БАЙДКЕН ЖМАДІЛЛЫ

 

Ел азаматтарын таы да жазысыз жазалау басталан елуінші жылдарды басында сталиндік тоза тауыметін тартып, Сібірде сегіз жылдай сергелдеде болып айтандарды бірі – талдыоранды Байдкен арт. апал ауданындаы оыр ауылында тран.

Оны апаста отырып жазан бл жыр-хаты бле-жаламен тора тскен жанны иын-ыстау кезедегі ой-толанысынан туындаан.

Байдкенні ле-толауларын жазып алып, баспасзде жариялаан – Талдыоран облысты «Жерйы» газетіні ызметкері Сейітали Арымбайтегі Елтайлы.

 

 

ТЕРГЕУДЕ

йым ашып,

Тман басып,

айы ласып,

Жігер жасып,

Отыр болмай мазам да,

Жамбастан дымыл сыз тіп,

Шиыршы атып толатып,

Ортасында айдынны

Жете алмай шаршап арала.

Бір жапыра ааран

Тсті кзім ааза.

олым жетсе дедім мен

Шимайлап кесте салара.

Серпілші, шерлі жрегім,

Бері таман кел, сазарма,

Дал-дл болан денені

Жыртылан жерін жамара.

асірет, сенен опа жо,

Жрдек келер томпадап,

Бір баспайтын шабан да.

Ескіні сзі есімде,

Аылдасан азар ма!

Тарлы крмес пенде жо

Бірнеше мы аламда.

арайанны брі дос

Мал мен басы аманда.

Тора тссе жаылып,

Слеміді алара.

кінбелік ткенге,

Талайлар жатан амауда.

тірік шатып стады,

«Мойында» деп ыстады,

Ит болмаса, талар ма?!

Шындыты айтса адамды,

Жолына сілтеп арамды,

Отыр таптап табана.

Грілдейді гжілдеп,

Кейде арбап клімдеп.

Іс аяын аарсам,

Шаптырып отыр жамана.

Алып ашпа, жас жрек,

оймай ерік сабыра,

Еліре берме дабыра,

Алды-артыды абайла!

тым, тым, дос пен ас,

аматты торкз сарайа!

Денеден шыты анды жас

Мадайдан сойыл тигенде,

Итеріп алды канала.

О тиген аа секілді,

Кім сын шерлі жетімді,

Тірідей салды тонауа.

 

 

***

 

Бауыры бар жан-жрек,

Жасыа айтам алаан.

Алашта туір кездесер,

Бір зін жзге балаан.

Ондай асыл азамат

Алды-артына араан.

Майсыз пейіл, алыр ой

Азды бір кптей санаан.

Ниеті бзы елде кп,

ндемей жріп анаан.

Жапай бір алса кліне,

Жармаса тсер жаадан.

Срініп кетсе жаылып,

тырып болмас жалынып,

Домалатып талаан.

Ырылдайды ыржиып,

Кк тбетше абаан.

О тиіп, тннен ан аса,

Тныына тас атып,

Жарады тілмен жалаан.

Бірі сатып, бір алып,

Досын жаулап, мз болар,

Тапандай алтын даладан.

Бауыр, кпе, жаны бар,

ят пен нысап, ары бар,

Обал мен сауап айырар

Табылу иын жан адам.

Пенде болып еріксіз,

Солан глдей кріксіз,

Тора тсіп шатылды,

тірік шаым жаладан.

Ойдаы жоты сіріп,

сті-стіне жамаан.

Осымен кетсек кесіліп,

Жабырап жрек крсінер

Айыа алмай наладан –

Боланыменен айыпсыз,

Айырып ата-анадан,

Бйшешек желі рістен,

Бір ааштан ніскен,

Тай-лындай тебіскен,

арындас, апа-аадан,

й серігі тілектес,

(Жаны блек, жректес)

Кнсіз сби баладан!

кпелетіп, елірді,

алдырып санны кілін,

Аямай атты сабаан.

Тыылуа жерім жо,

Жабысты-ау жала желім боп,

Саяны айдан таба алам?!

Кннен-кнге толанып,

Тосан трлі ойланып,

Бір тйыа амалам.

Саланын тадыр крейін,

Аздап серігіп, желейін,

Адасып алмай арадан.

Кптен тзім етсем де,

Айтпауа серт жасырып,

Бір ойдан жз ой ашынып,

Асып бір кетті шамадан.

 

 

***

Адам емес, адарсы,

атар скен падарсы!

Кісі сату – нер деп,

Ойланбай кезек келер деп,

Талайды басын жалмарсы.

Бсін арты тлер деп,

Кулік сйлеп шеберлеп,

Білінбей жріп жайарсы.

тірік, пле жабам деп,

айтсем де ылмыс табам деп,

уелден пре алансы.

Боп еді нендей жазыым?

рбылы болсын арызым:

Жаланды жинап дулет ып,

Неше жыл байып айдарсы?

Кзіді жмып арам жеп,

Адалдан тапан таам деп,

немдеп анша шайнарсы?

Жерлері кеіп жайдары,

«Егін егіп» пайдалы,

Орынына немесе,

Іштері кліп, жайнарсы.

оймасадар осылай,

дайынан шошымай,

Жазысызды шулатып,

Досыа смды сайларсы.

Бркеніп шлі басыа,

Бояу жаып асыа,

Болса-даы срия,

Бір-а рет алдарсы.

Пле-жала, смдыа,

Шынан лап лсе де,

Жаныды ойып, замарсы...

Адамдыты ары шін

йса да алтын бармайсы.

ділетті заы шін

Кимелейтін тсінбей,

Сиырдан жаман малдарсы,

Біреуді атан таы шін,

Мінездері млім ой,

ліп бір кете жаздарсы.

рбыны жерік аны шін

Азулары асиан

Шоша тмсы адарсы!

Кешегі атар, те едім,

Ортада жалыз мен едім.

Арада алыс бір аділ

Бл сзімді аарсын.

Бір елде туан тл еді,

Жрегі барып, аямай,

Оларды айтіп арарсы?!

Бгін араз болсам да,

тте, дние, заман-ай,

Кешегі тату жандарсы.

Кеудеге найза таяды-ай,

Кз арайып барады-ай,

Арманды кімге арнарсы?!

Тарылды ккірек, тарылды,

Жиырылып лем аядай,

Сенісер дос табылмай,

Енді кімді армарсы!

Кре алмаан кп рбы,

Сенермін бе сендерге, –

Біржолата крмеуге

Топыра шашып алансы!

Ойлап бір трса татуды,

Жауласып бгін басыды,

Ашылды сыры, ашылды,

Опасыз, злым, жалансы!

Боялсын ккірек анменен,

Тербелейін сілкіне,

Сырласып сары таменен,

з жрегім алдансын,

ызыл тілден у болып,

Кздегі жасым су болып,

Тізіліп сзім парлансын.

Басынан кешкен ола алып,

Саналы жігіт ойланып,

Ішімде бысып жргенше,

Тыса бір шыып талдансын.

Кки бер, мейлі, клгені,

Досжарлы назын білмеді,

Бізден де бетер зарларсы,

Ксібіді оймаса,

анаат етіп тоймаса,

Жас бала да йренер,

Бірінен-бірі оздарсы.

ара жер де жиренер,

зіді тауып бір келер...

Біздер шін тк етпес,

Жасаан ием р етпес,

Аырын зі оарсын!

 

 

***

Ал сйлейін, жарадар,

Тыдап бір ла салыдар.

Брі мендей млысы,

Бастарыа зары бар...

Брінен иын сол – ана

Жалызымды крсем деп,

Апарып азы берсем деп,

Еіреп-жылап, млтедеп,

Тор терезе сыртында

Крініп кзге арадар.

Жолытыру бергенде,

Ббегі іздеп келгенде,

Ккешім келдім деп,

анатын жазып, даладар.

Кішкентай кзі жаудырап,

Нзік тілі балдырап,

з білгенін баяндар.

абаын шытып амыып,

Тртіпке ата баынып,

Тентектігі басылып,

Сабыр стап, жай адар.

«Жрсеші йге» дегендей,

Саынып, асап келгендей.

Жас жрегі крсініп,

Ол да уайым жегендей,

Кетерде имай аялдар.

Сол бір минт иын-ды,

Табатан тартып сыйыды,

Кз алдынан шбырар

илы-илы замандар.

Кері ауыла айтанда.

Жол-жнекей крі ана,

Солылдап жылап тгіліп,

Жете алмай йге саладар.

Сондытанда ойланып,

Мойын созып орланып,

Арт жаыа жалтатап,

Млы кзі аладар.

Жатанменен еріксіз,

аны ашып кріксіз,

тініш, арыз, сауал бар.

Айтайын десе хабарлап,

оршап бір ран амауа ап,

Шойын есік, дуал бар.

Жас жрегі кініп,

Ыссы жас ыршып секініп.

Кездесер ыспа аралдар.

за тнге крсініп,

Тла дене тршігіп,

ымтап бір жатар аяздар.

айыра біткен кемедей,

Клкілдеп жасы телегей,

Алды-арты сонда саяздар.

амала берсек тйыа,

Мінбекші бейнет иыа.

Жабыса тспек жалпылдап,

Кілге шерлі жамаулар.

асырап, дертке боялып,

йыдан шошып оянып,

Таылан сек, жалам бар.

Шаырлатып есікті,

Иттен де рмен «несіпте»,

Шаырушы дікілдеп,

асапшыша жаладар.

ажырлы жрек кез болып,

тірік шаым кез болып,

Мсылман тгіл, тірі жан,

Мндайа тап боп алмадар.

Кйемен бркеп р ісін,

Досыды сатып пре шін,

Дние кріп алмадар,

Берсе де алтын жала шін,

Адамны діл баласын

Тозаа тірі салмадар.

Істесе ылмыс олымен,

Арман не кетсе сонымен?!

Кнсіз жанып ртендік,

Аллаа нендей шара бар?!

Біреу аттан жыылса,

Баы бір сынып былса,

Мз боласы балаша,

Бысып шыар таба бар.

з андары емес пе,

ркімге кезек келмес пе?!

арылдап несін клесі,

Болса сана, – аза бар!

 

 

***

Мен тербейін теселе,

Кілді шерлі мымды-ай.

Аллам баса салан со,

Айтпай да айтем шынымды-ай.

Тергеу ісі кн санап,

Жріп те жатыр иындай.

Тігілді жала торланып,

Айтайын десем торланып,

Отыр денем шымырлай.

Еріксіз жанда баа жо,

Жыртылмаан жаа жо,

Жалыз баыр тиындай.

Тергеуші білмес тсініп,

Барырап, сгіп, ісініп,

Кісімсініп, блігіп,

анша айтсам сырымды-ай.

Ба тайан со, деген ой,

исая тсер ыры да-ай.

Расты сзі іске аспас,

айтпекші кілі суынбай.

Ажалдан зі сабыр ет

Біз сияты лыды-ай.

Шырылдатты ыспатап,

Бріше лып, тыштатап,

Мына бір ше плекет,

ыжыдаумен мыжыдай.

Жарылсашы, жан-жрек,

Жмса кеулім елжіреп,

Тар кеудеме сыылмай.

Сарна да зарла, ызыл тіл,

Тіс астына бынбай.

Шыжымайды май-даы

азана салып уырмай.

Табалама, атар-те,

Тарылды айма, бой ме-зе,

Ат та бір шаппас жыылмай.

Тн крпесін жамылып,

Млгіп ой мен сабылып,

Жрек сорлы секірер,

Есік ашса зуылдай.

Кешегі ымбат бостанды,

Амалы бар ма, бос алып,

Бейнеленіп сен трсы

Соып бір ткен йындай.

«Ер аруы – туекел»,

Іс бітпейді ежелден

Бір иеге сыйынбай.

зен болмас сарырап,

Таудан бла йылмай.

олыда заты жарырап,

Дулет баста мол болса,

Дос ашсын ба, жиылмай.

Кез болмай ма ер басы

Тапшылы пен барлыа,

Сондытан, кілім, тарлыпа,

Бірінен-бірі туылмай.

ызыты кнні саласы,

Жер мен кктей арасы.

Ынтытырып сен трсы,

Сыылдап кліп жымыдай.

Болды арман, еркіндік,

Сергідік кейде желпіндік,

Бос жріппіз ынбай.

Ата-ананы адірі

Жоары екен брінен.

Аыл сзі балаа

Змзмні кміс суындай.

Кешегі алан сйген жар,

Енді ты мн-жайын

Таса бір тиді мадайым,

Екенсі хорды ызындай.

Екі-ш апа-арындас,

рен-жаран бауырлас

Саынудан жаылмас.

ол блалап сен трсы,

Батырды жібек туындай.

Дидарлары сурет боп,

Кз алдымда шбырды-ай.

Денсаулыы жалызды

Шкірлік,ойа алызды,

Екенсі кнні нрындай.

Анда-санда ауылдан

Жолыуа келген ел,

Айыып жрек ауыран,

сері тиіп, мз етер,

Алтынны астам буындай.

Негізі – затты кргені,

Сол емес пе бергені –

Бір ауыз слем біздерге

Шексіз дние нындай.

«Халы алай» дегенде,

уанысып аламыз, –

Енесі келген желіге

Шрырасып лындай.

Тергеуді келіп алдында,

Танымай да алдым ба?

Отыр екен кулер

Теріс арап, брылмай,

Слемдесті кбірлеп,

ымсынып алдым дірілдеп.

Сйтсе-даы ркеді,

Ет-жрегім жылынбай.

Кілдері тасындап,

сегін жиан тапсырма.

Пікірлерін байасам,

Ср жыланны срындай.

Куні сзін бас шлып,

«п» тыдайды тергеуші,

Маужырап йып шыбындай.

Аа ара жапсырма,

Сйтіп бізді састырма.

Ар-яты рсын ба,

Минтке жз былмай?!

Болан со тбет ршесі,

з «асиетін» білсеші,

Кшік итше шуілдеп,

й артына тыылмай.

Жаымсынып, дуірлеп,

Айтсын деп ием «туір» деп,

Тайсалмай шапса не етеді,

исаладап рынбай?!

 

 

***

Осылайша ксумен

ткізбеспіз мірді.

зімді деп ателік,

Сата, тірім, кбіді.

Кеуілге жат кім білсін

ажапты ісі – лімді.

Тар трмеде жатсам да,

Жеткіншек пен сол ана

збей бір трды келуді.

Ббекті балдыр бір тілі

Босатып кетті кілді.

имай арап жаутадап,

Ол сраан сыылды

Хал-жайым мен жнімді.

От саландай кеудеге,

Шымырлатты жректі,

Майыстырды белімді.

Бірдее деп м шаып,

Кбейтіп отыр шерімді.

Еске алдым сол стте

рбы мен рдас теімді.

мытуа орын жо

Кешегі жолдас Керімді.

Татулыты атарып,

Мндай ыспа жерлерде

Кзіме талай крінді.

Таы-таы, ел-жртым,

мытпаспыз біз-даы

Крсеткен кмектеріді.

Айта бар деп тапсырдым

Келген, кеткен кісіден

Алыс, рахым сезімді.

з ааны орнына,

Ораз жегем сен еді.

Сізді мытпау мен шін

Серттен де арты сенімді.

Ана менен жас ббек

Кете алмай иып, тр жылап,

Ілбідім ре мен шыдап,

Ішке бір тартып демімді.

Кйреп, сынып, бір жаы

абырамны сгілді.

Олар кетіп, мен алдым,

Лаулап, жрек, сен жанды.

гірге келе етпеттеп,

Кзден монша тгілді.

Теріп ап жатты жолдасым,

м болып жігер егілді.

Дрыс крдім сол кезде

Бдан-даы луді,

Алымсаын тадырды,

Есептеп, «м» деп, беруді.

Кйдіресі, балисы,

От-жалын боп шалисы.

Есі шыан см жрек,

Табамыз айдан еміді?!

лі алдымнан клбедеп,

«Ккем шін келгем» деп,

Берер бейне жас бота,

Жмсам да атты кзімді.

Крі кемпір, арта шал,

Екі-ш апа – йры-жал,

Бгелдім имай, ралдым,

арайлап, алам, зіді.

Ептеп сабыр, егілмей,

Шыдайын дедім берілмей,

Тотау бір салып тзімді.

Кулар келген шбырып,

араша шулап жиылып,

тірік шатып, тір атып,

тыра тсіп елірді.

сынады «ста» деп,

(Ескертіп оям : «ыспа тек» ).

Екі басы ып-ызыл

Жанып бір тран темірді.

Тергеу ісі ашулы,

Куні олы басулы.

Шыарады р саат

Мадайдан суы терімді.

амай тсті анталап,

Брі жала – брі у,

Бетін бркеп, алалап,

Ал дейді жатан тегінді.

Арала дейді мойына,

Іскілеп тыып ойына.

Сйегімді сырнаудай

Шымырлатып кемірді.

Ентіктіріп – амшылап,

Аса да аны тамшылап,

ос кпемнен тебінді.

стіп ксіп тем бе?

Несін туды бекерге,

Келтіре ме немесе

Ел крерлік кзімді?!

Айуана назы тер ме,

Кім тсінсе, сол алсын,

Саналыа беремін,

ондырар алтын мекенге,

Кездесер талай сзімді.

Арпалыста – жан талас,

Басынан кешпей байамас,

Кн кру заы – тайталас,

Опасыз трмыс, мір-ді.

Біріді-бірі аралас,

Бтінде де жамап ой.

Саналы ерді белгісі –

ымтар ашы жеріді.

Нашарды болмас жнді ісі,

Келсе келер лгісі,

астыпен кеп осындай,

Тірідей «ки»деп кебінді.

Бетсіз, арсыз, япырмай,

Кім сезген мндай жебірді?!

 

 

***

Ойлап па едік кеше біз

Тас тсекке жатам деп?

Тнде бір тске енді ме

Оржанай дмін татам деп.

Алып келіп амады,

ылмысы тым шата деп.

Ішкі йді тртібі

ысып та жатыр ата кеп.

Кз ілмей тады атырам,

Кеудені басты запыран,

Аяа тсті таау кеп.

Расында да орасы,

Басымызды шатар деп.

Денем зілдей рі ауыр,

нжыдайсы, арауыл,

«Жыылды ба, попал!»деп.

Мазалайды жас жрек,

«ділет бар ма, ашан?!»деп.

Ермегім болып мала,

Бірікпей жр дмалап.

Алладан аырын тосам кеп.

Тілегімді адал ,

Кп арадым адалып,

скен ауылым апал деп.

Жайшылыта ескермес,

Кз жіберем, «Ешкілмес»,

Крінер ме екен жота деп.

Тапсырамын, ражан.

Аулыма слем сраан,

«Жанашырлар, тр аман».

Кем емес тілі балдан бір,

йдегі артты алдандыр,

Келеді жалыз бота деп.