Кесте 1 - Шыыс славяндардаы трбие беру
| Ер балалар | ыздар |
| • Жас шамасына сай оыту. Ерлер жмысында (ауыл шаруашылыы, жер деу, мал шаруашылыы) келеріне жрдемдесу. Бл 7 жастан бастап ер балалар отбасындаы йелдер жаынан ерлер жаына ту сияты салт арылы жргізілген. • 14 жастан бастап отбасыны толыанды мшесі бола бастаан. • Ер балалар скери даярлытан ткен. | • йде йел жасайтын жмыстарды игерген. Иірген, рген, мыра жасаан. |
• VIIасырда- сашыларды 12 жастан трбиелеген, олар арнайы йлерде тран. Бл трбиені белгілі бірден-бір йымдастырылан формасы болан
• VI- IX .. ол неріне йренуші оушы, йткені ебекті оамды блінісіне сай олнер жердеуден блінген еді.
• VII-VIII.. ататы асйекті балалары 7-8 жаса дейін баынышты отбасына берілді.
• VI-IХ.. трбие отбасылы сословиелік сипаттала бастады, ебекті оамды блінісімен аныталды.
• X-XIII.. ежелгі Русь педагогикасында екі мдениет болды: тіндік мдениет жне христианды, кітапты.
Монол шапыншылыына дейінгі педагогикалы ойды ерекшелігі адамды бостанды еркіндігі бар, жасылы пен злымдылыты біреуін тадау ммкіндігіне ие деп тсінуі болды.
Трбиелік - діни идеал - ойлай алатын, айырымды, яты бар, деміні тсіне алатын, зіні атысуымен лем мен адамдарды жетілдіруге мтылатын адам трбиелеу ажеттігі. Бл идеалдаы патриотты негіз – Отан е жоары этикалы ндылы, - деп саналады.
Ортаасырлы Русьте сауаттылы барлы жер-жерлерге тарады. Педагогикалы ойлар Златоусты педагогикалы идеяларында, Владимир Мономахты сиетінде жне таы сол сияты жинатарда болды.
Шыыс славяндар тарихындаы Киев кезеі (X-XIII . .). X-XIII . . Киев кезеінде ежелгі орыс халы жне оларды мемлекеті алыптасты, сондытан да оу-трбие айтарлытай згерістерге шырады.
Киев Русінде білім беру мен трбие 988 жылдан бастап Византия ыпалына кшті, осы кезенен бастап олар православие дінін ресми трде мойындады.
Ежелгі Русьтегі педагогикалы ой-пікірлер мен мектеп славянды кптірлік дниетаныммен жне шыысты христиан дстрімен бірігіп, зіндік ерекшелікке ие болды. Сонымен дайа лшылы ету, жазу жне балалара трбие беру, оыту славян тілінде жргізілетіндіктен, славян алфавиті - кириллица олданылды.
Орыс жеріндегі алашы дін иелері гректер болды, кейіннен шіркеу мен монастырлар жанынан дін басыларын даярлайтын мектептер ашыла бастады. Византиядан орыс жеріне келген дінді уаыздаушыларды славяндар болуы немесе славян тілін білетін гректер болуы сауат ашу ісіні тез дамуына сер етті. Батыс Еуропада XII . дейін жазу жергілікті халытара тсініксіз латын тілінде жргізілетін, йткені олара христиан діні Римнен тараан болатын. Ал орыс жерінде жазу славян тілінде жргізілді, бл жадай сауат ашу ісінні тез дамуына сер етті.
Римнен таралан христиан идеясы шыыс славяндарды кптірлі дниетанымымен жне адамгершілік идеалдарымен йлесім тапты, йткені ол дниетаным оларды рулы-тайпалы рылымына жаын да тсінікті болатын. Христианды дниетаным біртіндеп славяндарды санасына сііп, брыны кптірлі дниетанымымен біте айнасып кетті.
Киев Русінде білім беру мен мдениет Византия мдениетіні аясында дамыды. Трбие идеалы мен бадарламасыны негізіне византиялы діни дстрдегі “улиелер мірі” туралы уаыздар алынды.
Киев Русіні барлы сословиелік топтарыны балалары отбасында трбиеленді. Олара отбасында арапайым білім берілді. Отбасы трбиесі немі шіркеуді назарында болды.
1051-1053 ж. ж. ежелгі орыс жазба ескерткіштеріні бірі - Ярослав Мудрыйды жарысы отбасы трбиесіні ын белгіледі. Онда йел-ананы ар-намысын орау, ата-ананы баланы трбиелеуге жауапкершілігі, олара аморлы крсетуі жне жетімдіктен орау тетіктері крсетілді.
Киев Русіндегі алашы мектептерді ашылуы дінні ріс жаюына, сауатты адамдарды кбеюіне байланысты болды. X-XIII . . мектептер Новгород, Переяславль, Суздаль, Чернигов, Полоцк, Муром, т.б. алаларда ашылды.
Училищелер княздіктерде, шіркеулер мен монастырлар жанынан рылды. Олар шкірттерге діни кітаптар оытып, мнерлі жазуа йретілді, бірігіп діни н айту, адамгершілікке трбиелеу жне “ар-ят” аидалары уаыздалды. Алашы кезде шіркеу жанындаы мектептер князьдер аражатына салынса, кейіннен оларды шіркеулерді здері салатын болды. Мектепте балалар бірге топтастырыланмен, р бала жеке оытылды. Бала оуа 7 жастан абылданып, оуы аылы болды.
“Кітап оуа” ауатты сословие кілдеріні балалары амтылды, олара діни элементарлы жне жоары білім берілді. Мектепте оу, жазу, есеп шыару, математика, табиат, шетел тарихы оытылды.
Ежелгі Русьтегі бастауыш оыту жйесі. Бастауыш білім беру оамды-практикалы жйе формасында йымдастырылды. Бастауыш оытуды сауат ашу шеберлері жргізді. Олар барлы сословие кілдеріні балаларыны сауатын ашты. Оу, жазу, есепке жне ксіпке йрету трінде жргізілді. Сауат ашу шін арнайы таталара ріптер ойылып жазылды. Бастапыда балалар ріп танып, жазып, сонан кейін діни мтіндерді оуа жаттыты. Х-ХI . . ертедегі Русьте барлы сословие кілдері арасында жазукеінен тараан еді. Сол кезеде Киев Русі сауаттылы жаынан Орталы жне Батыс Еуропамен бір дегейде болды. Князь сарайлары, боярлар йлері мен монастырларда 140 мыа тарта кітап олжазбалары саталды. Ярослав Мудрый Киевтегі София соборында кітапхана ашты. Ол кітапханадан бізге жеткен ХI-ХIII асырларындаы олжазбаларды саны 500-ге жуы.
Трлі алаларды азба жмыстарынан табылан деректер - ертедегі ортаасырлы Русьте сауаттылы ке тараанын, айы абыына жазылан 700-ге тарта грамоталардан круге болады. Ондаы жазулар ХI асырмен белгіленген.
Орыс князьдарыны кбі сауатты адамдар болатын. Кне шежірелерде князь Ярославты білімді адам боланы туралы айтылады. Оны грек тілінен орыс тіліне кітаптар аударып, орыс жерінде алашы кітапхана ашаны белгілі.
Князь Святослав Ярославович Черниговский де те білімді адам болан. ХI асырда жазылан философиялы, тарихи, моральды таырыптарды жиынтыы - “Святослав жинаы” жоарыда аталан князьді есімімен байланысты.
Дін иелеріні ішінде де білімді адамдар кп болды. Соны бірі ретінде “Игорь полкі” туралы жырды авторы жырау Боянды атауа болады.
Кне шежірелерде Киев жерінде кітапты ндылыы туралы жазылан. Жоарыда аталан “Святослав жинаы” шыармасыны ішінде кітапты оу жнінде маала берілген. Онда кітапты асыпай, айталап оу керектігі, балаларды кішкене кнінен кітапты адірлеуге йрету туралы кеестер кездеседі.
ХI-ХII асырларда Киев мемлекетіні олдан жазылан бірнеше діни-моральды уаыздар жинаы пайда болды. Мысалы, “Святослав жинаы” кітабында грек патшасыны балаларына арналан сиеті беріледі. ХI асырдаы “Владимир Монамахты балаларына сиеті” – алашы педагогикалы ескерткіштерді бірі. Онда мемлекет айраткері Монамах балаларына алай мір сру туралы кеес береді. Балаларынан Отанын сюді, оны жаулардан орауды, ебексйгіш, ержрек батыр болуды талап етеді. Ол балаларында адамгершілік, ерлік, аморлы асиеттерді болуын ажет деп санады. лкенді сыйлау, жетім-жесірге амор болу керектігін крсетті. Монамах балаларынан білімді игеруді, оуды талап етті.
Монол-татар басыншылыы (1237-1241) жне ХIII-XV асырларда орыс жерінде стемдік етіп, халыты кп кйзеліске шыратты. Монастырь жне шіркеу жанындаы мектептер ирады, сйтіп басыншылы салдарынан білім дегейі крт тмендеді.
Орыс жеріндегі ХIV- XVI .. мемлекетті экономикалы дамуы трбие мен білім беруге мейлінше ыпал етті. Баланы мірге даярлау отбасында жргізілді. Ата-аналар балаларына отбасында мірге ажетті ебек дадыларын мегертті. Балаларды р сословие зіні дстрлі ксібіне йретті. Ксіпті мегеру атадан балаа беріліп отырды. Кей кездерде балалара белгілі бір ксіпті йрету шін сол сословиені шеберіне баласын шкірттікке беріп отырды.
Балалар сауат ашу, оу, есеп шыару біліктілігін сауатты туысынан немесе “сауат ашу шеберінен” йренді. Онда олар олдан жазылан кітаптар арылы хат тануа 2-3 жыл уаыт кетірді. Жазу ралдары болмаандытан, жазуды мегеру иындыа тсті. Татар-монол шабуылына ілікпеген немесе аз іліккен жерлерде орыс мдениеті жептуір ріс жайды (Новгород жері, Тверь, Владимир княздіктері). ХIV асырды аяынан бастап Мскеу княздігі дами бастады.
ХIV-XV асырларда Новгород экономикасы мен саудасы дамыан ірі мемлекет орталыына айналды. алада олнер жасы дамыды, шетелдермен сауда байланысы кшейді. Новгород аласында кітап кшірушілер кп болды. Ол олнерді бір трі болып саналды. Новгород жеріндегі ірі монастырларда кітаптар кшіріліп жазылды. олмен кшірілген Новгородты энциклопедия сздіктеріні біратары бізді заманымыза дейін жетті. Ол кітаптарды ішінде астрономия, философия, табиаттану жніндегі маалалар кездеседі. XV асырды соы 10 жылдыында Новгородте олнершілер мен саудагерлерге кеестер мен сиеттер беру шін “Домострой” (“Книга, глаголемая Домострой, имеет в себе вещи … полезны, поучение и наказание всякому христианину, мужу и жене, и чадам, и рабам, и рабыням”) атты кітап даярланды. “Домострой” кітабы Ресейде морльды катехизис жне й рылысыны энциклопедиясы іспеттес болды.
XVI . соында алашы баспа оулы - ліппе пайда болды. Кітап басу негізін алаан Иван Федоров (1510-1583 ж. ж. шамасы) деп крсетіледі. 1574 жылы басылан “ліппе” кітабыны тсініктемесінде оны балалар мен ата-аналара арналаны айтылады, бдан сауат ашу отбасыны міндетіне жктелгенін байауа болады.
XVI асырда орыс жері Мскеу княздігі арамаындаы бір орталыа баынан мемлекет болып рылды, ал кейін Еділ зеніні бойы, Сібір жері осыланнан кейін Ресей феодалды мемлекетке айналды.
Балаларды діни трбиесіне шіркеу жауапты болды. Дін иелері бара халыа христиан дініні станымдарын уаыздап, шіркеуді жне кіметті рметтеуге трбиеледі. Діни-адамгершілік трбие элементарлы біліммен байланыстырылды. Училищелерді кпшілігі діни ибадатханаларда орналасты. Мектеп ымы шіркеу ымымен теестірілді. Сйтіп, Ресей феодалды мемлекетінде оыту отбасылы, шіркеулік жне монастырлы трде жзеге асырылды.
Тйіндей келе, сол кезедегі алыптасан оыту тжірибесі мемлекет пен оам сранысын амтамасыз еткендіктен, білім беруді жетілдіруді ажеттігі болан жо. Сондытан XVII . дейін орыс жерінде мемлекеттік сауат ашу мектебі болан емес. Отбасында балалара трмысты ережелер йретілді.
Сол кезедегі е сауатты сословие дін иелері болды. Олар дстрлі білім клемімен бірге, адамгершілік-діни трбие алып, здерін рухани трыдан жетілдірумен айналысты. Монастырларда тере білім алуа болатын еді. Дін иелері шіркеудегі ызметтерінен босаан со кітап оып, олжазбаларды кшірді. Монастырларда кітап орлары жиналып, олар кітап жазу орталытарына айналды.
XVII асырдаыбатыс православиелік бауырластытар (Львов, Виленск, Могилев, Луцк, Киев т.б.) оу - аарту ісіне кп кіл бле бастады, оны православиелік сенімді жне шіркеуді ныайтуа пайдаланды.
Львов жне Луцк мектептеріні бізді заманымыза дейін саталан жарысынан ондаы мектептерді демократиялы станыма рыландыы крінеді. Мектеп ректоры малімдер йымыны жалпы жиналысында сайланан. Оны стіне мектеп жмысын баылайтын екі аморшы кіл сайланан. Баласын мектепке берерде баланы кесі мектеппен келісім-шарт жасайтын болан. Ол келісім-шартта мектепті баланы неге йрететіні, ата-ананы мектеп алдындаы міндеті (ата-ананы мектептен баланы оу аяталан со алуы жне оуа збей баруына кедергі келтірмеу) жазылан. Жарыда малімні жеке басыны лгісі туралы да айтылан.
Мектепке барлы сословие балалары оуа тартылып, олар панасыз балалар йымыны есебінен оытылды.
Бауырласты мектеп жарысында малімдерге демократиялы талаптар ойылды: малім балаларды бірдей оытып, бірдей жасы круі, бай, кедейге бірдей арауы тиіс еді. р оушыны шамасына арай оытты. Малім сабаа келмеген оушыны себебін анытауы керек болды. Малім алдымен й тапсырмасын тексеріп, сонан кейін саба ткізетін еді, йге тапсырма беріліп, сенбі кні апта бойы оытылан саба пысыталды. Бауырласты мектептерде ана тілін оытуа ерекше кіл блінді.
Бауырласты мектептер алашында элементарлы, онан кейін орта жне жоары мектептерге айналды. Мселен, Киев-Могилян академиясы ашылды. Орта мектеп діни сипат алып, діни семинария рлін атарды.
Туысанды мектептер жеке меншік те, отбасылы та емес, оамды мектеп болды. Бл мектептер діни-шіркеулік ызмет атарды. Онда барлы діни рсімдер адааланып, дайа кнделікті лшылы ету талап етілді. Сонымен бірге шіркеу жарысын адаалау, шіркеу оуларына атысу, топтасып діни н айтуа жаттыу міндеттелді. Діни “Киелі” кітаптар оытылып, грек-латын тілдері жне православиелік трыдан ажетті делінетін “жеті трлі нер” йретілді. Бауырласты мектептер білім дегейін ктеру шін кітаптар жинады.
Бауырласты мектептерді ішінде ерекше сипата ие болан Львов бауырласты мектептері болды. Олар баса бауырласты мектептерге малім даярлады.
1615 жылы Киевтегі бауырласты мектеп Киев-Могилев коллегиумы, сонан кейін академия болып аталды.
Бл орыс жеріндегі е алашы жоары оу орны болды. Оны ш блімінде (тменгі, орта, жоары) 1200 адам оыды. Онда философия, дін, ы пндері оытылды. Оны бітіргендерді білімі батыс еуропалы схоластикалы стандарт дегейінде болды.
Оушыларыны саны кп оу орындарыны бірі - Баспаханалы мектеп 1681 жылы ашылды. Ондаы оу бадарламалары кеейтіліп, славян жне грек тілдері оытылды. Тменгі сыныптарда 50 адам сауат ашу, ал ересек сыныптарда бірінші жылы 10 адам діни оу оыды. Уаыт те келе баспаханалы мектеп бастауыш мектеп рлін атарса, кейіннен баспахана аудармашылар даярлайтын училищеге айналды.
1685 жылы Мскеуде Богоявлянский монастырында мектеп ашылды. Бл мектепті типі Батыс Еуропа университеттеріне жаын болды. Мнда баспаханалы мектептер мен Чуд монастырлы мектебін бітіргендер оуларын жаластырды. Онда грек-латын тілдері оытылды.
Тптеп келгенде, XVII асырдаы Русьте орта мектеп пен жоары мектеп арасында айтарлытай згешелік болан жо. Білім сапасы мектептерді баытына жне ондаы малімдерді білім дегейіне сйкес жргізілді.