Каламды дниеге келген себептер
Алашы алауыздытар.Каламды таырыптарды айнары – ран боландытан, оны бір жйе, бір ілім саласы ретінде пайда болуын амтамасыз еткен себептер – ислам оамыны ішінен бастау алатын ішкі себептер. Калам ілімі рбірі бір-бірімен байланысты, бір-біріне сер ететін ыпалдарды нтижесі ретінде толытай мсылман оамыны, ислам мдениетіні ішінен пайда болан. Калам іліміні пайда болуын амтамасыз еткен себептер маайында жасалан ылыми тартыстар мен дамытылан тсініктемелер ран мазмныны сенімдік жаынан тпсірі рлін атарады.
Дегенмен де бл калам іліміні пайда болуында сырты себептерді сері болан емес дегенді білдірмейді. Алайда, сырты серлер калам іліміні пайда болуын амтамасыз еткенге араанда орын алан ылыми тартыстарды дамып, кееюіне жне методологиялы жаынан кемелденуіне септігін тигізген.
Калам іліміні пайда болуын амтамасыз еткен себептерге жне осы мселе бойынша жасалан ылыми тартыстара тоталмастан брын мынандай мселеге тоталып ткеніміз жн сияты: Ислам дініні оны айнары болып табылатын ранны аыла, идеяа жне ар-ождан еркіндігіне олдау крсетуімен атар адамдар арасында тсініктерді, білімдерді, сезімдерді, характерлерді р алуан болып келуін ескерсек, мсылмандар арасында діни кзарастарды ртрлі болып келетінінін оай ааруа болады жне осыны нтижесінде діни тсініктемелерді рилы болып келетіні табии.
ран мен хадис мтіндеріні біршамасы стильі мен мазмны жаынан оай тсінуге болатын настар (мухкам) болып келсе, енді біріні маынасы астарлы жне тере (муташаби). Бл да мсылмандар арасында діни айнарды р алуан тсінуге басты себептерді бірі болды.
Мсылмандар арасында, сіресе, алашы кезеде туындаан саяси шиеленістер жне осы шиеленісті нтижесінде шыан ішкі атыыстарды ескерер болса, ислам оамында ішкі себептерден бастау алан ртрлі тсініктерді туындауы табии былыс.
Ислам ойлау жйесі тарихында алыптасан ішкі себептермен атар ислам лемінде басталан ртрлі аударма жмыстары мен ел жаулау (фатих) жне баса да жолдармен зге мдениет кілдерімен бетпе-бет келу арылы аталан ілімні алыптасуына сырты себеп з серін тигізді.
Калам іліміні пайда болуын амтамасыз еткен себептерге тарихи трыдан арайтын болса, бларды алашы белгілері Пайамбарды соы кндері пікіртартыс таырыбы болан «ыртас оиасы» мен онымен байланысты халифалы (хилафат) алауыздытарына негізделгендігін байаймыз.
ыртас оиасы. Араб тілінде ыртас «ааз» деген маынаа сйкес келеді. Сондытан ааз, алам сияты жазу-сызу ралдарын сататын жер «ыртасия» деп аталады.
Ибн Аббасты риуаят еткен бір хадиске араанда Пайамбарды айтыс болуымен аяталан соы сыратында ауруы асынан кезде ол жанындаы сахабалара «маан ааз бен алам алып келідер менен со адасушылыа тсіп кетпеу шін сендерге бір жазу алдырайын», деп айтан. Оны жанында отыран сахабаларды бір тобы Пайамбарды айтанын істеу ажет деп тапса, Омар бастаан енді бір тобы мнда уахиді сері болмаандыын, ауруы асынандытан мметіне атты берілгендіктен осындай серде боландыын ала тартты. Осыан орай оны мазасын алмау шін аз бен алам алдырмаан да ешнрсе жазылмаан. Ал Пайамбар да осы тілегін айталамаан жне итаырып сол жерде жабулы алан. рине мнда уахиді ешбір сері болмаандыы жне ауруды асынуы нтижесінде сандыратааны белгілі.
ыртас оиасымен байланысты риуаяттар кейінгі кезеде Шииттер мен Сунниттер арасында тартыса жол ашты. Шииттер егер ааз бен алам алып келгенде Пайамбар Алиді зінен со халифа таайындар еді десті жне з идеяларын уаттау шін Шииттерді маызды длеліне айналды.
Халифалы мселесі.Ардаты Пайамбар дние салысымен мсылмандар халифа сайлау мселесімен бетпе-бет келді. Халифалы мселесі, халифа сайлау – негізінде саяси проблема. Халифа – саяси мнде ардаты Пайамбарды ізбасары, оны ран басармалы рылымды одан ары жаластыру масатында Пайамбарды орнына саяси трыда отыран, сайланан адам.
Исламды ілімдер арасында халифалы мселесі Ислам ыыны таырыбы болып табылады. Біра, кейінгі кезедерде бл мселе тірегінде шииттер з идеяларын дамыта отырып, діни сенімні елеулі принциптеріні біріне айналдыруымен ли Сунна бастаан каламды мазхабтар Шииттерге жауап беру масатында елеулі таырыпа айналдырды. Негізгі принцип ретінде ран мсылмандарды келелі мселелерді «шура», яни, зара кеесе, аылдаса отырып шешуін сына отырып (Али Имран, 3/159; аш-Шура, 42/38), жауапкершілікті жктеуде ыына, сіірген ебегіне мн беруге (ан-Ниса, 4/58; ан-Нахл, 16/43) жне кім шыаруда діл болуа шаырады.
Пайамбар зінен со кімні халифа болатынын белгілеп кетпегендіктен, мсылмандар оны дние салуынан со зара мжіліс рды, бір-бірімен аылдасты жне халифаа міткерлерді белгіледі. Осылай, олар ислам оамын кімні дрыс басара алатынына аса миятылыпен тартыса салды. Егер халифа кімні болатыны жайлы ран мен Сннетте айын длел боланда сіресе, шиттерді уаттааны трізді Алиді Пайамбарды зі тірі кезде халифа сайлааны наты боланда осы проблема тірегінде тартысты ешбір мні болмаан болар еді. Басаша айтар болса, Сахабалар бір-бірімен осылай тартысар ма еді? Дінні негіздерін, Пайамбарды сннеттін берік стаан аталан ауым Пайамбарды таайындап кетуіне арамастан оны кзі жмылысымен, тіпті, оны жерлеу рсімі жзеге аспай трып, осындай тартыса бой алдыруы млдем ммкін емес.
Халифалы мен халифа сайлау мселелеріне атысты ислам ойлау жйесінде пайда болан негізгі кзарастарды былай тізбектеуге болады:
А) ли Суннаа араанда зінен со кімні халифа болатыны жайлы ардаты Пайамбар ауыз ашпаан. Сондытан, халифаны тадау сайлау арылы жзеге асырылады. Осыан орай, сахабалалар зара кеесе отырып, Хазіреті бу Бкірді халифа ретінде сайлаан.
) Шииттерді (Шиа) пікіріне араанда халифалы мселесі адамдарды тадауына алдыра салатын ншейін нрсе емес. Халифа насспен (ран мен Сннетпен) аныталады. Ардаты Пайамбар Хазіреті Алиді зінен со орнына халифа ретінде таайындап кеткен.
Б) Харижилерді осы таырып тірегіндегі кзарастары ли Суннамен бірдей. Оларды пікірі бойынша халифаны анытау тек сайлаумен ана жзеге асырылады.
Саяси тсініспестік жне ел іші алауыздытар мен тартыстар.Ардаты Пайамбарды дние салуынан со халифалы ызметті олына алан алашы екі халифа – Хазіреті бу Бкір мен Хазіреті Омар дуірінде мсылмандар арасында ауыз бірлік пен тынышты саталды. Ал шінші халифа Хазіреті Османны халифалыы кезінде сіресе, оны билігіні соы жылдары басармалы жмыстардан туындаан саяси проблемалара байланысты лгі ауызбірлік пен тыныштыты орнын текетірестер мен тартыстар басты. Уаыт ткен сайын лая тскен алауызды нтижесі Хазіреті Османны лтірілуімен аяталды. Оны орнына халифа ретінде Хазіреті Али сайланды. Хазіреті Али кезеінде де саяси тынышты саталмады. Хазіреті Османны тірілуі жне осы оиа тірегінде дей тскен тартыстар мен текетірестер ел ішіндегі мсылмандарды зара ырысуына, Жамал (656 ж.) жне Сыффын (657 ж.) шайастара алып келді. Осы шайастарда мыдаан адам жер шты.
Ислам тарихында мсылман ауымыны ішінде орын алан аталан ш оиа да толытай саяси сипатта. Осы оиалар дние келген кезде онда каламды проблемалар орын алмады. Алайда аталан оиалар болып, аяталаннан со ислам ойлау жйесінде каламды мазмнда шешімі те иын бірнеше проблемалар туындады. Негізінде мсылмандар Пайамбар жне алашы екі халифа дуірінде ртрлі шайастара атысты, алдындаы жауын жер штырды жне здері де жазым болып жатты. Біра, з араларында бір-біріне ылыш сермеп крмеген жне шешімі иын проблемалармен бетпе-бет келмеген. Осыан орай, осы оиаларды нтижесінде брын аралмаан сратар туындап, оларды жауаптары іздестірілді.
Хазіреті Османны лтірілуі, Жамал жне Сыффын шайастары нтижесінде пайда болан каламды проблемаларды былай атап туге болады:
1. лкен кн істеген адамны (муртакиб кабира) діндегі орны. Исламда адам лтіру ранда аны орын аланы трізді лкен кна жатады. (ан-Ниса, 4/92-93). Ал аталан текетірестерде адам лтірілді жне лген де лтірген де мсылман болып табылады. Олай болса, лкен кн істеген ммін иман трысынан діндегі орны не?
Аталан маызды сраты жауабы іздестірілген кезде, бірнеше каламды аымдар пайда болды жне аталан проблема тірегінде тартысып, жауап табуа тырысан. Сыффын шайасы нтижесінде аталан сраа жне онымен байланысты баса да сратара здерінше жауап іздеген «Харижилер» деп аталатын туелсіз бір аым пайда болан. Осы сратар тірегінде ой рбіткен кзарастара былай тсініктеме жасауа жне топтара блуге болады:
а) Харижилерді пікірі бойынша адам лтіру сияты лкен кн істеген адам діннен шыады жне кпір болады. Кнар адам лген кезде мгілік тозата алады. Оларды кретін азабы кпірлермен бірдей болады.
) Мутазилаа араанда лкен кн істеген адам діннен шыанымен кпір болмайды: иман мен кфр арасында трады. Ол ммінні де, кпірді де атарына жатпайды. лгі адам лгенге дейін тубеге келуге уаыт беріледі. Егер кнар адам тубеге келмей дние салса, мгілік тозата алады, біра, кретін азабы дайды жоа шыарандардан араанда жеіл болады.
б) Муржияа араанда осы таырыпа кім шыаруа болмайды жне оны жадайы ахиретте белгілі болады.
в) ли Суннаа араанда кнлар адамды діннен шыармайды. Біра кнлар имана нсан келтіреді жне оны иесін ахиретте жазаландырады. Алайда, Алла аласа оларды кешіреді.
2. Иманны анытамасы, мні, иман-амал атынасы мселесі. Бл мселе тікелей жоарыдаы таырыппен байланысты. Иманны мні не? Иман тек сзбен маылдау ма лде амалмен тіелей байланысты ма? Ммін боланымен амалды орындамаан адамны жадайы андай болма? Иман мен кпір атынасы алай? Иманны шегі ай жерде бітеді, кпірлік айдан басталады? Кн дегеніміз не? Оны анытамасы алай? Осы трізді сратар каламды трыда те маызды жне аталан ілімні негізгі таырыптары болып табылады.
адар (тадыр) жне алау (ирада) еркіндігі проблемасы. Мсылмандарды тере ойа салан жне кілдеріне да тсірген ішкі шайастар нтижесінде осы оиаа атысандарды, кейінгі буын кілдерін жне осы таырып тірегінде ой рбіткен калам ламадарын мынандай маызды да иын сратар мазалаан: осы ішкі шайастар не шін болды? Осы шайастара атысан адамдар Алланы мадайа жазуымен жзеге асатын дайды тадырымен атысты ма? Егер тадыр тікелей атысты болса, адамны жзеге асыруа немесе жзеге асырмауа жауапты болуыны мні неде? Тадырды жазуы мен жауапты болу бір-бірімен йлесе ме екен? Адам бл мірде рекет еткен кезде, з алауымен рекет ете ме? алау дегеніміз не? Алланы алауы мен адамны алауы алай байланысады? Еркіндігік дегеніміз не? Оны шектеулері бар ма? Адам шексіз еркіндікке ие бола ала ма? лде адам робот сияты болмыс па? Олай болса бл дние мен о дниені мні не? Ахирет неге бар? Марапатты, темні жне Жматы мні не? Жаза мен тозаты мні неде?
Осы типтес сратар бгінде адамды атты мазалайтыны рас. Психологиялы орану ралы жне паналайтын пана траы ретінде адам кбінесе тадырды пайдаланады жне стсіздікке шыраан сттерде болашаын білмегендіктен дайды жазуына бас рады.
дай мен адам атынасыны негізгі тетігін райтын аталан сратара ран мен Сннетте жауап берілген жне осыларды негізге ала отырып калам ламалары те ыждахаттылыпен тсініктеме жасауа тырысан. Осыны нтижесінде кейбір каламды мектептер дниеге келген.
Кейбір леуметтік-экономикалы ыпалдар нтижесінде асиетті жазбаларды тсіну шін емес, ондаы длелдерді з пайдасына асыру, з идеяларына брмалап алуа тырысан Жабрия деп аталатын аым осы проблемалар тірегінде алыптасан. Одан со Жабрияа реакция трінде Мутазила мен ли Сунна мазхабтары аталан проблемалаа аса зейін оя отырып, ран мен адам аылына сай трде шешуге тырысты.
ран мен Сннет мтіндеріне тсініктеме жасау. Негізгі таырыптарыны раннан бастау алуына байланысты каламды мселелерге тсініктеме жасаан оларды тсінуге тырысан рбір аым з тсініктеріне ран мен Сннеттен длел іздейтіні табии. Бл з идеяларын халыа тарату жне кзарастарыны аиат екендігін крсету шін ауадай ажет. Осыан орай мсылмандар ранды оып тсіну шін кп кш жмсады. Біра ран аяттары стильдік трыдан бірыай емес. ранда орын аланы сияты (Али Имран, 3/7) кейбір аяттарды маынасы айын (мухкам), оны тсінуде ешбір иынды туындамайтыны белгілі. Бл аяттар «мухкам аяттар» деп аталады. Ал келесі типтегі аяттарды маынасы аны емес. Оларды мні ртрлі маыналара келетініне байланысты оны наты маынасын табу иын. Осы типтес аяттар «муташабих аяттар» деп аталады.
ран мен хадис мтіндерінде орын алан филологиялы проблемалар тірегінде пайда болан сратар мыналар: ранны ай аяттары мухкам, ал андайы муташабих? Муташабих дегеніміз не? Муташабих аяттарды тсіну шін тауил жасау ажет пе лде жасамау ажет пе? Тауил дегеніміз не? Тауилді шарттары мен шектеулері андай?
Осы жне осыан сас сратар тірегінде табии трде келіспеушіліктер дниеге келген жне рбір аым з тсініктерімен жне дамытан дістермен мселелерді тйінін шешуге тырысты. Мысалы, Салаф ламалары муташабих аяттарды тауил жасамай-а тсінуге тырысса, Мутазила мен ли Сунна калам мектептері кбінесе осы аяттара тауил жасаан.
Мсылмандарды зге дін мен мдениет кілдерімен бетпе-бет келуі. Ислам діні ардаты Пайамбар дуірінде Араб тбегінен тысары таралмаан. Біра исламды тарату рекеттері жоары арынмен жріп отырды жне аз уаытты ішінде бірнеше айматарда ислам діні стемдік етті. Хижретті бірінші асыр ішінде Сирия, Мысыр, Иран жне Ирак сияты айматар мсылмандарды ол астына тті. Ал Омайядтар мен Аббасилер дуірінде мсылмандарды территориясы Шыыста Мауреннахрдан, Батыста Солтстік Африка мен Испанияа дейін кеейді.
Араб тбегі трындары бастапыда пк мір-салтпен жне ым-иаш діни тсінікпен мір сретін. Біра, кейіннін мсылмандарды ол астына ткен аталмыш лкелер алуан трлі дінні, мдениетті, ркениетті, наным-сенімдер мен кзарастарды бесігі болатын. Сирия мен Мысырда христиан мен иудаизм, Иран мен Иракта зороастризм (мажусилік), сабиилік (мандеизм), маздакизм, дуализм (санауия) ке таралан. Хазіреті Омар дуірінде негізі аланан Куфа аласына жаадан жаулап алынан айматар трындары оныс аударандыын жне олар з кварталдарын раандын назара алар болса, мсылмандарды ерте кезден-а алуан трлі сенімдерге, кзарастара жне философиялы тсініктерге ие адамдармен бетпе-бет келгендігін аарамыз.
Мсылмандарды амаына ткен лгі адамдарды жаа кзарастарды дниеге келуі, брыны наным-сенімдері мен мдениеттері ыпалымен дстрлі мсылмандытан згешелеу идеяларды насихаттауы табии. Бларды мсылман ауымына едуір сер етті.
Аталан ыпалдасты ртрлі формада жне мазмнда жзеге асты. Жаадан жаулап алынан лкелерде мір сретін адамдарды кпшілігі брыны діндерінен бас тартып ислам дінін абылдап жатты. Біра аталан жаа мсылмандар арасында брыны сенімдерін санасынан толытай шыармаандар да кптеп кездесті. Осыан орай, олар діни мселелерді біршамасын брыны сенімдері аясында шешті. Мны болатыны табии.
Сонымен атар жаадан жаулап алынан айматарды азаматтары арасында шын жрекпен исламды абылдаандармен атар ара ниетті азаматтар да кездесті. Олар мсылман болып крініп, ислам деген желеумен ішкі арам ниеттерін іске асырып, исламны сенімін брмалауа тырысты. Бан тарихтан «Батыния» деп аталатын ауымды жатызуа болады.
Осылармен атар исламды шын сенгендігі шін емес, байлы, ата, мансап, абырой сияты жеке басыны пайдасы шін абылдаандарды да кездестіруге болады.
зге дінге сенетіндер арасынан з діндерін берік стап, жизия салыын беруді дрыс санайтындар да кездесті. Мсылмандар бір мемлекетте мір срген мсылман еместермен идеялы алыс-беріс, зара ыпалдасты ішінде мір срді.
Аударма жмыстары. Аадан аулап алынан лкелерден мсылмандар ежелгі антика философиясын жаыннан танитына жне зара ылыми схбаттарда аталан философияны методикасын олданатынына ку болан. Бл мсылмандар арасында философияа деген ызыушылыа жне философиялы ебектерді араб тіліне аударылуына жол ашты.
Мсылмандар ежелгі мралара деген ата станымда болмай, мсылманды ойлау жйесіні одан ары дамуына тиімді жол аша білді. Философия мен каламны дістері жне бастаулары екі блек болса да жаратылыса, лемге жне адама атысты негізгі мселелерді здеріні орта таырыптары ретінде арастыруы жаынан бір-біріне жаын келеді.
Аударма жмыстары процесінде тек философиялы ебектер ана емес, жаратылыстану, медицина, тика ылымдары да тржімеленді.
Ежелгі Антика философиясын араб тіліне аудару жмыстары Омайядтарды соы кезедерінде басталып, Аббаси халифалары – Мансур, Харун Рашид жне Мамун дуірлерінде аласын тапты.
Негізінде алашы аудармаларды хижретті І ші асырында Халид бин Язид кезеінде басталандыы баяндалады. Осы кезедерде кбінесе медицинаа, химияа жне астраномияа ажеттілік туындаан, осыан орай, аталан салалардаы ебектер аударылан.
Философиялы мндегі алашы аударма халифа Мансурды кезеінде жзеге асырылды. Мансур заманында алдымен логика ілімі араб тіліне аударылды. Логиканы араб тіліне алаш аударан ибн Муаффа екендігі баяндалады.
Философияны жйелі трде аударылуы халифа Мамун дуірінде басталан. Аталан халифа дуірінде теологияа, табиата жне этикаа атысты шыармалар араб тіліне аударылды. Аударма мыстары кезінде философиялы ебектер тікелей грек тілінен аударыланы трізді кейде грек тілінен сурияни тіліне одан араб тіліне аударылды.
Грек философиясыны ислам леміне енуінде заманындаы ылыми орталытар – Александрия, Жундишапур, Харран мектептеріні рлі лкен.
Алекстандрия мектебі исламны алашы кезедерінде Мысырдан Антакияа кшірілді. Аталан мектеп шамамен 130-140 жылдай Антакияда орналасып, одан со Харрана ауыстырылды. йткені Харран грек мдениетіні лкен орталытарыны бірі болатын. Александрия мектебіні Антакиядан Харрана кшірілуі халифа Мутауаккил дуірінде жзеге асырыландыы баяндалады.
Александрияда, Антакияда жне Харранда орын тепкен мектептер мсылмандар тарапынан ешашан кедергіге шырамаан. Урфада, Нусайбинде, Ктесифонда (Мадаин) жне Жундишапурда орналасан ылыми жне философиялы мектептерді христиандыты несторианды алымдары басарса, Антакия мен Амидтегі мектептерді христиандыты яковиттік ламалары жетекшілік жасады.
Аударма жмыстары нтижесінде алашы мсылман философтары жетілді. Оларды жатарына л-Киндиді, л-Фарабиді жне ибн Синаны жатызуа болады.
Адамны ойлай алу абілеті.Ислам ойлау жйесінде туындаан келіспеушіліктер мен каламды тартыстарды пайда болуын амтамасыз еткен себептерді е басында адамны ойлай алу абілеті жатыр. Адам ойлай алатын, зерделей алатын жне дайды ндеуіне йи алатын болмыс. Сондытан бір адам миселені бір ырын арастырып ана оны мнін тсінсе, келесісі оны келесі жаымен анытама жасайды. Демек осы жерде бір мселе жайлы бір-біріне арама-айшы екі трлі кзарасты туындайтыны табии.