Алтын орда кезіндегі ислам діні 3 страница

Буддизм ытай мдениетіндегі сонымен атар тіл, жазу жне дебиетті ке саласына едуір сер етті. Буддизмні арасында ытай тіліне кптеген сздер мен терминдер енгізілді. Ерте ортаасырдаы ытай транскрипциясында бекітілген ежелгі санскриттік дыбыстар мен буындар бгінде алымдара ытай фонетикасы эволюциясыны кейбір задылытарын ашуа кмектеседі. Буддистік мтіндер ытай дебиетінде кейбір жаа жанрларды (бяньвэнь) пайда болуында шешуші рл ойнады. Аырында дл буддистік монастырлар ойнауында алаш рет, мамандар пікірінше, кітап басып шыару нері, ксилография пайда болды [4]. Буддистік монастырларда асырлар бойы ебекор монахтарды кшімен аударылып, растырылып, кптеп кшірмелер жасалып кбейтіліп отыран ондаан жне жздеген буддистік сутраларды сатаан кітапханалар болды. Бл кітапханалар мен сутралар оймалары ытайлы буддистік монастырлар тсында зор мнге ие болды жне лемдік мдениет тарихында маызды рл ойнады. азіргі кезде барлы елдердегі буддистермен жоары рметтелетін ежелгі мтіндерді кейбіреулері бізді заманымыза тек ана ытай аудармаларында жеткенін айта кеткен жн. 972-983 жж. зінде-а 5048 цзюаньнен тратын буддистік мтіндерді толы жинаы, Трипитака («Дацанцзин») басып шаарылды [5].

Буддизм ытай ылымына да белгілі лес осты. нді-буддистік мамандар ытай кнтізбесін жаартты, астрономия жне математикамен шылданды. Метемпсихозды буддистік идеялары жануарлар мен сімдіктер дниесінде метаморфозаларды зерттеуге трткі берді. ытай дрігерлеріне тынышты, мейірімділік, кезкелген тірі жана кілгері кесіп-пішілмеген кзараспен арау деген ибадаты бар нді-буддистік медицина ыпал етті. Аырында буддизм те кп жаашылдыты ытай философиясына енгізді. Ойлауды наты идеялары мен баыттарын айтпаса, буддизммен бірге ытайа айтарлытай дамыан формальді де, диалектикалы та исын туралы ілім келгенін байауа болады. Буддизм философиясыны аса атты серін сунды неоконфуцийшілдік алды.

Бір сзбен, буддизм ытай ркениетін атты жаашаландырды, алайда е аыры есепте дл буддизмні зі е кп згеріске, ытайлануа шырады. ытай жерінде басаларынан грі мытыра бекіген баыттары (амидизм жне «Чань») е кп дрежеде дл ытайлы боланы крнекті. Таы бір жайтты ескерген жн. зіні интеллектуалды уаты, бейімделу кші, йымдастырылуыны айтарлытай мінсіз нысандары жаынан буддизм ытайдаы дербес, тіпті негізгі дін рліне міткерлене алан (жне бір кездері шынымен де міткерленген) кездері болды. Алайда буддизмні бл талаптары брын алыптасан конфуцийлік мемлекет пен оам рылымымен ата арама-айшылыа тсті. Жне де кейбір жадайда буддизм жеіске салыстырмалы трде жеіл жетсе (е боланда Тибет пен Моолиядаы ламаизм жетістіктерін еске тсірсек), мнда ктемсігенні мадайы таса соылды. ытайлы конфуцийлік мемлекет буддизмді институт ретінде млдем жоймай, оны талаптарына жол бермеуді, оны зіні баылауына алып, жне тіпті зіні мдделеріне ызмет істетуді жзеге асыра білді.

Іс жзінде бл 845 ж. тас-талан мен буддизмге арсы басталан шабуылдан кейін кп замай ытай шін «халыты буддизмні» е маызды буддистік идеялары мен институттары жалпы ытайлы діни-синкретикалы жйеге ептеп енгізілгенінде крінісін тапты. Буддизм зіні брыны «мемлекет ішіндегі мемлекет» мртебесінен айырылды, оны барлы храмдары мен ибадаттары, діни уаыздаушылары мен монахтары, догматтары мен сутралары жалпы ытайлы идеология мен мдениетті ажырамастай блігіне айналды. зіні егемендігін жоалтып, буддизм бірден ытайлы мемлекетке, конфуцийлік билікке андай да бір ауіп тндіруін тотатты. мірін жаластыран секталар андай да ерекше жадайа талаптана алмады. Сондытан да шамамен Суннан бастап жне елде діни синкретизмді алыптастыру мен ныайту дерісімен бір уаытта буддизм дербес дін ретінде бірте-бірте лдырай бастайды

ады. Буддалы діни ілім кзарастарды крделі жйесі б. т.

 

 

31)Будда (санскрит ) — будда дініні негізін алаан улиенілаап аты. Шын есімі – Гаутама Сиддарта. Солтстік ндістанда (бгінгі Непал жерінде), шак (са) халы патшасыны отбасында дниеге келген. Будда (бізді заманымыздан брыны 623 – 544 жылдары; санскритше Будда ккірегі ояу, кзі ашы деген ымды білдіреді) сол кездері ндістанда стемдік ран Веда ілімін мойындамай, аимсаны (тіршілік иелеріне жаманды жасамауды) уаыздаан.

Будда (санскрит тілінен аударанда"оянан", "кзі ашы" деген маынаны білдіреді) буддизм іліміндегі - айындыа (бодхиге) жеткенді айтады. Сиддхартха Гаутама (айындыа жеткен кезден Будда Шакьямуни есім алан), бізді заманымыздан брын шамамен 623-543 жылдары мір срген, жне бодхиге 588 ж. жеткен болатын, е алашы да, е соы будда да болып саналмайды. Буддизм іліміні кзарасы бойынша, будда деп кез келгенні карманы жасы, яни о санын айтарлытай мол жинаан жне аиата (дхармаа) кз жеткен тірі жанды айтады. алам тарихында осындай тріздес кптеген тірі жндіктер жандар болатын. Осылайша, Гаутама Будда тіп кеткен уаыт кезеде де, лі болашата талай кптеген буддалар атарыны бір збесі болып табылады. Оны алдында Дипанкара будда болан еді, ал одан кейін келетін будданы есімі - Майтрейя.

32) Конфуцийшілдік — діни философиялы ілім. Б.з.б. 6 ытайда пайда болан, Конфуцийшілдік негізін алаушы — Конфуций (Кун — цзы). Бл ілімін негізіне сйенсек, адамдар «бекзат» жне «тмен» болып екіге блінеді. Конфуцийшілдік ілімі бойынша, ел басы болып, ызметші ызметші болып, ке ке болып, бала бала болып мір сруі керек. Кіші лкенін айтанын екі етпей тындауы керек, тмен сатыда тран зінен жоары трана баынуы керек. ртедегі ытайда ш трлі дін болан дейді тарихшылар. Олар: 1) нділерден келген буддизм, 2) ытай жерінде туындаан – даосизм, 3) конфуцианды. Біра, конфуциандыты негізін таза дінге жатызу иын. Сондай-а, оны біз, рине, кдімгі философия дейміз. Десек те, бл ілімде философияны наыз крделі мсе­лелеріне жататын космология, онтология, гносеология, метафизика проблемалары арастырылмайды. Негізгі арастырылан мселелер мыналар. Біріншісі: адамгершілік, «жэнь». Бл философия, йткені оны мні адама ыыласпен арау, рахымшылы жасау, былайша айтанда гуманизм. Екіншісі: «зіе намаанды басаа жасама», деген анатты сз. Осы жаынан ол философияа жатады. Бл ілімні негізін салан – наты адам. Ол б.з.д. VI-V .. мір срген Конфуций (551-479).Кезінде оны Кн-цзи, яни стаз, «стаз Кн» деп атаан. Тірі кезінде те жоары, лкен беделге ие болан. Оны тікелей шкірттері он мыа жеткен деген дерек тер бар. Соларды 20 шатысы оны асынан шыпай, онымен ертелі-кеш бірге болан деседі. Конфуций ілімі ел арасында мол тараандыынан оны, рине дін деп те атаан. Ол да себепсіз емес, шынды. Конфуций айтан сиеттер ытай жазуымен бар боланы 75 атара сыйан, ал тсіндірмелері арылы олар 1546-а жеткен. Оны айтан сиеттері «Луньюй» деп аталады. Мнісі – наыл сздер. Оларды брі бір мезгілде айтылан ойлар емес, р уаытта, трлі жадайлара байланысты дниеге келген пікірлер. Кбінесе ол натылы срауа жауап болып келеді. Кейін лама дние салан со, шкірттері сол ойларды жинатап, кітап етіп шыаран.

Конфуцийді Сократтан айырмашылыы мынада. Егер Сократ наты жадайды байап, одан абстрактылы ой тжырымдаан болса, Конфуций наты жадайа жалпылы ой трысынан пікір айтан. Конфуций те керемет дарын иесі болып, лі кнге дейін ытайлытарды оамды санасында ке орын алуда. Себебі неде десек, мнісі былай. Бізді заманымыза дейінгі, Конфуций мір срген уаытта ол елде тртіп бзылып, адамдар біріне бірі лімжеттік крсетіп, тонап, соысып жатан болатын. Содан адамдарды тртіпке, адамгершілікке, бірлікке шаыру ауадай ажет болды. Сол иын-ыстау ауыр жадай Конфуцийді ілімін дниеге алып келді. Оны данышпандыы сол жадайа бден сйкес келген. Мселен, Конфуцийді пікірінше елді тсіністікпен басаруды ш буыны бар. Олар: 1) ділеттік, 2) табиатты сю (аялау), 3) дет-рыпты рметтеу. Немесе, оамда ауыз бірлік болу шін байланысты тиімді ш басты тйіні, трі бар дейді Конфуций. Бірі, басарушы мен баынушы, екіншісі, ке мен бала, шіншісі, ер мен йелі арасындаы арым-атынас. Тынышты, татулы болу Конфуцийді пікірінше, біріншілерді екіншілерді млтіксіз тыдауы, айтандарын блжытпай орындауы.

Егер кімде кім раымшылы сезімді олдаса, онда атасы мен анасын рметтеп, мемлекет басшысыны айтаны за болса, басалара сзімен шыншылдыты крсетсе, ондай адамды сауатсыз болса да алым дер едім, дейді Конфуций. азір ата-анаа балаларыны айырымды болуы, оларды тек асырау деп тсінсе, бл кемістік. Малды да асырайды. Дрысы оларды аморлыа алу, дейді Конфуций.

айырымды адам атал болмаса, ол басалара ыпал жасай алмайды, білім алуда да осал болады, дейді. дет-рыпты керегі не, егер адам болып туан со, адамгершілік жасай алмаса. Сз сйлеуде адамдарда кездесетін ш трлі ателік бар дейді Конфуций. Бірі – пікірді керек кезі болмаса да айтып алу. Бл аалды. Екіншісі – пікірді мселе пісіп жеткен кезінде айтпай алу. Ол – пиялы, улы. шіншісі – пікірді тыдаушыны бет-жзін барламай айтып салу. Бл – бл соырлы дейді. Конфуцийді жасы кретін станымы: наыл сзді барлы жадайда емес, тек наты жадайа жне ты­даушымен жргізіліп отыран гімеге сай айту.

Конфуций пікірінше ылым мына салалардан алыптасады: 1) Тарих, кітапта жазан ойлар. 2) Халыты наыл сздері. 3) дет-рып.

Конфуций айтан екен: кейде ылым (білім) елді басаруа керек, аша соны есептеуге ажет деп. Сйтеді де ал ылым (білім) жалпы елге керек, ажет дейді. Конфуций зі туралы: «Мен тек брыныны айталадым, ешандай жаа нрсе жасаан жопын», – депті. Бл пікір оны те арапайым, халыа жаын боландыын байатады. Конфуцийді айтандары бгінгі ытайлытара бізді олданып жрген маал-мтелдеріміз сияты нды болатыны сондытан.

33)Даосизм (ыт. , dàojiào) - ататы ойшыл Лао Цзы идеяларына негізделіп рылан ежелгі ытай философиялы жне діни дстрі (тікелей аудармасы«жол мектебі»), Даосизм - табиат кштерін мойындауды жне онымен йлесімділікте болуды маыздылыын олдайтын теория.^[1]

Даосизм - байыры ытай философиясындаы негізгі бір баыт. Б.з.д. 4-3 асырда пайда болан. Даосизмні негізгі идеялары «Лао-цзы» жне «Чжуан-цзы» трактаттарда берілген.

«Чжуан-цзыда» конфуцийшілікке ас идеялар айтылып, табиат оама карсы ойылады. Адам зін оршаан міндеттерден босанып, табиата жаын трмыса айтса, Дао (лемні тпкі негізі, сезімге онбас сырды, тіршілікті бтіндігі) жолына келеді деген ой-пікірді білдіреді. Осынымен бірге Даосизмдегі табиатты зерттеуге шаыран идеялар ытайда алашы іліми тсініктерді жне ойлап табуларды шыуына кмекші болады.

«Лао-цзыда» дао тсінігі лемні маызы жне жаратылыс себебі деген маына береді. Адам крес пен алаулардан бас тартып, зі менен зі болып, саяси істерге атыспау, кімет елді трмысына зиян келтірмеуі керек деген кзарастар айтыладыДаосизм ежелгі ытайды рухани міріндегі ерекше орын алатын феномен. Оны негізін алаушысы болып Ли Эр (Лао Дань) есімді ойшыл есептеледі. Философия тарихында ол Лао-цзы (Крі философ немесе Крі бала) атымен танымал. Шамамен аланда б.д.д. 6 асырда мір сріп, Лао-цзы Конфуцийді аа замандасы болып табылады. Біра, екі лы ойшылдарды кзарастарыны баыттары екі трлі болып табылады. Конфуций этикалы жне саяси-леуметтік мселелерді арастырса, Лао-цзы философиясыны ортасында табиат, космос жне адам мселелері трды.

Даосизмні негізгі айнар кзіне “Дао дэ цзин” (“Жол мен Игілік туралы кітап”) жатады. Сонан со “Чжуан-цзы”, “Ле-цзы”, “Хуайнань цзы” трактаттарын тілге тиек етуге болады. осынды трде аланда даосизм дебиеті (“Дао цзан”) 4,5 мынан астам томдарды амтиды. Даосизм философиясыны зекті ымдарына дао, дэ жне у-вэй жатады. Философиялы трыдан аланда “дао” ымы екі негізгі маына білдіреді. Біріншідан, дао лемні тпнегізі, субстанциясы ретінде танылады. “Дао дэ цзин” кітабындада оан мынадай сипаттама берілген: дао заттарды кретамыры, ол - жаратушы, ол- згертуші кш болып табылады. Бл маынада даосизм данышпандары даоны кбінесе бос кеістік ретінде арастыран: ол- барлы нрсені (вмещая) кріктендіретін ” лем анасыны” жатыры тріздес. Барлы заттар Даодан бастама алып, е соында оан айта оралады. Екіншіден, “дао” сзі тікелей “жол” деп аударылады. Аталмыш маынада дао жаратылыс заы ретінде олданылады. «лы дэні (асыл асиет) мазмны тек даоа ана баынады. Дао денесіз. Дао тманды жне аны емес. Біра оны тмандылыы мен аны еместігінде бейнелер бар. Ол тманды жне аны емес. Біра оны тмандылыы мен аны еместігінде заттар жасырынылан. Ол тере жне араы. Біра оны тереділігі мен араылыында нзік блшектер жасырынылан. Бл нзік блшектер жоары шындыа жне натылыа ие» Даосизм ілімінде «У-вей» принципі дріптеледі. Бл ілім бойынша табии кйге араласпаан жн, табиилы заымен ндестікті сатау пталады. «Е жасы ел билеуші – халы оны бар екенін ана білетін билеуші. Халытан зін сюді жне асататуды талап ететін билеушілер нашарлау. Халы олардан оратын билеушілер одан да нашар, е жаман билеушілер – оларды халы жек кретін билеушілер. Сондытан да сенімге лайы еместерге адамдар сенбейді. Кім тере ойлы жне сздерінде стамды, істерін табысты жзеге асырады – халы оны табиилыты ізімен жреді дейді». орыта айтанда, даосизм философиясы адамны табии негізін айындап, оны лемде алатын орнын белгілейді. Ал адамны леуметтік асиеттерін конфуцийшілдік философиясы арастырады. Даостарды этикалы идеалы – Шэнжень, яни“аса данышпан”. “Шэнжень” – жоары дэ мен Дао адамы. Даосизм ойшылдары адамды сыры дние анытай алмайтынына сенімді. Адам - зіні ішкі дниесіні арасында ана - адам. Конфуций, керісінше, адама сырты, оршаан ортадаы, оамдаы моральды ережелерді сынады. Сондытан бл екі мектеп айшылытара тап болды. Дегенімен олар бірін-бірі толытырды да.

34) «Дстр»арабшада «дстур» деген сзді азаша баламасы. Арабшада маынасы іс – рекет жасалан ереже, за дегенді білдіреді. азіргі араб тілінде бл, негізінен, бір елді конституциясы деген маынада олданылады.

Салт – дстріне, лтты ерекшеліктеріне айрыша мн берген елді іргесі берік , келешегі кемел. аза халыны Ислам дінімен таныс боланына мы екі жз жылдам астам уаыт тті. Содан бері салт – санасы, дет – рпы, дебиеті мен мдениеті мсылмандыа бейімделіп, аырында Ислам діні халы ділімен біте айнасып, лтты болмысты ажырамас блігіне айналды.

Ислам шариаты дрыс ымдарды, ізгі мраттарды бекітіп, брыс ымдарды тотатушін келді. Сондытан мсылман халытарындаы дстрлерді елеп – екшейтін басты рал шариат болып саналады. Халы станан дрыс дет – рып Ислам занамасындаы ыты норма бастауларыны бірі болып саналады. Алла Таала : « афу жолын ста, рыппен мір ет жне надандардан теріс айнал», — деп бйыран. Пайамбарлы тскен кезде арабтарды арасында да алуан трлі дет – рыптар, дадылары бар болатын. Пайамбарымыз (с.а.у.)оларды Алла Тааланы мір – тыйымына кереар келмейтінін абылдап, арсы келетініне тыйым салды. азаша «рып»сзі «л – ьурф» сзінен шыан. Араб тілінде адамдара йреншікті болан, деттегі іс – рекет, рдіс деген маыналарды білдіреді. «дет» сзі арабты « льаадад» сзінен шыан. Маынасы адамдар арасында кп айталанатындытан дадыа айналаан істер дегенді білдіреді. Ендеше, дет жне рыпты маынасы бір десе де болады. аза халында алыптасан лтты дстрлерді, ділдегі ымдарды басым кпшілігі Ислам дінімен бірге рілген. Кейбір ха, дінні негізінде пайда болан. Сондытан лтты салт – дстрлер тл мдениетті аясында арастырылды. Ал рбір халыты мдениетін, танымды тырын айындап беретін таразы – сол халы станан идеологиялы рухани жол, яни дін. Осы себепті дін дегеніміз діл мен дстрді негізі болып табылады. Ал халы дінін мыта бастаанда сол діннен алан сарыншатар дет – рыптарда ана крініс береді. дет – рып заман ауысан сайын згеріске шырап, дамып отыратын былыс. Сондытанда ламалар р замана жне алыптасан дет – рыпа сай тарматы кімдерді згеріп отыратындыын айтан. Осы себепке байланысты трлі мселелерге дін жолындаыларды шариат ылымынан, зі отыран айматы дет – рпы мен мдениетінен толыанды хабардар болуы талап етіледі. Халы арасында алыптасан, тамыры тереде жатан салт – дстрлермен бірге шариат птамайтын ырымдармен атар, жасыратыны жо, алыптасып алан деттер де бар. Мысалы: болашаты болжау, балгерлермен айналасу, лілерге табынып, олардан жрдем срау, р нрсені киелі ттып сыйыну, табыну рдістері мсылманшылыа жат ылытар.

Міне, скеле рпа нені жн, нені брыс екендігін бойына сііріп суі керек деген аиданы жанымыза берік станып, латандыру масатында кездесуге шаыран білім ощатарында, оамды орталарда сз алып, жамаатты тура жолдан адаспауа баыт – бадар беретін жайымыз бар. аланы бірнеше оу орындарында боланымызда ааранымыз соы кезде жастарды жат ылытардан бойларын аула салып, дінге деген сенімдері артып, лтты салт – дстр, дет – рыптарды сатауа бой сынандытарын кріп шкіршілік етеміз. Трлі кездесулерде ойылатын сауалдар мен айтылатын пікірлерде ызыушылы ана емес, тратылы пен сенімділікті аару иын емес. Таы бір тсінгеніміз, дстр мен мдениет дінні тигізер сері мол. азірде біз діни нанымы лсіз болан халытарды дстрімен бірге тіліні де жойылып, аырында лт ретінде жер бетінен млде жоалып жатанына ку болып отырмыз. Елбасымыз бір сзінде « Адамны санасында діни жне лтты сезімдер рдайым тыыз астасып жатады» деді. Расында да, санада саталан салт – дстрді орны ерекше.

орыта келгенде айтпаымыз, дін – дстрді таразысы. Ал діни рсімдерді дет – рып деп есептеуге болмайды. Салт – дстр адамдарды арасында кп деттенгендіктен пайда болан дадылар. анша асырлар тіп, аншалыты оам згерсе де, діни ндылытар сол кйі алады да, рпатан – рпаа згеріссіз ауысып отырады. Тек соны саф алтындай сатап, млдір алпында жеткізе білсек игі.

 

35) Еврей халкынын лттык діні Иудей аызы бойынша, Иудаизм дінін жаратушы Тораны (Таурат) сол уакыттаы барлык жетпіс халыка кабылдауа сынан. Тек Еврей лты ана кабылдауа келіскен. Сондыктан діни маынада «Израиль» бір Кдайды мойындаандар мен за кітабы — Тора аркылы дайа бой сынуа мтылушыларды білдіреді. Иудаизм термині (Ивритте «Яаадут») Иуда еврей тайпа бірлестігіні атынан шыккан. Иуда е ірі Израиль тайпасы болатын. Иврит тілінде «Иудаизм» термині XIX асырды соында ке тарала бастады. Давид патша Иуда тайпасынан болатын. Давид тсында біріккен Израиль-Иуда патшалыыны кш-уаты арта тсті. Бл б.з.б. XI асырды соында болды. Иудаизм дін ретінде жне ккытык, моральдык-этикалык. философиялы жне діни тсініктер кешені ретінде трт мы жыл бойы жне бгінгі уакытта еврейлерді мір салтын айындап отыр. Танах ш блімнен трады. Тора Мса (г.с.) (бес кітабі Нэбним (Пайамбарлар), Кэтувішм (Жазба), Танах б.з.б. X гаеырдаи б.з.б. II асыр аралыында калыптасты. Тадмуд екі блімшеден т-рады. Бірінші блім — Мишна (айталау). Бл — Тораа гсіндір-ме. Екінші блімі — Гемара (толык гсіндіру). Бл — Мишнаны тсіндірмссі. Талмудта. кылмыстык жоне азаматтык сипаттаы зандар, адамершілік задар отбасылык жоне жске адам міріне катысты кенестер бар. Талмудта 365 тыйым жэнс 248 бйрык эмір жннакталан иудей эдет-рыптар жиесі бар. Иудей діни ілімінін негізі дниені жаратушы бір кдіретті Яхве дайына деген сенім. Иудаизмде кткарушыны келуіне деген сснім бар, яни ол мессия (мсіх) деп аталады. Иудаизм бойынша Мессия жер бетінде ділетті тртіп орнатады деп есептелінеді. Акыр заман жне лілерді кайта тірілуіне сенім — еврей лтыны жаратушыны тадаулы халкы екендігіне сенім. Бл тсінік бойынша Жаратушы Моисей (Мса) аркылы Израиль халына Зан (Тора) беріп ода кран. Изранльде Иудаизмні дінн институттары мемлекеттік бюд-жеттен каржыландырылады. Жоаргы раввинат діни йымдар мен бірлестіктсрді кадаалайды. Парламент жне кіметте раввинатты мддссін корайтын басты діни-саяси партия Мафдал болып табылады.
Таяу Шыыс, Солтстік Афрнка Балкан елінсн келгендер -Сефард кауымын крады. Еуропа. Америка, Австралия, ОАР-дан келушілер ашкеназиялык кауымды крады. 1921 жылы Сефард жэне Ашкеназийлік бас раввиндер баска-ратын жогары раввинат кенесі сайланды. Израиль мемлекетіиін калалары мен елді мекендерінде 200 діни кеес (моацот датиот), Израиль елінде 24 раввинат сот жмыс жасайды. Діни мектептер (ешибот) лесі орта білім беру орындарыны 17%-ын крайды. Израильді барлык мектеп-тсрінде діни пндер оытылады. Білікті дін мамандары діни институттарда дайындалады. Иудаизмні негізгі каидаттары XII асырда мір срген ататы философ — талмудшы, рабби Моисей бен Маймон (1135-1204) іліміне сйсиген тмендегідей 13 ережеден трады: 1. Кдай бар. 2. Кдай бір. 3. дай денелік пішіндс болмайды. 4. дан мні бір. 5. Иудейлер тек бір дайа табынуы тиіс. 6. даймен карым-катынас тек пайамбар аркылы болады. 7. Моисей (Мса) — е лы пайамбар. 8. Тораны шыуы касиетті. 9. Тора зіні мн-маынасын еш жоалтпайды. 10. дай адамдарды барлык іс-рекетін біледі. 11. дай злымдыкты жазалап, кайырымлылыкты мадактайды. 12. дай зіні мессиясын жібереді. 13. дай лілерді айта тірілтеді. Сенім аидаттары «Иигдаль» (иврит-«лылык») нранында баяндалан. «мір беруші дай лылыы мен даы шексіз». бл нранды Иудаизмді станушылар Синагогада орындайды. Иудейлерде дай аты — Яхве (Яху, Яго, Иегова немесе Адонай). Яхве бастапкыдан Иудей-израильдік пантеонда айрыша орын алады. Кдай атын атауа болмайды. Ежелгі тсінік бойынша Кдай атын атау — бл ажала алып келеді. Яхвені орнына Адонаи («менін міршім») «Мені дайым — Яхве» сзі колданылады. Алашкыда ежелгі еврей дайлар пантеонында Яхве жерді тзеуші. жай аткыш, жабыр беруші ретінде крінеді. Аман-есендік игілік Яхвемен байланыстырылды. Тек кейінірек Яхве басты Кдай атанды. Яхве культін орталытандыру процесі жне Яхвені барлык еврейлерді жалыз кдайы ретінде мойындату шін крес закка созылды. Кез келген иудей шін дай. Тора жне еврей халкы е маызды маынаа ие. Бл — лемні барлык еврейлерін біріктіруші діни жне лттык идея. Сондан-а кыска да, нска турде иудей теологы Льюис еврейлерді кдайды тадаулы халкы екендігі идеясы догматикалы сипат алды. Яхве еврейлермен айрыша ода крып, тек еврейлерді з халкы деп есептейді. Бл идея сионизмні діни негізін кранды. Зайырлы жне діни Иудаизмні ерекшеліктсрі бар. «Зайырлы Иудаизм ымы белгілі бір Иудей кндылыктарын, тіпті кейде діни маына берілмейтін діни негіздегі евреилерді философиясын сипаттайды.