Аза тарихындаы дін мен дстр байланысы

Дін мен дстр халымызды сырты ыпала ттеп беретін рухани иммунитеті екенін ескеріп, 2013-2015 жылдарды «Дін мен дстр» жылы деп жариялап, осы ос ндылыты Діни бас­арма дегейінде кеінен наси­хат­талуына басымды бердік. «Дін мен дстр» кітабы зиялы ауым, арапайым халы, жал­пы жамаата жол тартты. Осы­нау игі идея діни орта мен зайыр­лы ауымды бір мд­деге бірік­тір­ген уатты кшке ай­нал­­ды. Діни мерекелерді лтты наыш­­пен йлестіріп, айрыша атап ту­ді мдениеті алыптаса бас­­та­ды. Бгінде имам-молда­лар тек дін­ні ана емес, дс­тр­ді де на­сихатшысына ай­нал­ды. Уа­ыз­­дарда аын-жырау­лары­­мыз­­ды таылымды тжы­рым­д­ары, негелі ледері оса ай­ты­­ла­тын болды. Айт мереке­лерінде мешіт аулаларында лт­ты ойын трлерінен жамаат ара­сында спортты сайыстар йым­­дас­тыру дстрге айналды. Діни бас­арма жлдесі шін жыл сайын палуан­дар арасында аза­ша к­рес­тен рес­пуб­ликалы жарыс туде. Осы жыл басында бізді сы­ны­сымыз бойынша МДБ трала мжілісіні шешімімен 2016 жыл «Дін жне тарих таылымы» жылы деп жарияланды. Басты масат – тарихи тамырымыза зер салып, дін мен тарихымызды байланысын тере зерделеу, Ислам діні лты­мыз­ды басты рухани негізі, ата-баба­ларымызды станан, ас­тер ттан жолы екенін оама наси­хаттау, лтты тарихымыз бен елдік санамызды, жданды тла­лары­мызды саралап, оларды мірі мен ебектерін жас рпаа лгі ету. Мны тарихи сананы айта тле­тетін парасат баспалдаына жасал­ан игі адам деп есептеуге болады. ламалар Кеесіні ХІ оты­рысында «Дін жне тарих таы­лымы» жылына орай жзеге аса­тын игі жобалар мен іс-шаралар жоспары талыланып, бекітілді. Атап айтанда, діни м тарихи кітаптар шыару, азастан м­сыл­мандары діни басар­ма­сы­ны облыстардаы, аудан­дар­­даы кілдіктерінде «Дін жне тарих таылымы» атты кон­фе­­ренциялар, семинарлар, д­гелек стелдер ткізу, ЮНЕСКО-ны 2016 жылды Ясауи жылы деп жариялауына орай, ожа Ахмет Ясауиді шы­ар­­машылыына арналан ха­лы­­аралы конференция йым­дас­тыру, аза даласынан шы­ан дін айраткерлері мен тари­хи тлалар туралы, оларды діни туындыларына арналан де­рек­­ті фильмдер мен зерттеу ма­а­­ла­лар, очерктер жариялау, ба­ра­­лы апарат ралдарында «Дін жне тарих таылымы» атты бадарламалар мен хабарлар йым­дастыру, осы бастаманы халы­а жан-жаты насихаттау, т.б. игі жобаларды жзеге асыру тура­лы шешім абылданды. аза даласына ислам дініні келуімен ылым, білім, сауда, нер саласында жаа бетбрыстар болып, ала мдениеті жедел дами бастады. VІ-ХII асырларда Орта Азия мен азастанда алаларды салынуы арын алды. Ол алалар сауда мен олнерді, мдениетті тірегіне айналды. Батыс Тркістан жерінде Суяб, лан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияты алалар бой ктерді. Еліміздегі алашы мешіттер мен медреселер Отырар, Тркістан, Сайрам, Тараз алаларында салын­аны белгілі. Мешіттер мбебап рухани жне ылыми орталытар­а айналды. Ислам діні аза жеріне бейбіт жолмен келіп, ізгілік пен мейі­рімділікті таратты. аза то­пы­раына ислам дініні келуі жне орныуымен атар бкіл Ислам леміні жары жлдыздары – бу-Насыр л-Фараби, бу Ибрахим Исха л-Фараби, ала­мад­дин л-Жауари, Жсіп Бала­сан, Махмт ашари, ожа Ахмет Ясауи, Ахмет Жйнеки, Мхаммед Хайдар Дулати, Хуссам Аддин Ас-Сыанаи сынды лама алым­дарымыз ислам мдениеті мен ылымын лемге паш етті. Отырар аймаынан шыан алымдар ылымны трлі сала­ларында жемісті ебек етіп, адам­зат ркениетіне зор лес осты. Ханды дуірде ислам нды­лы­тары ел бірлігі мен рухани леміні тірегі ретінде хандарымызды ел ттастыын сатау масатында шы­аран задарында крініс тапты. сіресе, ислам дініні рухани н­дылытары Орта Азиядан шы­ан ламаларды ой-пікірлері мен сан-салалы ылыми, мдени, деби шыармашылыына зор ыпал етті. Сол уаыттаы аын-жырауларды шыармашылыына ілер болса, біз оларды е алды­мен жай аын немесе арапайым алым емес, дін білгірлері болан­дыын байаймыз. Бізді аын-жырауларымыз, алымдары­мыз, айраткерлеріміз дін ндылы­тарын тере зерттеп, ынып, оны нрін арапайым халыа ы­ныты ле-жыр трінде жет­кізіп отырды. Жаында Діни басарма осы дана бабаларымызды діни сарын­да жазылан мраларын жина­тап, «Дстрлі Ислам жауар­лары» атты кітап шыарды. Он­даы аын-жырауларды, дін ай­­раткерлері­ні ле-жыр­лары лтымызды асырлар бойы с­­танып келе жатан дние­таны­­мыны, адамгершілік аидат­тары­ны, салт-дстрлері мен дет-рыптарыны тл діні­міз­ді мраттарымен сай келетін­дігін, екеуіні бір арнада тоы­са­тындыын крсетеді. Бл аза халы ислам дінін толыанды станан лт екенін длелдей тседі. Кітапты жарыа шыару­даы ма­сатымыз – теріс пиылды идео­ло­гия­лы басыншылыа ар­сы лт­ты имани иммунитетті кшейту. Ахмет Жйнекиді осы жина­а енгізілген білім жайлы леіні ран Крім аятымен ндесуі со­ны длелі дер едік. Ислам діні білім алу мселесін е бірінші орына ояды. Оан шари­атта длел кп. Мысалы, а­сиет­ті кітабымыз ранны «Мж­дал» сресіні 11-аятында: «Алла Таала сендерден иман кел­тір­ген­д­ерді жне ылым берген­дер­ді дрежелерін ктереді», – делінген. Алаш ардатысы Аха, Ахмет Байтрсынлы бір сзінде былай деген екен: «азаты леді сзді сйетін мінезін біліп, дінді халыа молдалар лемен йреткен. Дін шарттарын, шариат бйрытарын леді хикая, леді гіме трінде айтып, халыты лаына сііріп, кілдеріне ондыран». Ислам діні – лы дала халыны таза рухани болмысымен ндесіп, адамзата нр шашан тлалар мен алымдарды шыуына негіз болды. аза даласына исламны днегі егілгеннен бастап, даналар мен дара тлалар жасылы­ты жаршысына айналды. Елді жадында алан ай тланы алса та дін мен дстрін насихаттап ткен. Текті бабаларымыз Аллаа деген сеніміне сызат тсірмеді. М­сыл­­маншылыты бекем с­танд­ы. ибратты мыр кеше біл­ді. Алланы берген аылы мен та­лантын исламды насихаттауа сарп еткен. Олардан алан білім мен трбие ауыз дебиеті, яни жыр, айтыс, дастандар арылы рпатан-рпаа беріліп отырды. Біз тл тарихымызды зерделей отырып, ислам­ны лтты болмы­сымыз бен аза халыны ел болып алып­тасуына зор лес осанын креміз. Бл трыда біз аза оамына тынан жаа дние сынып жат­ан жопыз. Бар боланы кезінде баадр бабаларымыз салып кет­кен, кейіннен кмескі тарта бас­та­ан сопаты слдерін тауып, соны айтадан сара жола айналдыруа тырысып жатыр­мыз. Масатымыз – лтты болмыс, табиатымызбен сабатас шариаттаы мазабы­мыз бен танымды мектебімізді тыр­лап, асыл дниелерімізді, жауар­л­арымызды жарыа шыару, зіл­генімізді жалап, жоалт­а­ны­мыз­ды тгендеу, сан асырлы тарихы бар діни дстрлерімізді ал­пына келтіру. Сол арылы аза­ты то­лы­анды лта, Алаш­ты іргелі елге айналуы шін ол­дан келгенше лес осу. «Дстрлі Ислам жау­ар­лары» ат­ты жаа кітап сондай игі баста­маны жемісі.

8) азіргі аза, ырыз, збек, йыр, трік, трікмен т.б. тркі тектес халытарды ары ата-бабалары –ежелгі тріктерді рухани мдениеті, оны ішінде діни наным-сенімдері мен салт-дстрлері те бай екендігі белгілі. Соны бірі – кне тркі тайпаларындаы тотемизм белгілері. Тотемизм (Солтстік Америка ндістеріні оджиб тайпасыны «ототем» — «оны тегі» сзінен шыан) дегеніміз – рулы оамдаы адамдар тобыны зіні шыу тегін жануарлара, сімдіктерге немесе табиат былыстарына байланыстыру негізінде алыптасан фантастикалы сенімдер мен дет-рып, салт-сана жиынтыы.Кне тркілердегі е басты тотем – оларды ата-бабасы болып есептелінетін брі (ккбрі) болды. Кне тріктер з рпаын тарып алан бріні астерлеу ниетімен Тіріні асиетті символын білдіретін «кк» сзін осып айтан. Бріні тарып алушылы миссиясы кне трік аыздарында, деби жазба ескерткіштерінде бейнеленеді.Кне тріктерді асырдан тараланы туралы ежелгі аыздар ытай жылнамаларында кездеседі. Кне тріктерде итке байланысты нанымдар да болды. Ит, сіресе, жерлеу рпында лкен роль атаран, себебі, ит лген адамны рухын орайды деген ым болан.ойа табыну Сыр ірінде ерте кезде-а орныан. Зеттеушілер бл бейне зороастралы фарна байланысты шыан деп тсіндіреді. Трлі халытарда фарн соы кезге дейін молшылы, байлы-береке, отбасы аманды-саулыын білдірген. ойа табыну оыздар мен трікмендерді арасында ке таралан жне ол белгілі бір руды немесе тайпаны аморшысы ретінде рметтелсе керек.Шамандар ойды рбандыа шалып, оны анымен науас адамдарды ырымдаан ой мен ораз трік тайпалары тсінігінде маызды орын алады. ораз мейірімді дай сраошиді е жаын кмекшісі ретінде адамдарды злым кштер аупінен сатаушы (Авестада) бейнесінде ынылды, сондытанда балалы йлерде оразды болуы ажет еді. алалы ортада ой мен ораз белсенді трде енгізілдіЕр анаты болып табылатын ат та кне тріктерде аса жоары спеттелген. Орта асыр дуіріндегі жауынгерді атсыз елестету иын. Аттылы жауынгерді дріптегені сонша — кне тріктер лген жауынгермен атын бірге кму дстрін стаан. Жауынгерді сйглігімен бірге жерлеу дстрі о дниелік мір рпымен де байланысты.Аттылы жауынгер бейнесі негізінен дай кейпіндегі батыр баба ретінде ынылан.здіксіз соыстар мен шапыншылытар салт атты жауынгерді дріптеу культі маызды орын алан ерекше идеологияны туызды. Аттылыны спеттеу идеологиясы шапыншылыты толастамауына байланысты алыптасты. Батырды атын шыаран сйгліктерді де спеттелген, рметті атауы болан. Мысалы, Клтегінні ескерткішінде оны астындаы жйріктері — Байыру, Алып Шалшы, Осыз дріптеле еске алынады.Кне тріктерді сйглікті пір ттуы оларды за жйесінен де байалады. Сйглік рлаандара лім жазасы секілді аса ата шара олданылан.Бркіт секілді ыран сты пір тту кн мен отты культіне байланысты шыан. Бркіт адамдара кннен от келіп беруші ретінде астарленген. Осыан байланысты трік-монол халытарында зіні шыан тегін бркітпен байланыстыру рпы да орын алан. Мысалы, меркіттер кн кркірегенде а киім киіп, боз ата мініп, «Мен меркітпін» деп айайлап шабады екен. Осылайша зіні бркіт руынан екенін білдірсе, найзаай мен кн кркіреуін тотатады деп сенген. Найзаай аспанны, я кнні ашу-ызасынан болады деп ан