Таырып №35. Астрономияны негізгі тсініктері. Бізді Галактика.

6.2 Саба міндеті:

1.Атрономияны негізгі тсініктері мен бізді Галактика жайында тсінік алыптастыру.

2.Білімгерлерді білімін арттыру, тередету.

3.Білімгерлерді ыптылыа трбиелеу.

6.3 Дріс тезисі:

Адамдар аспан шыратарын ерте заманнан бастап баылап, зерттегенмен мыдаан жылдар бойы жер шарыны аламдаы орны жне озалмайтын болып саналатын жлдыздар арасында пия траекториямен озалатын ерекше жлдыздара атысты ате пікірде болды. Адамдар Жерді озалмайды деп санап, ал жлдыздарды аспанны крінерлік озалысын шындыында солай болу керек деп тсінді. Жылжымалы жлдыз – планеталар осы кнге дейін римдік дайлар аттарымен аталып келеді. Ерте заманда жай кзге крінетін бес планета белгілі болан. Олар: Меркурий, Шолпан, Марс, Юпитер жне Сатурн. Кн мен Айды да планеталар атарына жатызды. Осылайша барлыы жеті планета белгілі болды. Осыан сйкес бір аптада жеті кн болган. Римдік дайларды ерекшеліктері зерттелетін планетаны тріне байланысты: тез озалатын Меркурий – сауда дайы, жары Шолпан – слулы дайы, ызыл тсті Марс – соыс дайы, немі біралыпты жарырайтын Юпитер – аспанны бас дайы, Сатурн – мезгілдік жне жер шаруашылыы дайы. Ежелгі римдіктер сол сияты Кнге – дай атымен Аполлон, Айа – Селена деп ат берді. Ежелгі Египетте діни мифологиялы тсініктер алашы ауымды рылыс кезінде пайда болан. Олар табиат пен адам мірін дайлар басарады, сондытан табиатты р трлі былысына табыну керек деп тсінді. Е алашы діни сенімдер кн дайы Ро мен тас дайы Бен – Бенге сиынудан басталан. сіресе, Жер мен Кнге табыну ерекше болды. Егіншілік пен рылыс істері кптеген ылым саласыны алыптасуына сер етті. аза тарихында жлдыздарды зерттеуде ылыма лкен ебек сіірген ататы мір Темірді немересі, Самаранны билеушісі ортаасырлы Мхаммед Тараай лыбек болды. Бала кнінен поэзияа, философияа, сіресе математика мен астрономияа кп кіл блді. Самаранны маына 1428-29 жылы лыбек салдыран обсерваториясы болды. Бл биіктігі 40 метрлік обсерватория сол кездегі Орта жне Таяу Шыыста тедесі жо зерхана болып есептеледі. Обсерваторияда кптеген аспан денелеріні пиялары ашылып, 1018 жлдыздан тратын жлдыздар катологы жасалынан. азіргі кезде лап жойылып кеткен абсервоторияны орнында лыбекті мражайы орналасан.
Жлдызнамашылар аспан денелеріні озалысын, орын ауыстыруын жете зерттеді. Соны нтижесінде ытай жлдызнамашылары лемде бірінші болып жылды затыын дл есептеп шыан. Бір жылда 365,25 тулік, яни 365 жне ширек тулік бар деп есептеді. ытай жлдызнамашылары жлдызды аспаннны картасын жасады. Онда Теміразы жлдызыны айналасына топтасан 28 шожлдыз крсетілді. Жер шаруашылыыны ке трде дамуы, білімні осы саласынан да мліметтер алдырды.
Тркі халытарыны кпшілігінде шміш тріздес пішін райтын жетіжлдыз Жетіарашы немесе Жетіген, моолдарда Жеті дай, Жеті рт , башрттарда Жеті ыз, эстондар мен орыстарда Арба, сібірліктерде Бы, ал ежелгі гректерде лкен Аю ретінде танылып, сол маынаа сйкес р елді зіне тн аыздары саталан. Шожлдыздарды астрономияда осы кндері олданылып журген атауларыны 48-і те ертеден, Ежелгі Мысыр, Вавилон жне Грекия замандарынан белгілі.
Шожлдыз дегеніміз – аспанны наты шекарасы аныталан белгілі бір блігі. Аспанда барлыы 88 шожлдыз белгіленген.Шожлдыз шекаралары Халыаралы астрономия одаыны арнаулы аулысы бойынша бекітілген, біра оларды ешандай физикалы маынасы жо. Шожлдыздарды 31-і аспанны солтустік жарты шарында, 48-і отстік жарты шарында, ал алан 9-ы аспан экваторында орналасан.

лем, — басаша алам. алам – алуан трлі формада болатын рі дайы згеріп отыратын, кеістік пен уаыт бойынша шеті де, шегі де жо бкіл дние. аламды зерттеумен тікелей шылданатын ылым – астрономия. Ал барлы ылыми білімге негізделген алам жніндегі пайымдаулар космологияны мселесі болып есептеледі.

аламны шексіздігі туралы алашы пікір бізді заманымыздан брыны V асырда мір срген ежелгі дуірдегі грек алымы Гераклитті (бізді заманымыздан брыны V асыр) ебектерінде кездеседі. Біз мекендеген Жер де, баса планеталар, йрыты жлдыздар мен метеорлы денелер трізді, Кн жйесіні рамына енеді. Кн жйесіні диаметрі он миллиард километрдей. Галактиканы диаметрі шамамен 30 мы пк-ке (шамамен 100 мыжары жылы)жуы. Кейінірек алам кеістігінде бізді Галактика тріздес миллиондаан баса да галактикаларды бар екендігі аныталды. Зерттелген галактикалар жиыныМетагалактика деп аталады.лем — уаыт пен кеістік бойынша шексіз жне зіні даму процесінде материя абылдаан нысандары бойынша аыры жо сан алуан бкіл бар материалдык дние. азіргі тсінік бойынша, лемні жасы 15 млрд жыл шамасындаШартрізді шоырлардаы е крі жлдыздарды химиялы рамы бізді лемге 13—15 млрд жыл боланын крсетті.Аспан денелері мен оларды жйелеріні (мселен галактикалар) эволюциялы згерісіне трасыз былыстар жне жарылыс процестері (жлдызды ттануы, асын жаа жлдыздарды жарылуы т.б.) негізгі себепші болан.Бдан 15 млрд жылдай брын алапат жарылыс бізді лемді жасады. Кеістікті, уаытты, барлы материяны жне бізді оршаан энергияны тудыран «лкен жарылыс» деп аталан табиат згерісінен кейін барлы лем пайда болды лем ерекше тез кеею сатысын басынан ткізді. Кеістік орасан зор млшерде энергия бліп шыара отырып зінен зі кеейе берді. Осы стте лемпайда болды. Ол кеейген стте салындай бастады. Алашында лем белгісіз клем мен концентрациядаы элементтерден трды. Осы кйде заттар те жоары температураа дейін ызан жне кееюді бірінші секундында суле шыарумен жылулы тепе-тендікте болды.

лкен жарылыс кезінде жанып тран отты шар жан-жаа латырылып, барлы баытта шашырап кеткен. Отты энергияны жарылысы болып ол кейін салындай келе материяа айналды. лем 300 мы жыл бойы зара рекеттесетін жне барлы лемді біркелкі толтыратын электрондардан, протондардан, нейтрондардан жне суле шыарудан трды. рі арай лемні кеею процесінде заттарды тыыздыы жне суле шыаруы, температуралары тмендеді. Температура 4000 К жеткенде суле шыару заттармен рекеттесуін тотатты. Сйтіп, оларды райсысыны эволюциясы з бетінше жрді. лемні кееюіні басталанына шамамен миллион жыл ткеннен со траты атомдарды алыптасу уаыты келді.Жарылыстан кейінгі кптеген миллион жылдар бойы сол жарылысты энергиясынан пайда болан жарытан лем жарырап трды.лемні пайда болуыны жарылысты сипатын длелдейтін деректерді алымдар осы уаытта да тауып жатыр. лкен жарылыстан кейін лем кеейіп, салындай бастады. Элементар блшектер протондар мен нейтрондара бірігіп, ал олар з кезегінде электрондарды армап алып атомдар пайда болды. Атомдар рі арай бірігіп химиялы элементтерді кірпіштеріне айналды. Жздеген миллион жыл бойы гравитация кштері материяны орасан зор оймалжыа жинап, арышты архитектурасын даярлады.Жздеген миллион жылдар ткеннен кейін сутегіні зор блттары азір баылап отыран галактикаа жинаталды.Ал осы галактиканы ішіндегі аз гравитациялы рістер сутегілерді ысты жлдыздара жинады. Оларды температуралары жлдызды ойнауында сутегіні лде айда ауыр элементке айналдыратын термоядролы реакцияларды басталуына жеткілікті болды.Шамамен 10 млрд жыл ткеннен кейін бізді галактика пайда болды. Мнда жлдыздар пайда болып жне сніп жатты. Жлдыздар здеріні ядролы отыны жаып біткенше жарырап трды. Алып жлдыздар здеріні мір сруіні соы сатысында жарылады. Осы жарылатын жлдыздар немесе асажаа жлдыздар мірді кзі болып табылатын элементтерді, атап айтанда, біз дем алатын оттегіні, блшы етке ажетті кміртегіні, анны рамындаы темірді арыш кеістігіне жіберді. Жарылыстан кейін газ бен тозанан тратын блт пайда боланда бл элементтер гравитациялы кшті рекетінен жиналды да, жаа жлдыз, яни Кн пайда болды. Оларды жанында планеталар тзіле бастады. Бл шамамен 4,5 млрд жыл брыы оиа.Жлдыздар пайда болып жарылып жатты, жлдыздар шоырланып галактика рды, жлдыздар планеталарды тзілуіне ьпал етті. Сондай планеталарды бірінде тіршілік иелері эволюцияны бастарынан ткізді, енді оларды ішіндегі санасы е жоары трындары мірді алай пайда боланын тсінуге мтылуда.

6.4 лестірмелі материал:электронды кітаптар, тесттер, карточкалар

6.5 Пайдаланан дебиеттер:

1. Физика: Жалпы білім беретін мектепті жаратылыстану-математика баытындаы 10-сыныбына арналан оулы/ Б.Кронгарт, В.Кем, Н.ойшыбаев.-д., толыт. 2-бас. Алматы: Мектеп, 2010-384 б., сур.

2. Физика: Жалпы білім беретін мектепті жаратылыстану-математика баытындаы 11-сыныбына арналан оулы/ С.Тябаев, Ш.Насохова, Б.Кронгарт, т.б.- Алматы: “Мектеп” баспасы. -384 б., сур.

3. Савельев И.В. Жалпы физика курсы. – Алматы, Мектеп, 1,2,3 том, 2000

4. Волькенштейн В.С. Жалпы физика курсыны есептер жинаы. – М., Наука, 2000

5. Иродов И.Е. Жалпы физика курсыны есептер жинаы. М: Наука, 2006

Баылау сратар

1.Астрономия дегеніміз не?

2.Бізді Галактика жайында не білесідер?