й шаруашылытары аржысыны мні, оларды ызметтері
Орлану оры:ШЖС/ арамаында алатын табыс (пайда); негізгі капиталды алпына келтіруге жмсалатын амортизациялы аударымдар; шыып алан млікті ткізуден тскен тсім – аша; банктерді кредиттері;баса да кздер есебінен алыптасады.орлану оры пайдаланылады: ылыми – техникалы дамуа, жаа німдерді игеруге; табиат орау шараларын жзеге асыруа; ндірістік инфрарылым объектілерін (автомобиль жолдарын, рылыс) салуа лестік атысуа; рылысты жне леуметтік инфрарылым объектілерін (трын йлерді, клубтарды, демалыс йлерін, пансионаттарды, санаторийледі) салуа лестік атысуа.Ірі ксіпорындар мен йымдар ттыну мен орлануды кешенді орларыны орнына кздері мен шыындарыны мазмны жаынан сас мынадай жеке – жеке орлар кздерін рып, пайдалана алады:жалаы, ебекке аы тлеу, ндірісті дамыту, леуметтік даму орлары.
дайындірістік шыындарды здіксіз аржыландыруды амтамасыз етуде резервтік орды(резервтік капитал, туекел оры, саты оры)маызы зор.аржылы резервтерді ШЖС/ здері меншікті аржылы ресурстар есебінен басару рылымдары, мамандандырылан саты йымдары жне мемлекет жасай алады. Оны масаты – шаруашылы – аржылы жадайы нашарлаан кезде пайда болан осымша шыындарды жауып, ксіпорындарды аржылы жадайын тратандыруды амтамасыз ету. ор ксіпорынны ттыну, орлану жне баса орларына жіберілмес брын оны арамаында алатын табыс есебінен ралады.
ШЖС/ валюталы орлары мына кздерден алыптасады: экспортты валюталы тсім – ашадан; жарылы капитала тсетін жарналардан; банктерді, соны ішінде шетел, баса аржы мекемелеріні жне шетелдік заи тлаларды валюталы кредиттерінен; ішкі валюта рыногында кілетті банктер мен айырбастау пункттері арылы валюта сатып алу; бейрезиденттер крсететін аржылы кмек.Валюталы орлар е алдымен ебек жымдарыны ндірістік, леуметтік – мдени дамуына жмсалады; валютаны бір блігі ебек жымдарыны шешімімен халы ттынатын шетел тауарларын, дрілік заттарды жне медициналы техниканы сатып алуа жмсалуы ммкін.Жндеу оры ксіпорындарда негізгі капиталдарды жндеуді барлы трлерін: крделі, орташа, аымдаы трлерін жргізушін жасалады, олар німні, жмыстар мен ызметтерді зіндік ны есебінен аржыландырылады. Жндеу жмыстарына жмсалатын болаша шыындара арай жндеу орына аударылатын аударымдарды нормативтерін ксіпорындар здігінше белгілей алады.
15.Мемлекет аржысыны мні
Мемлекеттік аржылар – аржы жйесіні басты буыны, оны алыптасуы мемлекетті пайда болуымен б/ты. Мемлекетті аржысы мемлекетті экономикалы, леуметтік, саяси функцияларын орындау шін оны ажетті аша ресурстарымен амтамасыз ететін елді аржы жйесіні маызды сферасы болып табылады жне олар экономика мен социумдаы сан алуан зара байланыстарды амтитын мемлекеттік секторды ндірістік жне леуметтік атынастардаы іс-имылымен байланысты. Экономикалы мні жаынан мемлекетті аржысы мемлекетті, оны ксіпорындарыны аржы ресурстарын алыптастырып, алынан аражаттарды мемлекет пен оны ксіпорындарыны функциаларын орындауа пайдалану оамды німні ны мен лтты байлыты бір блігін блу жне айта блумен байланысты болатын аша атынастарын білдіреді. Мемлекет аржысыны функциялары экономикалы категория болып келеді: бл- блу мен баылау функциялары. Алайда блгіштік функциядаы мемлекетті аржысын нерлым толы сипаттау шін мемлекетті реттеуші іс-имылдарыны ажеттігінен туындайтын рамдас осалы функцияларды бліп крсеткен жн; бл: 1) орналастыру; 2) айта блгіштік; 3) тратандыру осалы функциялары. Орналастыру осалы функциясы оамды тауарлар, игіліктер жне ызметтер крсету нарыты жйе арылы амтамасыз етілуі ммкін еместігінде, мемлекетті оларды ндіру жне халыты амтамасыз ету шін ресурстарды блуі жне орналастыруы ажет екендігінде крінеді. оамды тауарларды ресурстары кбінесе салытарды есебінен алыптасатындытан, жекеше, рыноктік тауарларды ндіруді ммкіндіктері шектелінеді, отайландыру проблемалары фискалды саясат шін иын болып крінуі ммкін. Трлі фискалды ралдар арасында блініс кбінесе тікелей мыналар арылы орындалады: 1) табысы тмен й шаруашылыын аражаттандыруды жоары табыстара демелі салы салумен штастыратын салыты-трансферттік тсіл арылы; 2) баламалы трдегі блініс жалдаушылардан тмен табыс болатын трын й сыылды оамды шаруашылыты аржыландыру шін пайдаланылатын демелі салытар арылы орындалуы ммкін; 3) аырында, айта блуге табысы тмен ттынушылар пайдаланатын баса тауарларды аражаттандыруды кбінесе жоары табысты ттынушылар сатып алатын тауарлара салынатын салытар мен штастыру арылы жету ммкін.
Мемлекетті аржысы республикалы жне жергілікті (муниципалды) денгейде іс-рекет етеді жне мемлекеттік бюджетті, бюджеттен тыс орларды, мемлекеттік кредитті, мемлекеттік жне жергілікті ксіпорындар мен йымдарды аржыларына іріктіреді. Мемлекет аржысыны іс-рекеті кезінде зара тыыз б/ты 2 процесс п.б.: 1) мем аржыларды арамаына аржы русерстарын жмылдыру (мем кірістер) 2) аржыларды мем/ р трлі азметтеріне пайдалану – бл процесті алашысы зіні крінісіні мем кірістері ымына 2-ші мем/ шыыстарында крініс табады. Мемлекет аржысыны іс-рекеті кезінде зара тыыз байланысты екі деріс пайда болады: мемлекеттік рылымдарды арамаына аржылы ресурстарды жмылдыру жне аражаттарды мемлекетті р трлі ызметтеріне пайдалану. Бл дерістерді алашысы зіні крінісін мемлекетті кірістері ымында, екіншісі мемлекетті шыыстарында табады.
Мемлекетті кірістері деп экономикалы атынастарды жйесін айтады, бл атынастарды дерісінде мемлекетті жмыс істеуіні материалды базасын жасау шін мемлекетті меншігіне тсетін аражаттарды жиынтыы рылады. Мемлекетті шыыстары — бл мемлекетті жмыс істеуімен байланысты аша шыындары. Экономикалы категория ретінде олар оамды ндірісті дамытып, жетілдіру, оамны сан алуан ажеттіліктерін анааттандыру масатында жалпы ішкі німні бір блігін блумен жне ттынумен байланысты экономикалы атынастарды білдіреді.
16.оамды тауарлар, игіліктер жне ызметтер
оамды тауарлар, игіліктер жне ызметтер - ндіріске жне тиісінше белгілі бір тауарларды, игіліктерді жне ызметтерді ндіретін, амтамасыз ететін салаларды аржыландыруа сонымен бірге мемлекеттік тікелей атысу нскалары ммкін бола алады. Олар оамды жне леуметтік деп аталады.
Кез келген оамда мемлекет біратар факторлара: оам дамуыны тадап алынан лгісіне, саяси рылысына, алыптасан дстрлерге, сырты факторлара байланысты экономикалы ызметке атысады жне мемлекет аржысыны оам дамуында, экономиканы жетілуінде маызы зор.
Мемлекет ндіріске тура атыса алады жне белгілі бір тауарларды, игіліктерді, ызметтерді ндіретін, амтамасыз ететін салалара тікелей атынаса алады. оамды тауарларды нарыты тауарлардан аидалы айырмашылыы сол- олар блінбейді жне шыарып тастау аидасыны іс-рекетіне шырамайды. Блгіштік аидасы- жеке сатып алушыны тауара ол жетушілігін, оны тап зіне ажетті натылы тауарларды сатып алу ммкіндігін ажет етеді, мны зі сатып алушыны егемендігін анытайды.
Шыарып тастау аидасы- ттынушы егер ол тауарды нарыты баасын тлей алмаса немесе тлегісі келмесе осы тауардан болатын пайдадан аластатуды білдіреді.оамды тауарлара алалар мен елді мекендердегі абаттандыру объектілеріні рылысы мен оларды: кше жарыын, кгалдандыруды, тротуарларды жне баса олайлылытарды стау; кеірек аспектіде- ыты тртіпті орау жніндегі ызметтер, мемлекетті сырттан ол сушылытардан орау, мемлекеттік басару ызметтері жатады.оамды тауарлар блінбейді йткені олар жеке сатып алушылара блшектеніп сатылмайды жне пайдаланушыларды деттегідей оларды пайдаланудан аластатуа болмайды, яни бл жерде шыарып тастау аидасы іс-рекет етпейді. Рынокты тауарлардан алынан пайда оларды сатып алу кезінде,ал оамды тауарлардан пайда ндіру кезінде ажыратылады.Біратар ызметтер крсету шыарып тастау аидасыны ыпалына тсіп кетеді. Яни олара баа белгілеуге жне оларды ксіпкерлік рылымдар арылы ткізуге болады. Мысалы, біратар медициналы ызметтер, білім дегейін ктеру, аида бойынша, бл ызметтер крсету мемлекет белгілеген кепілдікті минимумнан жоары амтамасыз етіледі.
17.Жанама тымдарды реттеу
Мемлекетті оамдаы экономикалы ызметі мына функцияларынан білінеді: экономикалы дамуды алыпты дамуына ыты базаны анытау, монополиялы ызметті шектеу жне бсекелестікті орау, табыстар мен байлыты айта блу, экономиканы тратандыру, ресурстарды айта блу. Экономиканы мемлекеттік аржылы реттеу – бл макроэкономикалы тепе-тедікке жне экономиканы жмыс істеуініні рбір натылы кезеінде оны демелі дамуына сер ету шін, сондай-а аржы ресурстарын шебер пайдалануды кнделікті дерісін амтамасыз ету шін шаруашылы жргізуші субьектіге мемлекетті аржылы ыпал жасауыны нысандары мен дістерін масатты жіне дйекті олдану дерісі ретінде сипатталады. Экономиканы реттеу екі нысанда жргізіледі: зін-зі реттеу мен мемлекеттік реттеу.
1. оам дамуыны обьективті экономикалы задарыны іс-имылыны есепке алу.
2. оамны барлы мшелеріні тпкілікті мдделерін білдіретін оам дамуыны ылыми негізделген стратегиялы бадарламасын зірлеу.
3. кзарастарды білдіретін демократиялы жйені болуы жне халыты мдделерін еркін білдіруді ммкіндіктеріне арналан оларды демократиялы институттарыны болуы.
4. шаруашылы ызметте ылыты нормасы мен ережесінен шегіністі айын жне жедел сезінетін елде жасы жола ойылан занамалы жйені болуы.
аржылы реттеуді кмегімен мемлекет халыты тлем абілеттілігіні сранымына, орлануды арынына, тауарлар мен ызметтерді ткізуге, елдер арасындаы тауарлар мен капиталдарды озалысына, макроэкономикалы салалы жне ауматы рылымына ыпал етеді.
18.Мемлекет кірістеріні мні мен сыныптамасы
Мемлекет аржысыны іс-рекеті кезінде зара тыыз байланысты екі деріс пайда болады: мемлекеттік рылымдарды арамаына аржылы ресурстарды жмылдыру жне аражаттарды мемлекетті р трлі ызметтеріне пайдалану. Бл дерістерді алашысы зіні крінісін мемлекетті кірістері ымында, екіншісі мемлекетті шыыстарында табады.
Мемлекетті кірістері деп экономикалы атынастарды жйесін айтады, бл атынастарды дерісінде мемлекетті жмыс істеуіні материалды базасын жасау шін мемлекетті меншігіне тсетін аражаттарды жиынтыы рылады.
Табыстар (кірістер) - аржылармен тыыз зара іс-рекет ететін крделі экономикалы атегория. Табыс - бл аражаттар шыындарымен (оларды жузеге асыру уатысымен туелсіз трде) байланысты белгілі бір цызметті нтижесі. Табыстар ндірісті, коммерциялы, делдалды, зге нысаналы ызметті нтижесі болып табылады жне кайта жасалан нім мен ызметтерді блу стадиясында пайда болады. Табыстарды аральщ сипаты болуы ммкін, яни зіні алыптасуынан кейін бліністі жаа кезеіне кшеді немесе дайы ндірісті жаа стадиясына - айырбаса кше отырып, (тпкілікті табыстар ретінде тпкілікті табыстар деп корланыма жне ттынуа тікелей пайдаланылатын табыстарды айтады) ызмет атаруа ммкін. Табыстарды аралы сипаты бір шаруашылы жргізуші субъектіні табыстары баска субъектіні шыыстары есебінен алыптасатындыында, мысалы, табыс салыын тлегенде кэсіпкерлік секторды шыыстары мемлекетті табыстары (кірістері) болып табылатындыында немесе элеуметтік масаттара жмсалан мемлекетті шыыстары халыты жекелеген топтарыны табыстары болып табылатындыына крініп білінеді.
Мемлекетті кірістері мемлекеттік кэсіпорындарды арамаына аржылы ресурстарды алыптастырумен байланысты болатын аржылы атынастарды блігі ретінде крінеді. Сонымен бірге жмылдырылатын мемлекетті аржылы ресурстары орталытандырылан кірістер атарына, мемлекеттік ксіпорындарды арамаында каландары орталытандырылмаан кірістерге жатады.
Орталытандырылган аржы кірістері негізінен салы тсімдері, сырты экономикалы ызметтен алынатын кірістер, халы тлемдері есебінен алыптасады. Орталытандырылмаган кірістер ксіпорындарды здерінін, ашалай табыстары мен корланымдарынан рылады. Мемлекетті орталытандырылан кірістеріні рамында басты орынды бюджетті кірістері алады, оны есебінен оамды дамытуды экономикалы жне леуметтік міндеттерін шешу амтамасыз етіледі.
Мемлекеттік меншіктен алынатын табыстара мыналар жатады:
1) жалпы табыс (пайда), косылан кн салыы, акциздер, кеден табыстары тріндегі мемлекеттік кэсіпорындар мен йымдарды табысы;
2) мемлекеттік мліктен алынатын табыс (мемлекеттік трын й орынан, жерден, ормандардан, жер-су, баса табиат ресурстарынан, мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруден тсетін аражаттар);
3) мемлекеттік мекемелер мен йымдар крсететін аылы ызметтерден алынат^йй^абыстар (тіркеу алымдары, лшемдер мен лшеуіш приборларды тексеру, табалау жне сараптау, ымбат металдан жасалынан бймдарды талдау жне табалау шін тлем) мен шаруашылы емес ызметтер шін тлем (мемлекеттік баж, жол полициясыны алымы, тауар белгілері шін тінімдік алым);
4) й-жай шін жалгерлік тлемді, косалы шаруашылы табыстарын жне басаларды кіріктіретін бюджеттік мекемелерді арнаулы аражаттары.
19.Мемлекет шыыстарыны мні, оларды рамы
Мемлекетті шыыстары — бл мемлекетті жмыс істеуімен байланысты аша шыындары. Экономикалы категория ретінде олар оамды ндірісті дамытып, жетілдіру, оамны сан алуан ажеттіліктерін анааттандыру масатында жалпы ішкі німні бір блігін блумен жне ттынумен байланысты экономикалы атынастарды білдіреді.
Мемлекет шыыстарыны рамына мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюжеттен тыс орларды, мемлекеттік ксіпорындар мен йымдарды, ндірістік жне ндірістік емес сфералар мекемелеріні шыыстары кіреді.
Мем/к шыындарды рамына келесілер кіреді:1)эко/ны аржыландыру
2)ылыми-тех/ прогрессті аржыландыру 3)леу-мдени шаралара жмсалатын шыыстар 4)ораныса жне басаруа жмсалатын шыыстар кіреді;
Мем/к шыындарды масатты сипаты – мем/к аржыларды атал белгіленген шараларды олданумен аныталады. Бл арылы лтты шаруашлытаы жне аудандардаы жеке салаларды даму пропорциясы амтамасыз етіледі. Яни, ылыми-тех/ прогресті маызды леу/к мселелерді шешімдері анытайтын перспективалы жне прогрессивті салаларды дамуына аржы блінеді. Мем/к шыыстарды аражаттарды е жоары тиімділігін пайдаланан жадайда мем/к ажеттіліктерді нерлым толы амтамасыз етуі тиіс. Осыан б/ты мем/ шыыстарын аржыландыруды 2 дісі бар: 1) шаруашылы есептегі ксіпорындар мен йым/ды аржыландыру – меншікті ресурстар; банк кредиттер есебінен жасалынады; 2) бюджетке аржыландыру – бюджеттік тртіппен аржы/тын мекемелер мен йымдар бюджеттік деп аталады.
Мемлекеттік шыыстар – мемлекетті жмыс істеуімен байланысты аша шыындарымен крсетіледі. рамы: 1. Экономиканы аржыландыру – бл ндіріс клеміні траты суі жне оны тиімділігін арттыру шін жадайлар жасауа баытталан аша аражаттары. Олара: негізгі капитала жмсалатын инвестициялар, негізгі капитала жндеу т.с.с. 2. ТП аржыландыру – кзін тадау кезедерге жне тиісінше ылыми техникалы зерттеулерге байланысты соны ішінде іргелі жне олданбалы зерттеулер, жобалау зерттемелері, жаа техника мен технологияны, ндірісті, ебекті басаруды, йымдастыруды дістерін енгізу. 3. леуметтік мдени іс шараларды аржыландыру – оу аарту, апаратты, ызметтер крсетуге, мдениетке, денсаулы сатауа жмсалатын шыын.Трлері: 1)білім беру, кадр, ксіби даярлау. 2)мдениет, нер, спорт, БА. 3)денсаулы сатау. 4) мемлк. леуметтік сатандыру жне леум.к кмек. 4. ораныса жмсалан шыын – арулы кштерге, баса скерлер мен скери рамалара аржы материалды-техникалы жне зге ресурстарды блу, Р- оранысы кепілін амт. ету. оранысты аржымен амт. етуге кіреді: а)арулы кштерді аржыландыру; б)ылыми зерттеулер мен оаныс сипатындаы зерттемелер; в) апаратты жйені жасау жне дамыту; г) скери объектіні крделі рылымы.
20.Мемлекет шыыстарын йымдастыруды аидаттары
Мемлекетті шыыстарын йымдастыруа оларды болжау, сондай-а оларды аржыландыру мен аражаттарды пайдалануды ката тртібін белгілеу арылы ол жетеді. Сондытан мемлекетті шыыстарын йымдастыру аидаттарыны бірі жоспаршылы болып табылады. лтты шаруашылыты баланстандырылмалы дамыту жне халыты леуметтік жмыс дегейін арттыру максатында мемлекет ндірістік жне ндірістік емес сфералары, салалар, экономикалы аудандар арасында жалпы оамды нім мен лтты табысты блуге жне айта блуге атысады. Мемлекетті шыыстарын жоспарлауды басты дісі болып табылады. Мемлекетті шыыстарын аржыландыруды масатты сипаты мемлекетті аражаттарын ката белгілі бір шаралара пайдалануды талап етеді. Мны негізінде лтты шаруашылыты жне еірді жекелеген салаларын дамытуда йлесімдіктерге жету, аржыларды е алдымен ылыми-техникалы прогресті айындайтын нерлым перспективалы жне прогрессивтік салалара блу жне аса маызды екі леуметтік проблемаларды шешу амтамасыз етіледі.
Мемлекетті шыыстарын каржыландыруды айтарусыз сипаты берілген ресурстарды (кредиттік механизмнен айырмашылыы) тікелей теуді талап етпейді. Бл кагидат бойынша каржылы ресурстарды беру соы уаытта мемлекеттік бюджеттен аржыландыруды кредиттік дістерімен катар олданылады (мысалы, Ауыл шаруашылыын аржылы олдауды мемлекеттік оры); бл пайдаланылатын каржылы ресурстарды тиімділігін арттырады. Даму жоспарларыны (болжамдарыны) орындалуына арай аржыландыру аржылы ресурстарды тек ндірістік крсеткіштер орындаланда жне шараларды экономикалы-леуметтік дамуды болжамдарына сйкес жзеге асыран кезде блуді ажет етеді. Ресурстарды пайдалануда нем режімін сатау мемлекетті шыыстарын йымдастыруды маызды каидаты, ол ішкі резе-рвтерді жмылдыруа, ндірістік жне ндірістік емес сфераларды барлы блімдерінде мемлекет аражаттарына баылауды кшейтуге, оларды тымды рі нтты пайдалануа баытталан.
Мемлекетті шыыстарын йымдастыруды ажетті аидаты оларды жабуды бюджеттік, кредиттік жне метиікті кздерді отайлы йлесуі болып табылады. Бл аидат мемлекет шыыстарын орта аржыландыру дерісін білдіреді. Мемлекет шыыстарыны жеке трлері экономикалы маызы мен мазмны жаынан бірыай (біртекті) емес. Шыындарды аржыландыруды кздеріндегі, нысандарындаы жне дістеріндегі айырмашылытар осыан байланысты болады.
Мемлекетті шыыстарын шектеуді (айыруды) аса маызды критерийі материалды ндіріс пен лтты табысты жасау дерісінде оларды атысы болып табылады.
21.Мемлекет шыыстарын аржыландыруды дістері мен нысандары
р бюджетте оны кіріс жне шыыс блігін теестірген, яни баланстаан дрыс. Баланс — бл тепе-тедік,бюджеттіжасаан кезде негізгі мселе мемлекетті ашалай тсімдері мен шыыстарыны осындай жай-кйіне жету болып табылады. Кірістерді шыыстардан, яни бюджетке тсетін тсімдерді жалпы сомасыны шыыстарды жне айтарымды негізде блінетін кірістерді ауымынан асып тсуі бюджет артыын —профицитті райды. Бюджет тапшылыын тмендетуді мынандай дістері болады:
1) шыыстар траты, кірістер седі;
2) кірістер траты, шыыстар азаяды;
3) кірістер седі, шыыстар азаяды (тапшылы 2 еседен жылдамыра темендейді).
Тапшылыты аржыландыру — оны жабу шін осымша аша аражаттарын іздестіру.
Бюджет тапшылыын аржыландыруды жолдары:
1. Аша белгілерін шыару. Бл жол теріс луметтік-экономикалы салдарлары болатын инфляцияа жеткізеді. з кезегінде аша эмиссиясы айналыса аша белгілерін тікелей шыаруда да, жанама трде мемлекеттік баалы ааздар шыару жне оларды коммерциялы банктерге ткізу арылы да тлалануы ммкін, коммерциялы банктер зіні резервтерін кбейтеді жне банктік мультипликаторды арасында айналыстаы ашаны санын кбейтеді.
2. Мемлекеттік арыздар. Бл жадайда аржыландыруа бос аша аражаттары бар компаниялар, банкгер жне т.б. атысады.
3. Шетелдік арыздар. Оларды Дниежзілік валюта оры, баса халыаралы аржы йымдары, кіметтер, банктер береді.
4. лтты байлыты пайдалану. Бл орайда мемлекет баса субъектілерге зіні активтерін сатады.
Бюджет тапшылыына атысты фискалды саясат ш тжырымдамаа негізделеді.
1. Жыл сайынгы тегерілетін бюджет.Мндай бюджет мндаа дейін фискалды саясатты масаты деп есептелді. Алайда бюджетті мндай жай-кйі фискалды саясатты тратандырушы, циклге арсы баыттылыын азайтады. Бюджетті те-геру тіпті экономикалы циклды ауытуын лайтуы ммкін. Жмыссыздыты болуы жне халыты табысыны лдырауы кезінде салы тсімдері автоматты трде ысарады. Бл жадайда бюджетті тегеру шін мемлекетке не салытарды млшерлемелерін арттыруы, не мемлекетті шыыстарын ысартуы, не бл екі рекеттіде жзеге асыруы ажет.
2. Циклдік негізде тегерілетін бюджет.Бл тжырымдамаа сйкес бюджет жыл сайын емес, экономикалы циклды барысында тегеріледі. ндірісті лдырауын болдырмау шін мемлекет тапшылыты дейілеп жасай отырып салытарды азайтады жне шыыстарды кбейтеді. Экономиканы келесі рлеуі кезінде мемлекет салытарды кбейтеді жне шыыстарды ысартады, ал пайда болан бюджетті артыы лдырау жылдарындаы тапшылытарды теуге баытталады. Сйтіп, циклге арсы фискалды саясат жне экономикалы цикл ішінде бюджетті тегеру жргізіледі. лдыраулар мен рлеулер терендігі мен затыы бойынша бірдей болмайтындыы, мны зі бюджетті циклдік тегерімділігін бзатындыы бл тжырымдаманы лсіз буыны болып табылады.
3.аржыны функциялы тжырымдамасынымасаты макроэкономикалы тратылыа, инфляциялы емес толы амтылуды амтамасыз етуге жету шін жалпы экономиканы тегеру болып табылады. Бл тжырымдама кезінде бюджетті тегеру болмашы мселе болып табылады, бюджет тапшылытары мен мемлекеттік борышты да, бюджет артыыны да болуына рхсат етіледі. Бл жадайда экономикалы суге арай салы жйесі бюджетке тсетін тсімдерді автоматты трде амтамасыз етеді, ал микроэкономикалы тратылы бл суді ынталандыратын болады, мны нтижесінде тапшылы зін-зі аржыландырады деп шамалауа болады.
22.Экономикаа жмсалатын шыыстарды сипаттaмасы мен рамы
Мемлекеттi шыыстары – бл мемлекеттi жмыc iстeyiмeн байланысты aшaлай шыындары. Экономикалы категория peтiндe олар оамды ндiрiстi дамытып, жетiлдiру, оамны сан алуан ажеттiлiктерiн анааттандыру масатында iшкi жалпы німні бiр блiгiн блумен жне ттынумен байланысты экономикалы атынастарды бiлдiредi.
Мемлекеттi шыыстары – мемлекеттi аржылы саясатыны маызды ралы, оны орталытандырылан жне орталытандырылмаан кipicтepiн пайдалануа байланысты болатын аржылы атынастарды бiр блiгi.
Мемлекет шыыстарыны згешелiгi сол, ол ызметтi тек мемлекеттiк сферасыны ажеттiлiктерiн амтамасыз етедi. Сондытан мемлекет шыыстарыны мазмны мен сипаты мемлекеттi экономикалы, леуметтiк, басару, ораныc жне т.б. функцияларымен тiкелей байланысты.
Мемлекет шыыстарыны рaмынa мемлекеттiк бюджеттi, мемлекеттiк бюжеттен тыс орларды, мемлекеттiк ксiпорын-дар мен йымдарды, ндiрiстiк жне ндiрiстiк емес сфералар мекемелерiнi шыыстары кіреді. Мемлекеттік бюджеттi шыыстары тереірек 7 дрісте баяндалан. Мемлекеттiк секторды ксiпорындары шыыстарыны paмынa мыналар кiредi:
1) ндiрiстiк, шаруашылы-пайдалану ызметiмен байланысты шыындар;
2) лаймалы дайы ндiрiске (негiзгi жне айналым капиталдарына) жмсалатын шыындар;
3) бюджетке жне бюджеттен тыс орлара тленетiн тлемдер;
4) ктермелеу жне ынталандырy орларына аударылатын аударымдар.
Баыттары мен мacaтты арналымы бойынша шыыстарды барлы трлерiнi жuынтыы мемлекет шыыстарыны жйесiн райды. Мемлекет шыыстарыны басым блiгi мемлекеттiк бюджетке орталытандырылан немесе мемлекеттiк ксiпорындарды арамаында болатын оамны таза табысы есебiнен жргiзiледi. Олар сондай-а німні зiндiк нынa кiрiктiрiлетiн амортизация сомаларымен телуi ммкін, бл аша мемлекеттiк шаруашылыты ндiрiстiк капиталдарын кбейту шiн арастырылан крделi жмсалымдара баытталады.
Мемлекет шыыстарыны бiр блiгi салыты тлемдер, арыздардан тceтiн тciмдep трiндегi халыты аражаттары есебiнен жабылады. Мемлекет шыыстарын аржыландырy шiн негiзгi ндiрiстiк капиталдарды кбейту жне техникалы жетiлдiру масаттарында жне кейiн ксiпорындарды табыстарынан телетiн банктердi за мерзiмдi кредиттерi тартылады. Мемлекеттi шыыстарын йымдастыруа оларды болжау, сондай-а оларды аржыландырy мен аражаттарды пайдалануды ата тртiбiн белгiлеу арылы ол жетедi. Сoндытaн мемлекеттi шыыстарын йымдaстыpy аидаттарыны бiрi жоспарлылы болып табылады.
лтты шаруашылыты баланстандырылмалы дамыту жне халыты леуметтiк жмыс дегейiн арттырy масатындa мемлекет ндірістік жне ндірістік емес сфералары, салалар, экономикалы аудандар арасында жалпы оамды нім мен лтты табысты блуге жне айта блуге атысады.
Мемлекеттi шыыстары аражаттарды е жоары тиiмдiлiкпен пайдаланан жадайда мемлекеттiк ажеттiлiктердi нерлым толы амтамасыз eтyi тиiс. Осыан байланысты шаруашылы жргiзудi ерекшелiктерiмен аныталатын мемлекеттi шыыстарын аржыландыруды екі дiсi бар:
1. Шаруашылы есептегі ксiпорындар мен йымдарды аржыландыру меншiктi ресурстар, банк кредиттерi есебiнен жне жетiспеген блiгi бюджеттік аражаттар есебiнен жасалынады.
2. Бюджеттiк аржыландыру. Бюджеттiк тртiппен ерекше жаттарды – аржыладыруды дара жоспарларыны негiзiнде леуметтiк-мдени шаралар, мемлекеттiк билiк пен басару органдарын стay, ораныc шыындары аржыладырылады. Бюджеттiк тртiппен аржыланатын мекемелер мен йымдар бюджеттiк деп аталады. Ерекше жадайларда дiс peтiндe айналыса олма-ол аша шыару жне кредиттiк эмиссия есебiнен (олма-ол ашасыз) эмuссuялы аржыландыру олданылады.
23.Салытарды экономикалы мні, аидаттары жне функциялары. Лаффер исыы.
Салытарды экономикалы мніоларды зіні функциялары мен міндеттерін жзеге асыру шін мемлекет жмылдыратын лтты табысты бір блігі болып табылатындыында. Салытарда мемлекетті экономикалы мазмны наты трде крінеді, ал салытарды леуметтік-экономикалы мні, оларды трлері мен рлі оамны экономикалы крылысымен, мемлекетті табиатымен жне функцияларымен айындалады. Салытарда ежелден салы жктемесін (салы ауыртпалыын) блуді екі аидасы калыптасан:
1. Бірінші жадайда (пайда каидасы) салы субъектілері салытарды мемлекеттен алатын пайдалара йлесімді трде тлеуі тиіс, яни кімде-кім едуір пайда алан болса, осы пайданы жасауды аржыландыруа ажетті салытар тлеуі тиіс деп топшыланады.
2. Екінші аидата сйкес «кайыр крсету» субъектілер шін колайлы болатындай етіп олара салы салынуы тиіс, яни салы ауыртпалыы наты табыс пен л-ауатка байланысты болуы тиіс.
Шотланд экономисі жне философы А.Смиткез келген экономикалы жйеге кажет салы салуды трт негіз алаушы(классикалы болан) каидаттарын тжырымдаан еді, олар мыналар:
1) салы салу тлеушіні ркайсысыны табысына сйкес алынуы тиіс (ділеттілік аидаты);
2) салыты млшері мен оны тлеу мерзімі алдын ала жне дл аныталуы керек (анытылы каидаты);
3) рбір салы салы тлеуші шін нерлым олайлы уаытта жне діспен алынуы тиіс (олайлылы каидаты);
4) салыты алуды шыындары те аз болуы тиіс (нем каидаты).
Салы салуды міндеттілігі аидасы:
Салы тлеуші - салы міндеттемесін, салы агенті салытарды есептеу, стау жне аудару жніндегі міндетті азастан Республикасыны салы занамасына сйкес толы клемде жне белгіленген мерзімде орындауа міндетті.
Салы салуды айындылыы аидасы:
Салы салуды айындылыы салы тлеушіні салы міндеттемесі, салы агентіні салытарды есептеу, стау жне аудару жніндегі міндеті туындауыны, орындалуыны жне тотатылуыны барлы негіздері мен тртібіні азастан Республикасыны салы занамасында белгіленуін білдіреді.
Салы салуды ділдігі аидасы:
1. азастан Республикасында салы салу жалпыа бірдей жне міндетті болып табылады.
2. Жеке-дара сипаттаы салы жеілдіктерін беруге тыйым салынады.
Салы жйесіні бірттастыы аидасы:
азастан Республикасыны салы жйесі азастан Республикасыны бкіл аумаында барлы салы тлеушілерге (салы агенттеріне) атысты бірыай жйе болып табылады.
жариялылы аидасы:
Салы салу мселелерін реттейтін нормативтік ыты актілер ресми басылымдарда міндетті трде жариялануа жатады.
Салытарды мні оларды функцияларында крінеді. азіргі кезде салытар фискалды, реттеуші жне айта блу сиякты негізгі ш функцияорындайды. Бларды райсысы осы аржылы категорияны ішкі белгілері мен зіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалды функция- барлы мемлекеттерге тн тарихи жне негізгі функция. Оны кмегімен бюджеттік ор алыптасады, мны зі салытарды оамды міндеттерін арттыра тседі.
Салытарды реттеушілік функциясымемлекетті экономикалы кызметіні лаюымен байланысты пайда болады. Ол лтты шаруашылыты дамуына кабылданатын бадарламалара сйкес ыпал етеді.
айта блгіштік функцияарылы трлі субъектілер табысыны бір блігі мемлекетті арамаына теді. Бл функцияны іс-рекетіні ауымы жалпы лтты німде салытарды алатын лесі арылы аныталады; ол лтты табысты мемлекеттендірілу дрежесін крсетеді.
Лаффер исыысалы млшерімен келіп тсетін салы клеміні арасындаы байланысты крсететін исыы. Корпорацияларды табыстарына салы млшеріні тым кп суі оларды капиталды салымдар жасауа ынтасын жоа шыарады, экономикалы суді тмендетеді. Соны нтижесінде мемлекет бюджетіні тсімі азаяды. Осы исы кмегімен келіп тсетін салы клемдеріні сомасыны е жоары дегейде болатын салыты млшері анытауа болады. Артур Лаффер ойы бойынша, табыс салыы 50% асанда фирмалар мен адамдарды іскерлік белсенділікгі тмендейді.
24.Тікелей салытар, оларды сипаттамасы
Тікелей салытар тікелей табыса немесе млікке салынады. Оан мындай салытар жатады: корпоративтік табыс салыы, жеке табыс салыы, жер салыы, клік ралдарына салынатын салытар жне т.б. Тура салытар салы тлеушіні кірісі мен млкіне тікелей тленетін салытар. Олар з кезегінде наты жне жеке салытара жіктеледі. Наты салытар салы тлеушілерді млкіні(меншігіні) кейбір трлеріне(й, жер, ксіп, ашалай капитал жне т.с.с) салыднады. Жеке тура салытар бл жеке адамдардар мен заи йымдарды табыстары мен мкіне салынатын салытар. Наты салытардан айырмашылыы жеке салы салу рбір салы тлеушіні жеке табысы мен млкінде, оны аржылы жадайында ескеріледі. Корпоративті табыс салыынтлейтіндер – мемлекеттік мекемелерді оспаанда, жалпыа орта тртіпті олданатын Р-ны резидент-зады тлалары. КТС келесідей ставкалармен тлейді: 20%, азайтылан салы ставкасы 10%, бейрезиденттер15%. Жеке табыс салыын тлейтіндер – салы салу нысандары бар резидент жне резидент емес жеке тлалар. Есептеу ставкалары: жинатаушы зейнетаы орларына берiлетiн зейнетаы тлемдерiн ысартандаы табыс соммасыны 5 тен 20 пайызына дейнгi ставка бойынша есептелiнедi, табыстарды оспаанда, салы тлеушіні табыстарына 10 проценттік ставка бойынша салы салынады.дивиденттер, сыйаылар мен тыстар трiндегi табыстара 5% . Клік ралдары салыынтлеушілер – меншік ында салы салу нысандары бар жеке тлалар, меншік ында салы салу нысандары бар зады тлалар мен оларды рылымды блімшелері.Салыты есептеу мынадай ставкалар бойынша жргізіледі (АЕК). Мысалы; жеіл автокліктерге 4-тен 117 АЕК дейін, ал ауыр автомобильдер мен арнаулы автомобильдер 6-дан 15 АЕК дейін. Жер салыын тлеушілер – меншік ында, траты жер пайдаланушы ында жне алашы айтарымсыз уаытша жер пайдалану ында салы салу нысандары бар жеке жне зады тлалар. Ставкалары:5000 шаршы метрге дейін - рбір шаршы метр шін 0,20 теге; 5000шаршы метрден жоары –рбір шаршы метр шін 1,00теге.Жергілікті кілді органдар шешімі бойынша 5000шаршы метрден жер салыы шін салы ставкасын р 1 шаршы метр шін 1,0 тегеден 0,20 тегеден дейін тмендете алады.
25.Жанама салытар жне оларды сипаттамасы
Жанама салытар- мемлекетті фискалды мдделерін білдіреді жне бааа немесе тарифке стеме трінде белгіленген салытар,олар салы тлеушіні табыстарына немесе млкіне тікелей байланысты емес. Жанама салытар мемлекетті фискалды мдделерін білдіреді. Оларды саналы олдану баа белгілеуді процесіне жаымды ыпал жасауы жне ттынуды рылымына сер етуі ммкін.Жанама салытар салуды мні салыты тауар баасына (немесе ызметті тарифіне)осылатындыында, кіріктілетіндігінде. Бл жадайда салыты тауарды (ызметті) наты ттынушысы тлейді, алайда ттынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.Жанама салытарды ішіндегі е маыздысы 1992 Жылы енгізілген осымша н салыы(С) болып табылады.Салы тлеуші мемлекетке оны тлеу нтижесінде шеккен шыысыны орнын бааны ктеру жолымен толытырады жне салыты тлеуді сатып алушыа аударады.Салы салу объекті материалды шыынсыз ндірілген нім(амортизациясы бар таза нім)болып саналатын осылан н болып табылады:осылан німге кешенді шыыстар,мысалы,жарнамаа жмсалатын жне біратар шыындар кіріктірілуі ммкін.азастан Республикасында С бойынша тіркеу есебіне тран мына тлалар:дара ксіпкерлер,мемлекеттік мекемелерді оспаанда ,заи тла резиденттер;ызметін Рда филиал,кілдік арылы жзеге асырылатын бейрезиденттер,жмыстарды,ызметтерді сеімгерліпен атарушылар;Кедендік Одаты немесе Р аумаына тауарларды импорттаушы тлалар С тлеушілер болып табылады. Салы занамасына сйкес салы салынатын айналым жне салы салынатын импорт С салынатын объектілер болып таблады осымша н салыы бойынша есепке алу арастырылмаан тауарларды ткізу кезінде оларды сатып алуда салы салынатын айналым млшері тауарды ткізу ны мен балансты ны арасындаы о айырма ретінде аныталады.Салы салынатын импорт млшерін анытау кезінде тауарларды кедендік ны, сондай-а азастан республикасында импортталу кезінде тленуге жататын жинатар, баждар, салытар сомасы осылады..Р тауарларды,жмыстарды,ызметтерді ткізу бойынша Р да Сты тлеуші болып табылмайтын жне ызметін филиал,кілдік арылы жзеге асырмайтын бейрезиденттен жмыстарды,ызметтерді сатып алу бойынша Сты тлеуші жасайтын айналым салы салынатын айналым болып табылады.
Салы Кодексіне сйкес, осылан н салыынан тмендегідей тауарларды, жмыстар мен ызметтерлі ткізу бойынша айналым босатылады:
• пошта маркалары (коллекциялы маркалардан баса);
• акциздік алымдар маркалары (акцизделетін тауарларды табалауа арналан есептік-баылау);
• кілетті органдар жзеге асыратын, солара байланысты мемлекет баж алатын ызметтерді;
• адвокатты ызметті, нотариалды іс-рекеттерді жзеге асыру бойынша крсетілетін ызметтерді;
• азастан Республикасыны лтты Банкісі ткізетін тауарлар, жмыстар мен ызметтер;
• мемлекеттік меншікті жекешелендіру тртібімен ткізілетін млікті;
• азастан республикасыны задарына сйкес мемлекеттік мекемелерді пайдасына теусіз негізгі ралдарды беру, сонымен атар мемлекеттік мекемелерді мемлекеттік ксіпорындар пайдасына теусіз негізгі ралдарды беруді;
• жарылы капитала жарналарды;
• жарылы капитала жарна ретінде алынан млікті айтарып алуды;
• жерлеу бюроларынан, дет-рыпты ызмет крсетулерді, зираттар мен криматорийлерді ызмет крсетулерін;
• оларды ткізу жніндегі ызмет крсетулерді оспаанда, лотереялы билеттерді ткізу бойынша айналымдар;
• банк карточкаларымен жасалынатын операциялар бойынша есеп-кисаптара атысушылара жинау, деу жне таратып беру жніндегі ызмет крестулерді оса аланда, есеп-исаптара атысушылар арасында апаратты-технологиялы зара іс-имылды амтамасыз ету ызметтерді ткізу бойынша айналымдар;
• жерге жне трын й орындаы имараттара ткізумен байланысты айналымдар;
• аржылы ызметер, олара жататындар: банк операциялары, баалы ааздармен операциялар, тлемдік карточкаларымен, чектермен, депозиттік сертификаттармен операциялар;
осылан н салыы тмендегідей шарттар орындалса есепке алынады:
? тауарларды, жмыстар мен ызмттерді алушы осылан н салыын тлеуші болып табылса;
? нім беруші ткізілген тауарларды, жмыстар мен ызметтерді шот-фактурасын сынса, егер нім беруші осылан н салыыны тлеушісі болып табылмаса, шот-фактура «осылан н салыы жо деген белгімен жазылса.
2001 жылды 1-ші шілдесінен бастап осылан н салыыны ставкасы салы салынатын айналым мен салы салынатын импортты млшерінен 15%-ті райды.Салы тлеуші салы мерзімі ткен со, салы кезеінен кейінгі айды 15 кнінен кешіктірмей осылан н салыы бойынша декларацияны сынуа міндетті.осылан н салыы бойынша бюджетпен наты есеп айырысатын салы кезеі болып кнтізбелік ай саналады. Егер де бюджетке тленуге жатызылан салыты орташа айлы сомасы 10000 АЕК-ті раса, онда салыты кезе болып тосан есептелінеді. Ауыл шаруашылыы німдерін ндіруші — салы тлеушілер шін салыты кезе болып жыл саналады.
26.Алымдарды, тлемаыларды арналымы жне рлі
Салы атынастары салыты жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдерді белгілеу, енгізу жне есептеу мен тлеу тртібі жніндегі билік атынастарын, мемлекет пен салы тлеуші арасындаы салы міндеттемелерін орындауа байланысты атынастарды реттейді. Осыан орай, андай да болмасын мемлекетті атаратын ызметіні е маызды, басты трі - мемлекеттік кіріс. Сол мемлекеттік кірістерді е негізгілері: салытар жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер. Олар алыптастыру жне алыну тртібіне байланысты тмендегі трлерге блінеді: Салыгар., Алымдар, Тлемаылар, Мемлекеттік баж, Кеден тлемдері.Блар бюджетке белгілі бір млшерде жргізілетін міндетті аша аударымдары тлемдер болып табылады.
азастан Республикасындаы салытарды, салы сипатындаы алымдарды тізбесі мыналарды амтиды:
Алым дегеніміз - белгілі бір ызмет трін бастар алдында немесе осы ызмет тріне ы берер кезде тленетін міндетті тлем. 2002 жьлы алымны 13 трі болды. 2003 жылдан бастап "елтабалы алым "алынып тасталды. 2005 жылы алымдара згерістер енгізілді, яни: 3.1. "Жылжымалы млік кепілін мемлекеттік тіркегені шін алым" жне 6.1. "Кемені немесе жасалып жатан кемені ипотекасын мемлекетгік тіркеу шін" жне 8.1. «Туындылар мен сабатас ытар объектілеріне ытарды, туындылар мен сабатас ытар объектілерін пайдалануа лицензиялы шарттарды мемлекеттік тіркеу шін» алымдары осылды.
Алымдарды трлері:
І.Зады тладарды мемлекеттік тіркегені шін алым. 2.Жеке кэсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені шін алым.З.Жылжымайтын млікке кытарды жэне олармен жасалан ммілелерді мемлекеттік тіркегені шін алым.3.1. Жылжымалы млік кепілін мемлекеттік тіркегені шін алым(2005 жылды I катардан)4.Радиоэлектронды кралдарды жне жиілігі жоары рылыларды мемлекеттік тіркегені шін алым.5.Механикалык клік ралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені шін алым. б.Теіз.озен кемелері мен піаыіі клемді кемелерді мемлекеттік тіркегені шін алым. б.і.Кемені немесе жасалып жатан кемені ипотекасын мемлекеттік тіркеу шін алым (2005 жылды 1 атардан)7.Азаматтык уе кемелерін мемлекеттік тіркегені шін алым. 8.Дрі-дрмек кралдарын мемлекеттік тіркегені шін алым.8.1.Туындылар мен сабактас ккыгар обьектілеріне кытардыдуындылар мен сабатас кытар обьекіілерін пайдалануа лизензиялы шарттарды мемлекеттік тіркеу шін алым(2006 жылы 1 атардан)9.Автоклік кралдарыны азакстан Республикасыны аумаы арылы жру алымы. 10.Аукционардан алынатын алым11 .Жекелеген ызмет трлерімен айналысу кыы шін лицензиялы альтм.12.'Гелевизия жне радио хабарларын тарату йымдарына радиожиілік спектрін пайдалануа рксат бергені алым.
Тлемаылар леуметтік сатандыру оры аражатынан жзеге асырылады жне тек міндетті леуметтік сатандыру жйесіне атысушы тлалара ана тленеді.
Міндетті леуметтік сатандыру жйесіне атысушылар кімдер?
азастан Республикасыны "Міндетті леуметтік сатандыру туралы Заыны 8-бабына сйкес міндетті леуметтік сатандырылуа тиісті:
· ызметкерлер, жмыс істейтін зейнеткерлерді оспаанда;
· зін-зі жмыспен амтыан адамдар, азастан Республикасыны аумаында траты тратын жне азастан Республикасы аумаында табыс келетін ызметтерді жзеге асыратын шетелдіктермен азаматтыы жо тлаларды оса айтанда. Осылайша, пайдасына жмыс берушісі немесе басадай тла тарапынан леуметтік сатандыру орына леуметтік аударымдар жасалан жеке тла міндетті леуметтік сатандыру жйесіне атысушы болып табылады.
Тлемаы трлері:
1. Жеручаскесін пайдалананы шін тлемаы.
2. Жер бетіндегі су кздеріні ресурстарын пайдалананы шін тлемаы.
3. оршаан ортаны ластааны шін тлемаы.
4. Жануарлар дниесін пайдалананы шін тлемаы.
5. Орманды пайдалананы шін тлемаы.
6. Ерекше оралатын табии ауматарды пайдалананы шін тлемаы.
7. Радиожиілік спектрін пайдалананы шін тлемаы.
8. Кеме жретін су жолдарын пайдалананы шін тлемаы.
9. Сырты (крнекі) жарнаманы орналастыру шін тлемаы.
27.Салытарды аудару рдісіні ерекшеліктері
Салытарды аудару — салы ауыртпалыын салыты тпкілікті салынушысына — салытарды негізгі ауыртпалыын оз мойнына алатын халыа кшіру процесі. Салытарды аудару біратар салытар бойынша толеуші мен салы салынушы ана смес, сонымен бірге салы салу объектісі мен козіні дл келмеуіне байланысты.
Аудару бркемелі нысанда ндіріс сферасында да, сонымен бірге айналыс сферасында да болады.
ндіріс сферасында табыс немесе пайда есебінен толенетін са-лытар жалдамалы ызмсткерлерді ебегін интенсивтендіру жо-лымен, яни ажеггі жмыс уаытын салыстырмалы ысарту жне осымша уаытты кбейту жолымен аударылуы ммкін. Бл жал-дамалы ызметкерлерге салыты аударуды аса бркемелі нысаны. Айналыс сферасында салытар бааларды механизм! арылы аударылады.