Трбиені йымдасан формасыны пайда болуы.

Жер бетінде алашы адамдарды алай, ай жерде, ай заманда пайда боланы туралы ылыми пікірталастар лі де жаласып келеді. Бл жнінде біратар монографиялар, ылыми-зерттеу ебектер жазыланымен, белгілі бір тйінді тжырым жасалан жо. Дегенмен ХІХ-ХХ асырларда іргелі зерттеулер жргізген палеонтология ылымы саласында аталан мселелерге байланысты кптеген деректер жиналды.

Палеонтология ылымыны дамуына Молекулярлы биология мен археологиялы ылымдарды табыстары бл ылым саласыны дегейін ктеруге, жер шары халытарыны мдени мраларыны эволюциялы даму жолдарын анытауа кп септігін тигізді.

Жалпы палеонтология оулытары бгінгі кндері адам баласыны рлытаы пайда болуы осыдан 1 миллион 600 мы жыл брын шамасында шыан деген тсінік береді. Кейбір деректерде адамны жер бетінде пайда болуы 9 миллион жылдара те деген болжам айтылады.

Белгілі археолог Кемел Аышевты басшылыымен шкірттеріні зерттеу нтижелері крсеткендей, лы даламызды тсінде палеолит дуірі кезеіндегі Алматы облысындаы аралы жне Шыыс азастан облысындаы Тарбаатай елді мекендерінде алашы адамдарды жататары табылан.

Еуразия даласында жаын арада табылан е ежелгі алашы адам тратаан мекен аныталды. азба жмыстары длелдегендей азастанды белгілі археолог В.Волошин ашан жаалы адамзат тарихы жніндегі біратар теорияларды айта аралуына ммкіндік туызады. Аты аталан археологты басаруындаы экспедиция соы 30 жылды ішінде Сарыара ірінен палеолит кезеінен 20-дан астам адам оныстарын ашан.

Ежелгі адамдарды оныстарында ебек ралдарымен атар, осы заманы жылыны ары тегі – гиппарионны тістері табылды. Соы деректер бойынша Еуразия даласында жабайы жылыны ола йреткен тайпаны Нра-Есіл аумаынан табылуы лем палеонтологтарыны назарын аударып отыр.

Сонымен алашы адамны мекен еткен жері Африкада ана емес, Еуразиядаы лы далада алашы адамдар траы боландыын айындайды.

Тарихи деректер Еуразияны лы Даласында б.з.д. соы 5-6 мыжылдыты ішінде халытарды оныс аударуы бірнеше рет айталанандыын крсетуде. Біра, тарихшы .Саларинні ш рет оныс аудару болан деген пікірін шартты трде абылдауа болады. Айтылан тжырымды натылай тсуге байланысты белгілі орыс академигі А.П.Окладников бастаан алымдар “Сібір мдениеті” деген атпен археологиялы азба жмыстарын жргізген. азба жмыстары крсеткендей, Алтай трындары трмыс-тіршілікте пайдаланан тас-ралдарды мезгілін радиоактивтік ралдар арылы анытау оларды жз мы жылдардан брын олданыландыын длелдеген.

Сібір археологтары анытаандай энолит (мыс, тас) дуірінде-а солтстікті алы орманыны кнгей жаынан Алтайды Еуропаа байланыстыран длізді боландыы байалады.

Еділ мен Жайы бойынан табылан заттар, ралдар мен бйымдар ертеде Сібір тірегінде жасалынанын, Еуропа аумаында табылан бйымдарды олара састыы ежелгі адамдарды оныс аударуына байланысты екендігін айындайды.

М.Аджиді деректерінде “…бізді жыл санауымыздан брыны І- мыжылдытан кейін здерін угор, фин, литван, эстон, кельт жне викингпіз деп атап жрген жртты кпшілігі жоарыда айтан длізбен Азиядан Еуропаа жол тартып, сол жерлерде здеріне оныс тауып, траты мекендепалан. Сол кездерде оларды бір-бірінен айырмашылытары да жо болатын, бір-біріне сас зен бойын, орман ішін мекендеп, а аулап, балы стап, бірге кшіп жретін. Халы болып йымдасып алыптасса да, лы оныс аударушыларды кш басы осылар болатын”,- деп баса кіл блінген. Бл жасалан тжырым шындыа сйкестеу. йткені Шыыс Еуропа елдеріні негізін алаандар, яни Скандинавия тбегі мен Балты бойындаы угор, фин, эстон, литван жне кельттер б.з.д. бірінші мыжылдыты ортасында бкіл Галлияны иемденіп, І-ІІІ асырларда азіргі Испания, Британия, Италия, Германия, Чехия жне Венгрия жерлерінде орныып аланы тарихтан белгілі.

Ал, лы Далада мекен еткен кшпенділерге атысты тарихи деректерге сйенсек, лы оныс аударуды арбаласында немі екі баытпен, яни солтстік жне отстік баыттар аралытарында кшіп–онандыын байаймыз. Мысалы, жоарыда айтандай ормантайпалары солтстік баытпен Еуропаа тсе, дл сол шамада отстік баытпен Батыса арай озаландарды ішінде орта азиялы тайпалар да болан, кейінірек ежелгі тркілер (мытар – сатара дейінгі елді аты, ол туралы деректер аз) мен сатар аталып, оларды бір бтаы ататы шумерлер Кіші Азияа оныс аударады. Олар дниежзі тарихында белгілі боландай, Таяу Шыыста алашы ркениетті ран елдер атарында аталады.

Екінші оныс аудару – дниежзілік су тасынынан кейінгі, б.з.д. екінші мыжылдытан кейінгі, Батыстан Шыыса арай баытталан онысаударуа байланысты тарихи деректер жоты асы. Сонда да, халыты санасында саталан ауызша тарихи шежіре ретінде айтылатын аыздар бар. Ол аыздарды бірінде дниежзілік су тасынынан кейін Нх пайамбар аман алан ш баласын ш тарапа – Хамды ндістана, Самды Ирана, Иафетті Солтстікке жібергендігі. Иафет оныс іздеп жріп, Еділ мен Жайыты арасын мекендегені айтылады.

білазыны “Трік шежіресі” кітабы Иафет 250 жыл мір сріп, айтыс боланда оны артында Трік, Хазар, Салап, Орыс, Ме, Шын, Кеймар, Тарих атты сегіз баласы алан, оларды е лкені Трік елге патша болан делінеді.

Атадан балаа жаласан мирасты дстр шежіреде Алансуоны балаларына келгенде бзылып, Алансуо лерінде елде егіз туан екі баласына – Татар мен Монола бліп берген деп жазылады.

Адамзат тарихыны р кезедерiндегi тарихи-мдени рдiстердi талдауда археологиялы жне этнографиялы зерттеу нтижелерiне сйенемiз. Шамамен ш миллион жыл брын жануарлар дниесiнен гоминид тармаы блiнiп шыып, адам рпаыны бастауы – австралопитек жне алашы адамдар архаентроп жне палеонтроптар тарихы алыптасу барысында азiргi адамдара сау нышандары байалынады.

Адамны пайда болуы мен даму кезедерiн геологиялы хронологиялара негiздеу - тарих ылымында берiк алыптасан жай. Геологиялы танымда жердi тарихы трт дуiрге блiнедi. Олар: архей, палеозой, мезазой, кайнозой деп аталады.

Жер бетiндегi тiршiлiк сiлемi кайнозой дуiрiнен басталады. Кайнозой з кезегiнде екi кезеге, бiрi шамамен 60 миллион жыла созылан геологиялы штiк кезе, екiншiсi шамамен 1 миллион жылдан бгiнгi кнге дейiнгi кезе болып ажыратылады.

Сонымен саналы адамны тiршiлiгiнде ттынылан тастар “тас дуiрi” шартты атаудан бастау алады. Адам танымы ылыми трыдан тас дуiрiн е ежелгi кезе – палеолит, екiншiсi – мезазой (орталы кезе), шiншiсi – неолит (е соы кезе) деп ш кезеге бледi.

Ал азиялы аумата алашы адамдарды пайда болуы 9-7 мыжылдытар шамасындаы е ежелгi палеолит кезеiнде Сiбiр, ырым, Кавказ, Орталы Азия жне кейiннен Днестр, Дон жаалауларында пайда болан деген пiкiрлер бар. Бл тжырым лi де натылана тседi.

Сол деректерге араса, палеонтроптар ебек жне а аулау ралдарын жасап, ртрлi топты-шаруашылы арекеттермен айналысан, гiрлерге, жер йлерге паналап алашы от жау, таам дайындау, жемiс-жидектердi днiн, тамырын жинау, сатау, т.б. iстердi атаруа лкендермен атар балалар да атыстырылан. Мндай жадайларда трбиенi пайда болуы - зады былыс. Жас рпаты трбиелеуде кнделiктi тжiрибелерi жинатала келе, трмыс-тiршiлiгi трбиенi ажеттiлiгiне жне оны жетiлдiрiп отыруа талаптандырды. лкендер мен балаларды бiрлестiк ебектерi бадарлы йрету арекетiмен штасты. Трмысты тiршiлiктi барысы, алашысында а жне балы аулау ауымдастытарын алыптастырса, егiн жне мал шаруашылыымен (8-5 мыжылдытан жаа дуiр аралыы) айналысуда адамдар мiрiне мол згерiстер енгiздi.

Осы аралыта аналы-рулы матриархат ауымдастыы рбiдi. Балаларды трбиелеу тайпа ксемдерiне, асаалдара жктелiп, ертегi айту, ойын йымдастыру жне ле айту трлерi, сол дуiрдегi трбиенi мазмнды рамына айналды.

Кейiнгi алашы ауымдаы ашылы шаруашылытары адамдарды ндiрiстiк формадаы егiншiлiк пен шаруашылы ебектерiмен ласты. Алашы оамдаы шаруашылы жне леуметтiк байланыстарды крделенуi жне згерiске тсуi ндiрiс ралдарына иелiк ету, отбасыны пайда болуына жадай жасады.

оамдаы билеушi топтар, ксемдер, асаалдар, дiн басылары балаларды ебекке баулу трбиесiне, есеп-шотты пайдалануа йрету, трбие мазмнын кеейтуге назарларын бле бастады. Жер лшеу, ауа райын, су тасындарын болжау, адамды емдеу, т.б. бiлiмдердi йрететiн арнаулы мекемелер (мектеп типтес) ашылды. Онда балаларды практикалы iскерлiктерi мен дадылары жетiлдiрiлдi.

ауымдастыта алыптасан жадайлара байланысты ашыны, баташыны, диханды трбиелейтiн бадарламалар белгiленiп, жасспiрiмдердi бiлiм, практикалы дадыларын дамытуа ат салысты. ыз балалара арналан бадарламаларда оларды й шаруашылыына, й ксiбiне: жемiс-жидек жинау, ас дайындау жне сатау, олнер, бейнелеу нері, сурет салуа йретiлдi.

Жастарды денесiн шынытырумен бiрге ежелгi дстр-салттарын сатауа бейiмдеу ауымды трбиеде басым болды, жастарды мiрдi жалпы станымына ажеттi бiлiмдердi, практикалы iскерлiк пен дадыларды мегеруге, рулы аыздар, мифтердi жне ертегiлердi есте сатауа ынталандырды. орыта айтанда, неолит дуiрiнде тiршiлiк ажеттiлiгiн теу шаруашылыынан ндiрiстiк нiм шыаруа кшу адамзат тiршiлiгiне згерiстер ендiрiп, бала трбиесiне тiкелей ыпалын тигізді.

Алашы ауымдастыта кнделікті мір-тіршілікке, шаруашылыа, елді орауа ыз балалар да атыстырылды. азастанны территориясындаы таулы-тасты жерлерде бедерленіп сызылан жкті, балалы йелдерді бейнелері, сада стап нысананы кздеген ыздарды мсіндері салынан деректер шырасады.

Рулы оамдастыта ксемдерді, жасы келген арияларды, асаалдарды жас рпаты трбиелеуге атысандыын археологиялы жне этнографиялы зерттеу жмыстары наты деректермен длелдейді.

Жас рпаты трбиелеуге ауымдастыты барлы мшелері атысан, оларды ауымдастыты жалпы мір тіршілігіне йрету, балаларды ересек адамдарды мір арекетіне даярлау мселелері орта болан. 10-12 жасар балалар лкендер атарына осылу шін тіршілікке ажетті іскерлік пен дадыларды игеруге тиіс болан. Ал бала 13-ке толанда отбасы иесі деп саналып, лкендер атарына жатызылып, дене кшін дамыту жне шаруашылы іс-рекеттер тжірбиесін жинатауа трбиеленген. Жастар трмысты ралдарды жасауа жне олдануа дадыландырылан. Мселен, балалар арасында асиетті а-старды, й жануарларын, адамдарды бейнелейтін ойыншытар жасау кеінен тараан. Дон дариясыны жанындаы Костенка ауылындаы ертедегі балалар жасаан ойыншытар палеолит дуіріндегі ораннан табылан. лкендерді бірлесіп а аулаандарын кргендерін, білгендерін, оан атысаннан алан сезім-кйлерін балалар осындай ойыншытарды жасау арылы зіндік ой-саналарын арттыруа ммкіндік алан.

Сонымен атар Тірге табыну сияты тотемдік ырым-салта байланысты балаларды магиялы ойлау бейнесін дамытан. Былайша айтанда, тотемдік сенім, адамны абілет-асиеттілігі хайуанатты имыл-рекеттеріне сау арылы дамытуа болады деп есептеді. Тотемдік ырымдара айырыша мн берілді, балалар ол ырымдарды игеруге йретілді.

Балаларды лкендерді басшылыымен атаратын жмыстарында оларды талам-сезімдерін, ептіліктерін трбиелеуге кіл блінеді. Балаа арналан ер-тоым, киім-кешек, сада, т.б. рал-жабдытар оны кш-уатына, жас шамасына арай бейімделіп жасалды.

Рулы ауымдастыта балалара бостанды жне р істі з бетінше орындауа ерік берілді. Балаларды іс-рекеттерінде ойын элементтерін пайдалануы, сюжеттік, рлдік ойындарды орындауы мінез-лыты, жріс-трысты дамытуды пайдалы ралдары деп есептелді.

Сонымен лкендерді ебектеріне балаларды атыстыру, балаларды рбылары арасындаы лкендерге сау, т.б. трбиелік орта рау ойындары алашы ауымдастытаы трбиені ерекшеліктеріне жатады. Сол кездегі сраныса сай арым-атынас нормаларын белгілеу ауымдасты алдындаы крделі мселені бірі болды. Кнге, айа, ота табыну жне ауымдасаралы салт-дстрге, жыл мезгілдеріндегі ырым-жоралыларды орындауа жасспірімдерді атыстыруа, балалара лайыты іс-шараларды йымдастыру, ересектерді мір тжірибелерін игеруге, бір-бірімен адамгершілік арым-атынас жасауа ммкіндік туызатын. Балаларды трбиелеуде ертегілер мен аыздар арылы кшті, ержрек адамдар бейнелеріне сау, олардан лгі-неге алу насихатталды.

Сонымен ертедегі алашы ауымдастыта трбие ндірістік жне трмысты арым-атынастарда рулы жымны табии мір тіршіліктеріне байланысты бір-бірінен блінбеген.

Ертедегі ебек, дене жне адамгершілік трбиесі, балаларды мірге дайындауа оларды санасын сіріп, дниетанымды ой-сезімін дамытуа баытталды.

Жас рпаты трбиелеуде йрету баытындаы іс-рекеттер, амалдар санды жаынан да жне тарихи мні трысынан да зіндік ерекшелігімен сипатталынады. Ертедегі алашы ауымдастыта, оны арапайым трмыс-тіршіліктерінде ол жеткізген нтижелерді бадарлай білуге, одан рі дамытуа йрету, балаларды жануарлар мен адамдарды бейнелерін жартастара салу, мал сйектеріне тсіру немесе бояумен бояу сияты рекеттерге дадырландырды.

Кейін, шамамен б.з.д. 8-5 мыжылдытарда, шаруашылыты крделенуіне орай адамны жеке басыны амын анааттандыру рекеттерін (жеміс-жидек, а аулау) сатаумен атар, ндірістік іс-рекет формалары (егін егу жне мал сіру) алыптаса бастады. ауымдастытардаы шаруашылы жне леуметтік байланыстарды крделене тсуі мен згерістеріне байланысты жаа жадайларды туындауы, отбасыны пайда болуына себепші болды. Отбасын руда йлену рдісін жйегекелтіруде, бір рулы топтан тыс трмыс руа рсат беру, кейінірек келе екі ру ауымдастыаралы трмыс ру (экзогамия) тжірибесі рулы ауымдастытарды арым-атынастарын жаа негізде йымдастыруа себепші болды. Сонымен кейінгі рулы ауымдастытардаы трмыс рудаы топты форма бертін келе екеуара некелесуге ласты. Бл з кезегінде рулы ауымдастытаы арым-атынаса згерістер келіп, трбиені жеке отбасылы формасын дниеге келтірді. Осы кезенен бастап трбиені мазмны баланы дене жне рухани дамуына отбасыны тікелей жауапкершілігімен толытырылды.

ыз баланы анасы, кпелері жне руды баса да йелдері трбиелесе, л баланы трбиелеуге ата-анасы жне олар жаынан туысан ер адамдар трбиеге атысты. рине, ол кезде ананы (матриархат) трбиедегі рлі жоары болатын. Ер бала 5 жаса дейін отбасыны ыпалында болса, сонан кейін ауымдастыта зі атарлас балалармен бірге орта трбие алады.

Шаруашылы жне леуметтік байланыстарды жаа жадайларында лкендерді мір тіршілігіне жас рпаты атыстыру мірге дайындау нтижелеріне оамды талап ойылды. Сйтіп, трбиені оамды мні бар алашы элементтері алыптаса бастады. Жеткіншек ыздар мен бозбалаларды лкендер атарына осу ырымдары орныаннан кейін, тарихи маызы бар алдын-ала масата сай йымдастырылан трбиелеу мен йретуді алашы оамды институты аяына трды. Адамдарды мір тіршілігін археологиялы ізденіс пен этнографиялы зерделеу крсеткендей, алашы ауымдастытыын балаларды сіру, трбиелеуді кейбір элементтері осы кнге дейін саталып (баланы бесікке салу, отпен аластау, май ю) алды.

Жастарды мірге, рулы-салта дайындауда л жне ыз балаларды жеке-жеке трбиелеу рулы ауымдасты тсында белгілене бастады. ауымды орталытарда арнайы “йлер”, мысалы, “бойдатар йі” сияты йымдар болды. Мндай орталытарда жастарды мірге дайындау мектепті міндетін атаран болатын.

ауымдастытаы мір тіршіліктерді алыптаса бастаан йрету бадарламаларын белгілеу, жасспірімдерге мірге ажетті білім беру, мысалы, ашы, егінші жне скери адамдара ажетті тжірибелік дадыларын трбиелеу іске асырылды.

ыз балалар болса й жмыстарына: тоу, ру, ол нерлеріне (ыштан ыдыстар жасау) йретілді. Оларды денелерін шынытыру, рсімдік дайындытар жасау сияты ыз балалара леуметтік-адамгершілік трбие берілді. Балалар мірді жалпы задылытарын білуге йретілді, мірге ажетті практикалы іскерлік пен дадыларды игерді. Мселен, рулы аыздар мен салт-дстрлер мір задарын білуге ынталандырады. Кемелденуді аяталу кезінде жастарды шыдамдылытарын анытау йымдастырылды, жасспірімдерді дене кші, практикалы икемділіктері, леуметтік-адамгершілік жне ерік кйлері тексеруден ткізілді, оларды ересектер мір-тіршілігіне жеткендігі бааланды.

Сонымен атар, сйлеу мнеріне, биге йретуде, есте сатау, жаттытыру, айталау элементтері олданылды, кейбір кемшіліктері шін баланы жазалау дістері (ескерту, зекіру, ру) кеінен пайдаланылды.

Балаларды бойында тапсырмаларды есте сатау, оларды тиянаты орындау тртібін білу, ауымдастытаы з орнын сезіну дадылары алыптастырылды. Ал, егер тапсырмалар жеткіліксіз орындалса, баланы жазалау жне жастарды кемелге келу жйесін басару рулы ауымдастыта арнайы айналысатын арт адамдара жктелді. Осыан байланысты рулы ауымдастыта сол асаалдар трбие жмыстарын йымдастыруды жаа діс-тсілдерін ойластырды. Бл рдіс кейін келе мазмнды жаынан мдени-тарихи, трмысты жне шаруашылы дстрлермен сабатастырыла дамытылды, сйтіп педагогикалы ызметті бастапы трлері срыпталып шыа бастады. Сонымен, алашы ауымдастыты ыдырау жадайында трбиені дербестенуі басталды, оан басты себеп неолит дуірінде шаруашылыты нім ндіру тріне кшу, адамдарды мір тіршілігіне ауымды згерістер енгізіп, трбие ісіне де елеулі ыпал жасады.

лы Далада тас, ару-жара пен ралдарды орнына оладан жасалан ндіріс ралдары (ола дуірі б.з.д. 4-3 мыжылдытарда, алайы дуірі 3-2 мыжылдытарда жне темір дуіріндегі 1 мыжылдыта) жетіле келе, темірді шаруашылыта олданылуы ндіріс сапасын арттырудаы ебек блісуі, егіншілікті мал шаруашылыынан блінуі, олнерді алыптаса бастауы шаруашылы ызметіні рбуіне йыты болды.

Алтайдан Днепрге дейінгі лы Даладаы тайпалар мал шаруашылыымен айналысса, азіргі Кавказ таулары етегі мен Орталы Азия, Украина, Молдава, Еділ бойлары, Сібір территорияларында егіншілікпен шылданды.

Рулы ауымдастыта ебекті трлерімен айналысатын арнайы адамдар тобы алыптаса бастады. Мысалы, мал жне егін,а аулаумен атар, жіп иіріп, мата тоу, металл деу, ыш ыдыстар жасау дамыды. Рулы ауымдастытары араларында трмыса ажетті заттарды айырбастау, сауда-сатты элементері туа бастады.

леуметтік шаруашылы жадайларда жеке меншіктік бастау алып, ндірістік ралдар мен німдер бір ола жиналып, ру-тайпалы ауатты (ксем, тайпа басшылары, т.б.) адамдар шыа бастады.

Неолит дуірінде лы Дала территориясында б.з.д. 8-6 мыжылдыта ертедегі жазба, яни пиктографикалы (таса суретсалу) табалар жартастара тсіріле бастады.

Археологтар мен этнографтарды зерттеу материалдары бойынша Алтайдан Дунайа, иыр Шыыстан Балана дейінгі аралытаы мір срген тайпалар, трмыс-тіршіліктен тйген сезімдерін пиктографикалы жазбалармен таса, мал терісіне, сйектерге, айы абытарына жазып келген.

Сонымен атар ебекті блісу ажеттілігі ртрлі олнерге арнайы йретуді талап етті. Сол себептен материалдар, заттар мен бйымдарды жекелеген отбасыны олында шоырланандытан, ксіби мамандыа балаларды даярлау отбасыны ммкіндіктеріне байланысты болды. Ксіби маманды икемділік пен абілеттілікті дамытуа, сатай білуге талпыныс тудырды. йткені, бл ажеттілік жеке отбасы мен кейбір леуметтік топтара те ажет болды. Сондытан олнерлі шебер отбасы – ксіби стазды пен абілетті шкірттерді дайындайтын орталыа айналды. Ал, жасспірімдерді ебекке, жауынгершілікке, дене шынытыруа жне леуметтік-адамгершілік асиеттерге трбиелеу, мірге дайындау оларды арнайы йретуді бастамасы деп айтуа болады.

Демек, алашы ауымды оамдаы трбиені пайда болуы антропосоциогенетикалы атты анайы кезеінде пайда болды, социобиогенетикалы дегейде леуметтік ызмет атаратын жабайылы дегейде алыптасты. Алашы ауымды ркениетте трбие рационалды-леуметтік дегейде болды. Алашы педагогикалы дстрлер адамны балалы шаына ерекше назар аударды.