Калам ілімінде кімдер мен длелдер

кімдер. кім бір нрсеге сену немесе жоа шыару, екі идея, екі нрсе арасында оды немесе теріс байланыс орнату деген маынаны білдіреді. Сондай-а, рылан байланысты нтижесі жне оны тйсіну де кім деп аталады. Блар – кімні логика іліміне тн анытамасы. Ал дінде аыл иесі, балаат жасына жеткен адамдарды (мукаллаф) рекеттерімен байланысты парыз, уажіп, сннет, харам, макрух ... сияты діни жне дайлы бйры болып табылады. кімдер сйенген дереккзіне арай «діни кімдер», «али кімдер» деп екіге блінеді.

Діни кімдер. «Ахками илаия», «ахками шария» деп те аталатын діни кімдер – настардан шыарылан кімдер. Діни кімдер Алланы бар екендігі сияты тікелей аыл мегере алатын кім болуы да, намазды парыз болуы сияты дінні тсініктемесі арылы аныталатын болуы да ммкін. Діни кімдерді тп бастауы – насс, яни, ран, Сннет, ижма жне ияс. Ижма мен ияс бастапы екі дереккзбен байланысты. Сннет ранны тсініктемесі мазмнында болса, ал ран «аслу-л-усул» (негіздерді негізі) деп аталады. Діни кімдер ш топа блінеді: амалмен байланысы жо кімдер асли, итиади кімдер, амалмен байланысты амали, фари кімдер. Жрек пен ар-ождана байланысты діни кімдер ахлаи кімдер деген атауды иеленеді.

Итиади кімдер. Ислам дініні теориялы кімдерін райтын итиади мселелер алты негізде жинаталан. Оларды ішіндегі Аллаа иман, пайамбарлара иман сияты таырыптарда али тсініктемелер, дйектемелер жасау ммкін болса, періштелерге, ахиретке иман сияты таырыптарда али длелдерге негізделмейді, тек нала жгініледі. Біра, осындай типтегі мселелерде аыл ммкін емес деп абылдамайтын нрселер жо,

Итиади кімдерде бірнеше шарттар арастырылады:

1. Итиади кімдер ати, кесінді білім беруі тиіс. Осыан орай, бір кім итиадты таырыптарда наты длел болуы шін ран аяты немесе мутауатир хадис болуы тиіс (атииат).

2. Итиадты кімдерді длел болуы шін ран аяттары мен мутауатир хадистерді сынан маынасы наты, аны жне кесінді болуы тиіс, екі трлі маынаны білдірмеуі ажет.

3. Итиади кімдер уаыта, аймаа, индивид пен оама арай згермейді, немі траты болады (ла ятааййар). Осы себеппен барлы пайамбарлар иман мселесінде бір сенімді насихаттаан. Алашы пайамбар Адамны итиады алай болса, соы пайамбарды сенімі де солай.

4. Итиади кімдер – ттас, олар блінбейді. Яни адам Алланы бар екендігіне сеніп, періштелерге сенбесе иман келтіргендер атарына жатпайды. Итиади кімдерді негізі мен мні – Алланы бар жне бір екендігі. Осыан орай, каламшылар Аллаа иман келтіруді «аслу-л-усул» деген ат берген. Итиади кімдермен калам жне ааид ілімі айналысады.

Амали кімдер. Мукаллаф иесіні орындауы тиіс практикалы амалдар мен міндеттер деген маынаны білдіретін амали кімдер екіге блінеді: ибадаттар жне муамалаттар.

ибадаттар адам ойын, рухын жне алауын трбиелейді. ибадаттарды рухы – ыылас. ибадаттарды орындалуында дниелік пайдалар кзделмейді, ол тек Алланы ризалыын алуды масат етеді. ибадаттарды тп бастауы ран, Сннет жне осы екеуіне негізделген ижма мен ияс. ибадаттар Алла шін жасалады, ол кбеймейді, азаймайды. Уаыт пен дет-рыпты згеруімен ол згеріске шырамайды.

Муамалат – адамдар арасындаы ыты, адамды жне леуметтік атынастарды реттейтін кімдер. Муамалатты рухы - ділдік. Оны негіздері ран мен Сннетте орын алан. Муамалат кімдері ран мен Сннетке айшы келмейтін шартпен уаытты, кеістікті, дет-рыпты згеріске тсуіне арай бейімделе береді. Амали кімдермен фих жне ислам ыы айналысады.

Ахлаи кімдер – адамдарды з арасында жне зге жанды малытармен (тіпті жансыз жаратылыстармен де) болатын атынастарды реттейтін, трбиелік ралдар оятын, нпсіні трбиеленуіне негізделген кімдер. Ислам ахлаына атысты кімдер ран мен Сннетте ке трде арастырылан. Ахлата «Алланы бйрыына рмет, оны жаратандарына мейрімділік, жаратыланды жаратушысына орай рмет крсету» маызды принцип болып табылады. Ахлаи кімдер «алби» немесе «ожданды кімдер» деп те аталады. Осындай типтегі кімдермен ахла пен тасаууф ілімі айналысады.

Діни кімдерді итиади жаы. Адамны орындауы жаынан исламны ойан кімдері итиади, амали жне ахлаи деп шкі блінгенімен, оларды барлыыны итиади ыры бар. Діни кім андай топта болса да ранмен немесе мутауатир сннетпен уаттандырылса, оны діннен екендігіне, ислами кім екендігіне сену ужіп. Осы жаынан ран аяттары мен мутауатир хадистермен уаттандырылан барлы діни кімдер субут (келу) жаынан итиади деп есептеледі. Мысалы, адам лтіру харам, намаз оу парыз деп сену керек. Бл – итиади кім. Біра, адам - лтіру, намаз оу амалды рекет. Осыны мнін ашар болса, бір адам бір мсылманды лтіру харам деп есептемесе кпір болады. Ал харам екендігіне сенгенімен, адам лтірсе, кнар ммін болып шыады.

Али кімдер.Аылды кім де шке блінеді: вужуб, имкан жне имтина. Егер бір нрсені бар екендігі міндетті болса ужіп (Алланы бар екендігі сияты), бар екендігі мен жо екендігі бірдей болса, мумкин (адамны бар екендігі сияты), жо екендігі міндетті болса, оны мумтани (дайды екеу болуы, блікті бтіннен лкен болуы сияты) деп аталады.

Ужіп. Бар болуы затыны негізі болатын, заты мен бар болуы арасында згешелік болмайтын, бар болуы себепке мтаж болмайтын болмыс ужиб болып табылады.

1. Уажибті бар болуынан брын жоты деген нрсе жо. Ужіпті жо екендігін бір стте болса ойлау ммкін емес, ол – адим, азали, хадис емес.

2. Азали болатын затты абади (мгі) болуы да міндеті. Ужіпті соы жо.

3. Уажиб ли затии ешнрседен ралмаан. Ол атомдардан бліктерден денелерден, бейнелерден, араздардан трмайды.

Мумкинге бар жне жо екендігі затыны негізі емес, заты трысынан арастырыланда бар екендігі мен жо екендігі бірдей, жо болуы да ммкін, бар болуы шін бір себепке мтаж болатын деп анытама жасалады. Ммкинні екі ерекшелігі бар.

1. бар болуы шін бір себепке мтаж, осы себеп оны бар болуын жо болуынан тадап алады. Мумкинні жо болуы себепті жо болуымен байланысты.

2. Мумкинні себебінен брын, себебімен бірге бар болуы ммкін емес. Осы себепке байланысты мумкин хадис (кейіннен жаралан).

Мумтани – жо екендігі затыны жо екендігімен байланысты, оны бар деп ойлау ммкін емес болмыс.

ДІСТЕР

Каламшылар діс сзін «тари» терминімен тсіндіреді, ол дрыс тжырыммен кзделген нтижеге жетуді амтамасыз ететін рал деген маынаны білдіреді. Исламды шыармаларда «нахув», «усул», «манхаж-минхаж» сздері діс деген маынаны білдіреді.

Дін – Алла тарапынан шыарылан дайлы за. Алайда, аталан задаы аиаттар адамдар тарапынан алай абылданатыны, мні андай жолдармен аныталатыны турасында белгілі бір тотам жо. Осы таырыпта негізінен аиатты мнін ашуа талпынан адамны таным мен білімге ол жекізу жолы не (асбаби илм) екендігіне тоталамыз. Таным мселесі «эпистемология», «марифат теориясы», «тарии марифат» деген атаумен зерделенетін аталан таырып проблеманы ортаа тастау жаынан ежелден бері арастырылып келеді. Танымны бастауы мен дйектілігіне рационалды, эмпирикалы, сыни, интуициялы сияты теориялар ала тартыланы сияты танымны алуан ырлы жаынын арастырылуы жаынан да реализм, идеализм сияты концепциялар ортаа тасталан.

Ислам ойлау жйесі тарихында танымны бастауы (дісі) мселесінде ртрлі кзарастар сынылан. азали осы кзарастарды «л-Мункиз мина-д-Далал» атты шыармасында (каламшылар, батынилер, философтар, суфилер деп) 4 топ бойынша арастыран, ол салафияны осы жіктеуге оспаан. азали «л-ануну-л-Кулли фи-т-Тауил» атты шыармасында былай жіктейді:

1. немі аылды алдыы атара шыарандар жне нала орын бермегендер;

2. немі Налды алдыы атара ойып, аыла орын бермегендер;

3. Аылды негізге алып, налды оан туелді ыландар;

4. Налды негізге алып, аылды оан баынышты ыландар

5. Аылды да, налды да негіз ретінде абылдаан жне оларды арасында ешандай айшылы жо деп есептегендер.

азали осы жіктемесінде суфилерге ешбір орын бермеген.

Таныма ол жеткізу мселесінде ламалар арасында мынандай жіктеме ке таралан: 1. Салафия, 2. Каламшылар; 3. Суфия; 4. Философтар.

1. Салафия. Итиади мазхабтар зерделенген кезде салаф мазхабыны да ислам калам ілімінде зіндік орны бар екендігі байалады. Салафилер итиади таырыптарда ран аяттары мен хадистерды сырты маынасымен (муташабихтер де) ана шектеліп, оларды сол кйінше абылдайды, ташбих пен тажсимге орын берместен, тауил де жасамай наста алай трса, сол кйінше сенеді. Тіпті, сырты маынасымен арастырыланда бізді ташбих пен тажсим идеясына жетелейтін «яд», «уаж», «айн», «истиуа» сияты хабари сипаттарды сол кйінше абылдайды. Блара тауил жасауды, итиади таырыптарда алай, неге деген сра оюды бидат деп санайды. Имам Маликтен «лы Алла ранда «Рахман арыша истиуа жасады (Таха 20/5)», - деп айтан, сонда алай истиуа етті?» - деп сраланда, ол былай деп жауап берген: «истиуа – малум (аятпен уаттандырылан), ал мні аылмен танылмайды. Алланы арыша истиуа еткеніне сену – парыз. Ал мні жайында срай – бидат».

Салафиттер Али Имран сресіні 7-ші аятында орын аланы сияты ранны тауилін, муташабихтарда нсалан маынаны тек лы Алла ана біледі, осыан орай, оны сырты маынасына мн бермеу, шынайы мнін Аллаа алдыру е дрыс жол деп есептейді. Осыан орай, салафиттер муташабихтара аыл аясында тсініктеме жасаан каламшылар мен философтарды, кашф пен илхам аясында тауил жасаан суфилерді айыптаан.

2. Каламшылар. Каламды дісті алаш мутазилиттер олданан. Одан со сунниттік каламшылар осы дісті одан ары жаластырды. Бастыпыда сунниттер аыла аса кп орын бере оймаанмен, мутааххирин дуірінде аылды маызы арттырыла бастады. Осы дуірде каламшыларды философияны ыпалында аландыы, «назар» деп аталатын истидлалды кп олданандыы байалады.

Каламшыларды пікірі бойынша білім мен таныма ол жеткізуді ш трлі жолы бар.

Сезім мшелері.Каламшылар сезім мшелерін білімні тікелей айнары ретінде арастыран жне сезім мшелерімен ол жеткізілген танымды аиат, наты таным ретінде абылдаан. Каламшылар сезім мшелерімен келетін танымды абылдамаанда з іштерінде айшылыа тап болары аны. йткені, уахиде лемдегі кптеген жаратылыстар Алланы бар екендігіне длел болып табылады. Ал блара тек сезім мшелерімен ана ол жеткізуге болады.

Каламшылар «хауас хамса захира» деп атаан бес сезім мшесін адама млімет беретін мшелер ретінде абылдаан. Блардан баса білімні айнары ретінде баса сезім мшесі мен тйсік абылданбайды. Каламшылар бес сезім мшесі деп есептеген мшелер - «кру», есту», тату», «стау» жне «иіскеу». Алайда, философтар мен кейбір мутааххирин каламшылары аталан бес сезім мшесін сырты сезімдер деп атаан. Аталан бес сезім мшесінен баса адама млімет беретін ішкі сезім, интуиция да бар. Аталан интуицияларды «хисси муштарак» (орта сезім), «уахим» (елестету), «хаял» (иял), «хафыза» (еске сатау) жне «муфаккира» (ойлау) деп беске блген.

Калам кітаптарында сезім мшелерінен алынан таным мен білім деген кезде негізінен сырты сезім мшелері - кру», есту», тату», «стау» жне «иіскеу» нсалады. Осы сезім мшелерінен келген танымдар аиат жне наты білімдер болып табылады. Егер осы сезім мшелеріні бірі з ызметін атармаса, оны жеткізген мліметтері наты, аиат болмаанмен, бл оны кемістіктен туындааны белгілі. Осыан орай калам кітаптарында бес сезім мшелері баяндалан кезде олар «хауас салима», яни «з дегейіндегі, жмыс істеп тран мшелер» деп аталады.

2. Хабар (Хабар Сади).Болан оиаа сйкес жеткізілген хабарлар аиат, дрыс хабар деп аталады. Ол мутауатир хабар жне пайамбарды хабары (хабари расул) болып екіге блінеді.

1. Мутауатир хабар. Бір таырып жайында зара келісе отырып, тірік айтуы ммкін емес кптеген адамдарды немесе кпшілікті кулігімен, сздерімен уаттандырылан, жеткізілген хабар – мутауатир хабар деп аталады. Мндай типтегі хабардаы маызды мселе – абылданан немесе сенген мліметті аиаттыында ешбір кмн тудырмайтындай таным мен білім болуы тиіс.

Мутауатир хабар арылы пайда болан ілім мен таным зарури ілім деп аталады. Мліметті мутауатир хабар болуы шін мына шарттар болуы тиіс:

1. Хабар бергендерді мліметтері бес сезім сезім мшесіні бірімен мегеруге болатын немесе сезілетін нрселер болуы тиіс. Бір мифті жеткізілуі зарури таныма жатпайды;

2. Хабарды риуаят етушілер арасында бірдейлік болуы тиіс, оларды мліметтері бір маынада, бірдей сзде, бірдей сйлемдер типінде болуы керек, жеткізілген хабар ати жне наты болып табылатын настара айшы келмеуі тиіс;

3. Хабар берілген нрсе мумкинатта болуы, саналы трыда жзеге асуы ммкін емес нрселер болмауы тиіс.

Міне, осы шарттарды бойына жинатаан мутауатир хабарлар наты білім-таным болып табылады. Біз кре алмаан кптеген мемлекеттер мен тлаларды бар екендігін жне оларды ерекшеліктерін мутауатир хабарлармен білеміз жне оларды аиаттыына ешандай кмн келтірмейміз.

Мутауатир емес машхур мен ахад хабарлар барлы кмн трлері мен екі ойлылыты жоятын, яин дрежесіндегі ілім болмаандытан итиади мселелерде наты длел ретінде олданылмайды.

2. Пайамбарды хабары (Хабари Расул). Бл – рисалаты немесе нубуаты, яни пайамбарлыы мжиза арылы уатталан бір пайамбарды хабары. Мжиза –пайамбарлыты аиаттыын длелдейтін белгілерді бірі. «Пайамбарды хабары» деп аталуды себебі жеткізген уахилік мліметтермен оса оларды адамды асиеттері мен бл дниеге атысты тжірибеге негізделген білімдеріні маыздылыымен байланысты.

Пайамбар берген хабар мжиза крсетуден брын зарури емес, истидлали, назари білім болатын. йткені, оны зарури болуы шін пайамбар болуы тиіс. Ал пайамбарлыы мжизамен уаттандырылуы, Алла тарапынан міндеттелген біліммен негізделуі ажет. Демек, оны пайамбарлыы крсететін мжизаларымен длелденеді. Сонда ана оны жеткізген білімі де зарури, кімі де кшін жоймайды. Пайамбарды хабары да бес сезім мшесіні бірімен жне мутауатир хабармен ол жеткізілген мліметтер трізді наты, яни зарури білім болып табылады.

4. Аыл.Таным мен білімге ол жеткізу жолдарыны шіншісі – аыл.Сезім мшелерімен аныталатын лемнен тысары алан, ойлану, пайымдау жне тжырымдау арылы ол жеткізілетін абстрактілі танымдар аылмен мегеріледі. Сезім мшелері кзбен круге, олмен стауа, мрынмен иіскеуге, дмін татып круге, лапен естуге болатын наты заттарды игерсе, аыл абстрактілі ымдар мен пайымдаулар туралы адама млімет береді.

Сезім мшелері де, аыл да адам жаратылысына берілген уаттар мен абілеттер болып табылады, біра, олар адамдар арасында аз да болса бір-бірінен ерекшеленеді. рбір адамны зіне тн абілеті бар боланы сияты рбір адамда ойлау, тжырымдау дегейлері ртрлі болып келеді.

Аыла материалды емес уат, абстрактілі, рухани жаухар, дайлы нр деп анытама жасалады. Келесі бір анытамаа араанда аыл адамда орын алатын (нафс натиа), сйлей алатын жана тн уат, жан осы уатмен танымдара ол жеткізеді, ымдарды мнін ашуа абілетті болады.

Аыл – пияларды мнін ашып, олара тжырым жасап, длелдермен сеніп, бес сезім мшесімен анытап, тйсініп абылдайтын жаухар. Аылды мні турасында келіспеушіліктер орын аланы сияты таныма себеп болу мселесінде де ойшылдар арасында тсініспестіктер бар. Аыл адамны ілім мен таныма ол жеткізуде басты ралдарды бірі болып табылады. Метафизикалы лем тек аыл арылы игеріле алады. Сезім мшелері мен аыл арылы алынан білімдер мен танымдарды жиналатын жері адам ішкі леміні орталыы – алб (жрек). алб дегеніміз – адамны бкіл рухани лемі.

Білім мен таным трлері.Калам ілімінде таным мен білім бірнеше топтара блінеді. Оны бірінші Аллаа жне адама тн білімдер зіні мні мен мазмны жаынан бір-бірінен ерекшеленеді. Аллаа тн білім уелгісіз жне сосыз ерекшеліктерге ие болса, адама тн білімні бастауы мен соы да шектеулі. Себебі, Аллаа уаыт пен кеістік тн болмаандытан, оны уелгі жне соы деп шектеу дрыс емес. Ал адам уаыт пен кеістік ішінде орын аландытан, оны білімінде бастапылы пен соылы, сан мен сапа орын алатыны белгілі. Осыан орай, калам ламалары Алланы біліміне бастапылыы мен соы жо деген маынаны білдіретін «адим білім», ал адамдікін «хадис білім» деп ат берген.

Келесі бір айырым білімні аылмен жне хабар жолымен ол жеткізілуіне байланысты. Адамны ойлануымен, ыныуымен ол жеткізілген білім «али білім» деп аталса, зге бірінен млімет алуы арылы мегерілген хабарлар «нали білім» деп аталады. Мысалы, адамны ойлануымен саналы орытындыларымен шыарылан білім «али білім» деп аталса, Алланы періштесі арылы пайамбарларына жеткізілген білім бір адамнан келесі бір адама жеткізілуі «нали білім» болып табылады.

Осы таырыпта келесі бір айырым білімні натылыы мен таты еместігіне байланысты. Али білім берік те объективті білімдерге ара сйейді жне натылы білдірсе, «бурхани білім», ал кмн тудыратын немесе субъективті длелдерге негізделсе, тек нандыруа баытталан болса «хатаби білім» деп аталады. Хатаби сзі хитабтан туындаан, яни шешендікпен, ызыл тілмен біреуді сендіру маынасына сйкес келеді. Ал бурхан каламда да, философияда да наты длелді білдіреді. Демек, длелге негізделген білім «бурхани білім», ал шешендікке негізделген білім «хатаби білім» деп аталады.

Хабар жолымен ол жеткізілген нали білім наты білім маынасындаы яини жне кмнді білім маынасын білдіретін «занни» болып екіге блінеді. Жоарыда баяндаланы трізді жалан болуы ммкін емес кпшілік ауым тарапынан жеткізілген, яни мутауатир хабарды ішкі мні астарлы, пия болмаса, ол білім натылыты білдіретін яини білім деп аталады. Ал хабар бір адамны млімдеуімен жеткізілген ахад хабар немесе мутауатир боланымен маынасы астарлы, жабы болса мндай білім трі занни деп аталады.

Аылмен ол жеткізілетін білім «зарури немесе истидлали» деп блінеді. Оны заруриі «бадихиат» деп те аталады. Мысалы бтін – блшектен лкен деген сияты. Ал истидлалиі «касби», «итисаби» жне «назари» білім деп те аталады. Бл таным жалпыдан жекеге ту (талил, дедукция, мысалы, барлы адам леді. Али – адам. Демек, Али де леді) немесе жекеден жалпыа ту (истира, индукция, мысалы, Али, Хасан жне Масат аыры леді. Али де, Хасан да, Масат та – адамдар. Демек адамдарды барлыы леді.) яки жекеден жекеге ту (тамсил, фихты ияс, мысалы, нрсе арасындаы састытара арай отырып, біріне шыарылан кімді екіншісіне де ою) жолымен ол жеткізіледі.

Каламшылар налды басты дереккз ретінде абылдай отырып, аыла да мейілінше маыз берген. Аыл діни гіт-насихаттарда ажетті рал болып табылады. Ал аылы жоты діни жауапкершілігі де жо. Сондай-а аыл – жасы мен жаманды ажырата алуа, тануа абілетті асиет. Біра аыл жеке зі аиатты барлыын табуа ауарсыз, зінше діни аидаларды анытай алмайды, парыз бен харам сияты діни бйырытарды білмейді.

Дін аылды жолдан адасуынан орайды. Ал аыл нала уат береді, ол налды алып келген негіздер мен кімдерді хикметін ынуа рал болып табылады. ранда кптеген аяттар адама ойлануа, тжырым жасауа кеес береді.

Каламшыларды пікірі бойынша діни дісте аыл мен логиканы жоа шыаруа ешбір себеп жо. Біра, аыл таба алмайтын жадайлар кездесуі ммкін.

3. Суфилер. Суфилерді пікірі бойынша аыл мен нал берлігі бір дегейде ана діни танымны айнар бастауы боланмен, е жоары, е асиетті діни білімдерге кашф пен илхам арылы ол жеткізіледі. Кашф пен ихам адама Алла мен оны сипаттары жайлы тікелей білім берсе, аыл мен насс жанама трде ана млімет бере алады. Ішкі тжірибе мен рухани мушахадаа негізделген тікелей танымдар, яни, марифат пен ирфан настарды нал жне риуаят етілуіне немесе аылды жасайтын ияс пен истидлала ара сйейтін жанама танымдардан анарлым нды жне маызды. Суфилер жылдар бойы хал кешумен ран аяттары мен хадистерден, барлыына млім білімдерден згеше жаа білім ортаа оюа тырысан. Настарды сырты маынасы здеріні кашфы мен илхамы нтижесінде ол жеткізілген білімге айшы келсе, настарды кашф аясында тауил жасауа тырысады.

Суфилерді пікірі бойынша ранны аяттарынан мынандай маына шыаруа болады (Кахф 18/65; Анфал 8/29; Баара 2/282; Анкабут 29/9;Анам 6/125; Зумар 39/22): л жан дниесімен талпынып, амалдары мен ибадаттарын е жоары дегейде жзеге асырып, ашкздіктері мен дниелік амдарынан алыстап, зухдты мір кешсе, Алла Таала оан айрымдылыымен илхам, марифат деп аталатын таным, нр жне фуран береді. Сонда л діни аиаттарды, дайлы сырларды осы біліммен аны мнде мегере алады. ол жеткізуде бан титтей де де сері болмаандытан мндай таным трі «маухидаи илаия», «алтафи раббания» жне «уахби» ілім деп аталады.

Суфилер салаф жатастарын да, каламшылар мен фихшыларды да «захир (сырты) ламалары» деп есептейді. Олар здеріні ілімні мнімен, ал захир ламалары оны тек сырты абыымен айналысатынын уаттайды.

Каламшыларды кпшілігі суфилерді білімге ол жеткізуді шынайы жолы деп есептеген кашф пен илхамды аиата жеткізуші таным трі деп санамайды. йткені, илхам кез келген адам тарапынан олданылуы, баылауа алынуы ммкін білімге ол жеткізу жолы емес. Сонымен атар, кашф пен илхам иесі адам ателіктерден сатандырылмаан (масум емес). Осыан орай, каламда тек пайамбарларды илхамы білімні бастау кзі ретінде абылданады. Алайда, азали, Рази жне Амиди сияты каламшылар кашфпен жне илхаммен яин, ати білімдерге ол жекізуге болатынын уаттаан. Дегенмен, илхамны зге таныма ол жеткізу жолдары сияты наты, аиат білімдер беруі, кмнді болмауы шін аяттар мен сахих хадистер арылы баылауа алынуы тиіс. азали «Ихия Улуми-д-Дин» мен «л-Мункиз мина-д-Далал» атты шыармаларында шынайы білімге ол жеткізу жолыны кашф пен илхам екендігін уаттаан.

Философтар. Ислам тарихында Омайядтарды соы дуірінде «улуми адима» деп аталатын философиялы шыармалар араб тіліне аударыла бастады. Сол дуірде философия илаиат (метафизика), табииат, риазиат (математика), манти (логика), саясат жне ахла ілімдерін з бойына жинатаан. Тржіме рекеттеріні артынан л-Кинди (. 866 ж.), л-Фараби (. 950 ж.), ибн Сина (. 1037 ж.) сияты ислам философтарыны тарих сахнасына шыандыын байаймыз. Кейіннен л-азали философтарды илаиат пен табииат таырыбындаы идеяларын сына алып, талдаулар жасаан. Осыдан бір асырдан со андалусиялы ибн Рушд (. 1198 ж.) л-азалиді сындарына «Тахафуту-т-Тахафут» атты ебегінде жауап берген. Ибн Рушд философияны жатап, философиялы иясты аиаттарды ортаа оюда е дрыс жол екендігін уаттаан. Ол осы таырып тірегінде екі трактатты жарыа шыарды: «Фаслу-л-Маал», «л-Кашф ан Манахижи-л-Адилла».

Мсылман философтарына араанда пайамбарларды табли жасаан діни жне илаи аиаттар мен ислам философтарды сол таырыптаы кзарастары арасында ешандай айырмашылы, айшылы жо. Керісінше олар бір-біріне лайыты, йлесімді. Мні жаынан бір жне бірдей болып табылатын илаи, діни аиаттар философтара аны баяндалан. Философияны да, исламды да жасы мегерген адам насс пен философия арасында толытай ндестік бар екендігін аарады. Себебі, хикмет (философиялы ияс) – шариатты жан жолдасы, тіпті ст бауыры. ран Крімде Алла дай жолына шаыру ш формада болатынын млімдеген: хикмет, кркем гіт жне жадал (Нахл 16/125). Осылардан хикмет – философтарды дісі, кркем гіт – салафтікі, жадал – каламшыларды жолы. Демек, ран философтарды, салафты жне каламшыларды дісін ттас амтыан.

Ибн Рушд сырты мні жаынан бізді ташбиха, тіпті кпірлікке алып баратын настарды бурхан ауымы мен длелдер арылы тсініктеме жасайтын адамдар (тадаулылар) тарапынан тауил жасалауын міндетті деп есептейді.

орытындылай келе философтар діни таырыптара тсініктеме жасаан кезде Аристотель мен Платонны салан жолымен барлыынан аылды жоары ояды. Философтарды пікірі бойынша аиата алып баратын бірден-бір жол аыл болып табылады.