Негізгі жарыты техникалы тсініктер мен бірліктер.

ТПФ 3к.фарм.фак 9.11.15

Ндірістік жарытандыруды гигиеналы негіздері

Жарытандыру - оршаан лемді кзбен кріп абылдауды амтамасыз ететін кн энергиясыны жарыы мен жасанды жары кздерін олдану.

Жары адамны денсаулы пен жоары ебек німділігін сатауа арналан, е нзік жне мбебап сезім мшесі - кру анализаторыны жмысына негізделген адамны табии мір сруіне ажетті шарт болып табылады. Жары адам азасыны оршаан ортамен тікелей байланысын амтамасыз ете отырып кру мшесі шін жне ттас аза шін дабылды тітіркендіргіш болып табылады: жеткілікті жарытандыруды жеткіліктілігі адамды сергітеді, жоары жйке жйесіні іс рекетіні негізгі рдістеріні барысын жасартады, зат алмасу жне иммунды биологиялы рдістерді ынталандырады, адам азасыны физиологиялы ызметіні туліктік ыраыны алыптасуына сер етеді. Бізді оршаан лем туралы негізгі апараттар аыны 90% шамасында кзбен кру арылы абылданады. ндірістік жарытандыруды гигиеналы тымдылыыны маызы аса зор.

Жары кзбен крінетін толын зындыы 380-700 нм оптикалы диапазонындаы кру анализаторыны торлы абыымен абылданатын электромагниттік толындары болып табылады.

Кзді ртрлі толын зындыындаы сулелер сезімталдыы ртрлі болып келеді. Кзді крінетін спектрдегі ртрлі толын зындытарыны бірдей сулелік уатын ртрлі баалау асиеті кзді спектралды сезімталдыы деп аталады.

Кз сарыш-жасыл тстерді - толын зындыы () 555 нм-ге те сулелерді брінен де жасы абылдайды. Егер кзді толын зындыы 555 нм болатын сулелену сезімталдыын бірге те деп алса, онда крінетін диапазондаы баса толындарды бірдей уаттылытаы сулеленуі кзді сезімталдыынан бірден тмен болады.

Жары аымы (Ф) - пайда болан кзбен сезіну арылы бааланатын сулелік энергия уаты, Люменмен (лм) лшенеді. Жары ааманы бірлігі -люмен - араы брышта нктелік жары кзімен шыарылатын жары аымы (жары кші 1¹ кандела1 боланда 1 стерадиан² болады). Жары аамын кеістіктегі жары кші бойынша немесе беткейдегі жарытылы бойынша бааланады.

Кандела (кд) - толы сулелендіргішті 1/600000 м² имасы ауданынан осы имаа кесе клдене баытта платинаны атаю температурасы (2042 °К) мен 101325 н/м² 3 • 1нт = 10^-4 Кд/см² ысымында шыатын жары кшіне те болатын жары кшіні бірлігі.

Стерадиан (денелік брышты бірлігі) - сфера бетінен оны радиусыны квадратына те ауданды кесіп тетін денелік брыш.

Жары кші - 1 стерадиана те денелік брышты ішінде таралатын жары аымы (Кд).

Жарытындыру (Е) жары аамыны (Ф) S ауданымен беткеймен таралуы болып табылады жне Е = Ф/S рнегімен рнектеледі.

Жарытандыруды лшем бірлігіне люкс жатады (лк) -ауданы 1м² беткейіні 1 лм (1лм/м²) жары аымымен жарытандырылуы. Беткейді жарытандырылуы оны жарыты асиеттеріне байланысты болмайды.

Ебек гигиенасы трысынан, жарытандыруды лкен маызы бар, ол бойынша ндірістік й-жайлардаы жарытандыру жадайы алыпты жне жарыты рал-жабдытармен есептелінеді. Кріп абылдау физиологиясында тсетін жары аамына емес, жарытандырылан беткейлерден кзді баытында шаылысатын жарытандырылатын ндірістік жне баса да нысандарды жарыты дегейі маызды болып табылады. Кзбен абылдау жарытандырумен емес, жарыпен аныталады. Жарыты дегеніміз жарытанатын денелерді андай да бір баыттаы жары кшіні осы баыта кесе клдене жазытыта кесіп тетін жарытанатын беткейлерді кесу ауданына атынасына те сипаттамасы. Жарыты нитпен лшенеді (нт). Жарытандырылан беткейлерді жарытыы оларды жарыты асиеттеріне, жарытандыру дрежесіне жне арастырылатын беткейді брышына туелді болады.

Жарыраышты - жары кзіні беткей бірлігімен тгілетін толы жары аамыны шамасы. Жарыраышты квадрат метрдегі люменмен (лм/м²) лшенеді.

Беткейге тсетін жары аымы жарытандырылатын денеден жартылай шаылысады, сііріледі немесе жарып теді. Сондытан да, жарытандырылатын беткейлерді жарыты асиеттері оан тсетін жары аымыны шамасымен ана емес, сондай-а шаылысу , ткізу г жне сіірілу а коффициенттерімен сипатталады, соны ішінде барлы жадайларда + г + а = 1 болады.

Шаылысу коффицинеті () - денемен шаылысан жары аамыны тсетін аыма атынасы:

=	Ф
Ф

Беткейлерден жарыты шаылысуы оларды боялуына, кйі мен рылысына байланысты болады. Мысалы, ашы тсті ааштан жасалан беткейді шаылысу коэффициенті 35-40% те, таза апен эктелген тбені шаылысу коффициенті - 75-80%.

ткізу коэффициенті орта арылы ткен жары аымыны тсетін жары аамына атынасына те болады.

Сіірілу коеффициенті, денемен сіірілген жары аамыны тсетін жары аымына атынасына те. Жарытыы шаылысан немесе ткен жарыта барлы баыттарда бірдей болып алатын беткейлерді диффузды деп атайды. Шаылысан жарыта диффузды беткейлерге ааздарды, маталарды, аашты, делмеген металдарды жне т.б. тегіс беткейлері зіні асиеттері бойынша жаындау жне жиілігі те келеді; ал ткізетін жарыта - тек ст тектс йнекке сайды. Негізгі кру ызметтері мен оларды жарытандыруа туелділігі,ебек рдісінде аса маызды рл алатын кру ызметтеріне жатады:

- контрасты сезімталдылы;

-кру ткірлігі;

-блшектерді ажырату жылдамдыы;

-аны кру тратылыы;

-стік сезімталдылы.

Кзді, нысан мен фонны минимальды жарыты дегейін ажырата алу абілеті контрасты (ажыратушылы) сезімталдылы деп аталады. Контрасты сезімталдылыты нысандарды жарытандырылу жадайы мен кз аса бейімделген жарытыа туелділігі аныталан. Максимальды контрасты сезімталдылы 100-2200 нт шамасындаы фонны жарытыымен амтамасыз етіледі. Бл шамалардан тыс контрасты сезімталдылы тмендейді.

Кру алаында, те лкен жарытыты болуы уаытша соырлы туызады, біра торлы абатты жары сезгіш элементтеріні заымдалуына да алып келуі ммкін.

Кру ткірлігі - жекелеген нысандарды минимальды ажырата алу абілеттілігі. алыпты кз 1° брышпен крінетін екі нктені ажырата алады, ндірістік жадайларда жарыты жадайды баса да шарттарымен атар жарытандыруда кру ткірлігіне лкен сер етеді. Жарытандыруды белгілі бір дегейлерге дейін суімен атар кру ткірлігі де жоарылайды.

са заттар мен жекелеген блшектерді ыса мерзімде ажырату ажеттілігімен байланысты, жмысты стті орындау шін оларды ажырату жалдымдаы маызды болып келеді, ол кзбен абылдау жылдамдыы.Бл ызмет трі де жарытандыруа тікелей байланысты.

арастырылатын затты бейнесін кз, тек наты кру жмысына жмсалынан жалпы уаытты тек аз ана блігінде сатап ала алады, бл кзді блшекті бейнесін аны сатап алу абілетіндегі аны кру тратылыы деп аталады.

Бл ызметті жадайы аны кру уаытыны арастырылатын блшекті жалпы арау уаытындаы атынаспен аныталады. Жарытандыру дегейіні жоарылауы кезінде аны кру тратылыыны жоарылауы жне жмыс барысында кзді шаршауы нтижесінде, оны тмендеуі байалады. Жарытандыруды бірдей жадайлары кезінде аны кру тратылыы, аз кернеулікті жмыста кернеулі жмыса араанда жоары болады.

Кру жмысын орындаан кезде тсті сезіну сияты кру ызметіне белгілі бір орын беріледі. Тсті ажыратумен байланысты жмыстарды орындаанда бл ызметті маызы арта тседі.

Тс сезінуді е жасысы, табии жарытандыруда (кн кзімен), сонымен атар тстілігіне тзету енгізілген люминисцентті шамдармен жасалынады.

Тсті сезіну баса да кру ызметтеріне серін тигізеді. Кру ткірлігі, кзбен абылдау жылдамдыы, аны кру тратылыы, е соында кру абілеттілігі спектрді сары блігінде е жоары шегіне жетеді жне шеттеріне арай баытта біртіндеп тмендейді, соны ішінде е тмен крсеткіштер кк тске тн.

Отайлы тстер аума кзді максимум спектральды сезімталдылыымен монохроматты сулеленуге сйкес келеді.

Кру жмысыны стті болуында кру бейімделігі, яни кзді згерген жарытану жадайына бейімделуі маызды орын алады. бейімделу рдісіні арасында кру анализаторы жарытандыруды ке диапазондарында жмыс істеуге абілетті. Жарыт пен араылы бейімделу трлерін ажыратады. Жарыа бейімделу - кзді кру алаыны жоары жары жадайында жмыс істеуге бейімделуі. Жарыа бейімделу кру алаында жары жоарылаан кезде тез жреді - 5-10 минут; араылы бейімделу - кзді кру алаындаы аса тмен жарыыа бейімделуі, баяу болады (30 минуттан 2 саата дейін). Бейімделу рдісі фотохимиялы жне жйкелік рдістермен, кзді торлы абатындаы рециптивтік аладарды айта рылуымен, кз арашыыны диаметріні згеруімен жреді.

Жары дегейіні жиі згеріп труы кру ызметтеріні тмендеуіне, кзді шектен тыс бейімделуі салдарынан, зорыуа алып келеді. Керенулі ебекпен жне жиі айта-айта бейімделумен байланысты кзді зорыуы круді жне жалпы жмыса абілеттілікті тмендеуіне алып келеді.