауда дауларын шешуге ылы.

азастанда бл мселеге байланысты баса жадай алыптасан. азастан Республикасыны «Халыаралы коммерциялы трелік» туралы Заыны 6-бабына сйкес, азастан Республикасы аумаында орналасан халыаралы коммерциялы треліктер азаматты- ыты шарттардан туындаан дауларды ана шеше алады. Шарттан тыс даулар, соларды атарында: меншік ыымен т.б. затты ытарды тануа байланысты даулар, деликттік ыты атынастардан туындайтын даулар жне кейбір баса даулар азастанды трелік соттарды зыретіне жатпайды. Біра мндай шектеулер ішкі аралы соттара атысты емес, ол туралы кейінірек ораламыз.

Франция занамасыны талдауына келетін болса, Франция Республикасыны Азаматты Іс Жргізу Кодексі Франция аумаында орналасан немесе ткізілетін арбитражды соттара рекет ететін ішкі арбитражды соттара олданылатын ережелерден зге ерекше ыты режим беріледі.

1923 жылы Халыаралы коммерциялы арбитражды (осыдан кейін ІСС) бекіткен Париждегі Халыаралы сауда палатасы арбитражды халыаралы сипатын анытауда негізгі белгі ретінде дау табиатын малдады.

Біра, ІСС басында дауды халыаралы ретінде тек ана тараптары р трлі мемлекеттерден болса ана анытаса, 1927 жылы Халыаралы сауда палатасы ІСС регламентін дауа тартылан тараптар бір елге атысты болса да, шетел элементі бар дауларды осты. 1998 жылды 1 атарынан рекет ететінІСС- ді регламентінде (1-бап, 1-пункт) халыаралы сипаты бар жне іскерлік айналым аясында пайда болатын дауларды ІСС- ді арбитражды регламентіне сйкес, арбитраж соты арылы шешу ІСС- ді негізгі масаты деп аныталан. Сонымен бірге, регламентке сйкес ІСС тиісті зырет беретін арбитражды келісім болан жадайда халыаралы сипаты жо іскерлік айналым аясындаы дауларды шешеді.

Осы жерде маызды болатын нрсе бл ІСС регламентіндегі « халыаралы сипаты бар даулар» тсінігін ашу болып табылады. ІСС-ді зіні берген тсіндірулерінде айтылан: «Дауды халыаралы сипаты дегеніміз тараптар міндетті трде р трлі мемлекеттерден болу керектігін білдірмейді. Осылайша, келісім-шартты пні мен масатына сйкес, мысалы, келісім-шарт баса елде орындалу шін бір мемлекетті екі резиденті арасында жасалынса немесе мемлекет пен сол мемлекеті ішінде з ксібін жзеге асыратын шетелдік компания немесе оны филиалы арасындаы инвестициялы контрактіні жасау туралы сз етілсе,лтты шекара шегінен туі ммкін. Осы тсініктемеден крінетіндей, ІСС «халыаралы» терминін ке маынада тсінеді, яни «шетелдік» элементі бар кез келген дау халыаралы немесе транслтты болып саналады жне осылайша ІСС-ді регламентімен реттелінеді.

3)Арбитражды ткізу орны. Жалпы ереже бойынша арбитражды ткізу елі арбитраж шешімін орындау жзеге асырылатын елмен сйкес келмеу керек, сонда арбитраж шетелдік болып табылады жне оны шешімдері халыаралы конвенциялар мен келісімдер негізінде орындалады. 1958 жылы 10 маусымда абылданан «Шетелдік арбитражды келісімдерді тану мен орындау туралы» Нью- Йорк Конвенциясыны 1-бабына сйкес, бл Конвенция арбитражды шешімдерді тану мен орындау сралатын мемлекеттен баса мемлекетті аумаында арбитражды шешімдерді тану мен орындауа атысты олданылады.[25]

Арбитраж, сонымен бірге, егер арбитражды келісімдегі аныталан арбитражды орны тараптар здеріні коммерциялы ксіпорындары бар мемлекетті аумаынан тыс орналасса,халыаралы болып танылады.

Халыаралы коммерциялы арбитраж халыаралы жеке ыты маызды институты болып табылатындытан, халыаралы жеке ыты айнар кздер туралы жалпы ережелері арбитража да олданылады. Халыаралы коммерциялы арбитражды мселелерін реттейтін ыты негізгі айнар кздері ретінде халыаралы шарттар мен ішкі мемлекеттік занама олданылады. Халыаралы шарттар мбебап жне айматы сипаттаы кптеген жаттарда крініс табады. Оларды атарына:

а) мбебап сипаттаы 1958 жылы 10 маусымдаы «Шетелдік арбитражды шешімдерді тану мен орындау туралы» Нью- Йорк Конвенциясы;

) 1961 жылы «Сырты сауда арбитражы туралы» Еуропалы Конвенциясы;

б) 1966 жылы Еуропа Кеесіні шеберінде абылданан жне рекет ететін «Арбитраж туралы бірыай зады» бекітетін Еуропалы Конвенциясы жне т. б.

лтты занама халыаралы коммерциялы арбитраж туралы ішкі мемлекеттік актілерінде крсетілген. азастан Республикасында азіргі тада 2004 жылы 28 желтосанда абылданан «Халыаралы коммерциялы трелік туралы» азастан Республикасы Заы жне 2004 жылы 28 желтосандаы «Аралы соттар туралы» азастан Республикасы Заымен реттелінеді. Халыаралы коммерциялы арбитражды ызметін реттейтін айнар кздер жйесінде ыты емес нормативтік жаттарды рлін атап ту керек. Оларды атарына, 1985 жылы ЮНСИТРАЛ шеберінде жасалынан халыаралы коммерциялы арбитраж туралы лгі замен, 1976 жылы ЮНСИТРАЛ-ды арбитражды регламентін осуа болады. Олар ad-hoc арбитражды соттарыны рылуы мен рекет ету тртібін кздейді. з табиаты бойынша бл жаттарды міндетті ыты сипаты жо, олар тек сыныс сипатына ие.

2004 жылы 28 желтосанда абылданан «Халыаралы коммерциялы трелік туралы» азастан Республикасы Заы кіріспеден, 33 баптан трады. Зада:

– трелік келісім;

– трелікті рамы мен оны зыреті;

– трелік іс жргізу жне оны тотату;

– трелік шешімді шыару жне оан шаым жасау негіздері;

– трелік шешімдерді тану мен орындауа байланысты баптар бар.

азастанды занамада жне 1961 ж. Еуропалы конвенцияда арбитража берілген анытамалар толы трде сйкес келеді, яни арбитраж дегеніміз – наты дауды арау шін арнайы рылан немесе траты негізде жмыс істейтін халыаралы коммерциялы арбитраж.