Мазхабтарды хабари сипаттара деген кзарастары 1 страница
А) Мушаббиха, Мужассима жне Хашуия деп аталатын аымдар сырты маынасы ташбихты тсінікке алып баратын осындай хабари сипаттара сырты маынасын сол кйінше абылдааны сияты осыан сас маыналара да тсініктеме жасауа тырысан. Осы топтаылар антропоморфты дай тсінігін олдайды. Осы идеяны жатаушылар ретінде ли хадис, улат шиилігі жне каррамия кілдеріні кейбірін жне Муатил бин Сулайман сияты муржия аымыны теологтарын атауа болады. Муржия аымына жатады деп есептелетін Муатил бин Сулайман мен шиизмге жататын Дауд л-Жауариби Алланы денелерді бірінен тратынын, адам бейнесінде екендігін, ет пен сйектен, аннан жне ылдан раланын, ол, тіл, ая, бас, кз сияты дене мшелері бар екендігін ала тартан. л-Жауарибиді жолын уушылар Алланы аузынан кеудесіне дейінгі блігі бос, алан блігі толы екендігін млімдеген. Сонымен атар, л-Жауарибиді «менен Алла жайында ынап пен саал туралы срамадар, ойларыа баса не келсе оларды срай берідер» дегендігі баяндалады.
Шииттер арасында ташбихшіл адамдарды боландыы жоарыда баяндалды. Мысалы, алашы шиит каламшысы деп есептелетін Хишам бин Салим л-Жауалики адама тн деп есептелетін асиеттерді кпшілігін Аллаа телігендігі байалады. Алланы адам бейнесінде екендігін, біра, ол ет пен аннан ралмаандыын, жарыраан нр екендігін, бес сезім мшесіне ие екендігін, олы, аяы, аузы, мрны, лаы жне ара шаштары бар екендігін ала тартты.
Каррамия мазхабы да тажсим мндес идеяны олдады. л-Бададиді млімдеуі бойынша Мухаммад бин Каррам зіні соынан ергендерге лды ралы тран дайларын дайлы дене ретінде абылдауын насихаттаан. Оны пікіріне араанда дайды денесі, шегі, жаы мен соы бар оны шегі дай таына барып тіреледі. Ибн Каррам Алланы таына (арш) жаындаанын, арш оны мекені екендігін айтан.
) Мутазила Аллаа дене берген жне адама сатан мужассиманы, мушаббиханы тбегейлі жоа шыарды. Оларды пікірі бойынша Алланы денесі болуы ммкін емес. Егер Аллаа дене тн болса, жаынды, заты, бірігу жне таралу сияты кейіннен жаратыланды белгілерінен ол ашы бола алмайды жне деттегі денелер трізді ол да жаратылан болып алады. Оан егер дене тн болса, денелер ажетсінгені сияты денелерді біріктірген, форма берген, раан бір болмыса мтаж болуы тиіс жне жеу, ішу, ажетсіну, нсанды жне артыты сияты сипаттармен сипаталуы ажет болады. Мутазила «Алла – дене, біра, денелерге самайды» деген формуланы да абылдамайды. йткені, егер ол солай болуы ммін болса, индивидтер мен денелерге самаанымен Алланы индивид немесе дене деп сипаттама жасау жне крініп тран лемде бейнелі, толы деп айту жайыз болуы керек болады.
Осыан байланысты Мутазила насстарда орын алан хабари сипаттарды ташбихты пен тажсимдікке алып бармайтын кейіпте міндетті трде тауил жасалауы ажет деп есептейді.
Мутазилиттерді пікірі бойынша ран Алланы ешбір нрсеге самайтынын айтан. Осы мселені ижма да бір ауыздан уаттаан. Олай болса ташбиха жетелейтін аяттара тауил жасалу ажет. Атай кетер болса, « » Ол Алла арышты мекендеді (истиуа етті) (Таха 20/5) аятыны тауилі «ол арыша діреті жетеді жне стемдікке ие».
« » «з олыммен жараттым (Сад 38/75)» аяты «мені жаратаным» деген маынаа сйкес келеді. Алла осы тста екі олды баяндай отырып, осы рекетті одан ары уаттандырып отыр.
« » «Раббы келген (Фажр 89/22)» деген сз «раббыны мірі келді» деген маынаны білдіреді.
« »«Ол кеме кздерімізді алдында жзіп отырды» (амар 54/14)» дегендегі маына «ол кетіп бара жатты, біз де оларды халін біліп отырды» маынасын білдірді деп тсініктеме жасаан.
орытындылай келе, мутазила мазхабы хабари сипаттарды захири маыналарымен абылдау Алла мен жаратыландар арасында састыа алып баратынын ала тартып, осы типтес насстара тауил жасауа тырысан.
Б) Салаф ламалары хабари сипаттара діни насстарда алай орын алан болса сол кйінше сенуді, олара ташбихты жне тажсимды тсініктеме жасамай, андай да бір тауилге де бой алдырмай сол кйінше абылдауды жн деп білген. Олар осы сипаттарды сырты маынасына иман келтіру ажет деп, адам аылы оларды аиатын абылдауа ауарсыз екендігін уаттаан, хабари насстарды маыналары жайлы з кзарастарын айтпаан (тауауф) жне оларды зерттеп, талдау жасаандара арсы шыан.
Салафилер осы станымында мына аята ара сйейді:
« »(Ол Алла саан ран тсірді. Оны ашы маыналы (мухкам) аяттары бар. Солар кітапты негізі, іргетасы. згесі – маынасы пия (муташабих) аяттар. Ал жректерінде ыырлы боландар, бзаылы істеп, сас маыналы аяттарды ымын іздеп соына тседі. Оны ымын Алла ана біледі. Сондай-а білімінде озат боландар: бан сендік, барлыы Раббымызды асында дейді. Мны аыл иелері ана тсінеді.) (Али Имран 3/7)
В) ли Сунна каламшылары бастапыда салаф ламалары трізді ойлап, хабари сипаттара тауил жасауды дрыс деп таппаан. Біра, л-Жуайниден (1085 ж.) бастап, осы сияты муташабих сздерге тауил жасау ли сунна каламшыларына да енген. л-Жуайни Алланы зге жаратыландара сауына себепкер болып табылатын аяттара тауил жасау ажеттігін айтан. Оны пікірі бойынша итиадта осындай ауіп-атерге тсуден сатанып, муташабих сздерді тауилінен бет бру айшылыа, ате тсінікке, халыты ателікке бой алдыруына жне сенім негіздерінде кмндерді тууына жол ашады.
Каламшыларды кпшілігіне араанда насстарда Алла жайлы орын алан «истиуа», «ол», «жз», «кз» сияты сздер метафоралар мен мысалдардан ралан. Мысалы, «истиуа» сзі - «Алла кімі астына алуды» немесе «лы Алланы лылыын сипаттауды»; «ол» - дайлы діретті, «жз» - оны бар екендігін, «кз» - оны крегендігін білдіреді.
АФАЛУ-Л-ИБАД (ЛДАРДЫ РЕКЕТТЕРІ)
Адам рекеттері.Адамны екі трлі рекеті бар. Оны біріншісі - з алауы мен ытиярымен істейтін рекеттері. Ал келесісі – адамны алауы мен ытиярынан тысары трде пайда болатын рекеттер. Мны біріншісі «ихтияри» (з алауымен) рекеттер, екіншісі «изтирари (міндетті) рекеттер» деп аталады. Изтирари рекеттерге адамны дем алуы, жрек соысы, асазанны орытуы сияты рекеттер жатады, бан адам алауыны ешбір сері жо екендігі даусыз. Блар – адамны алауынан тысары трде жзеге асып жатан дние. Изтирари рекеттер жаратушысы Алланы ытиярымен жзеге асатындыы, адам алауыны мнда ешбір атысы жо екендігі жайлы ислам мазхабтары бір ауыздан олдау крсеткен. Ал жазу, кітап оу, отыру, тру сияты рекеттер адамны алауы мен тадауы арылы жзеге асады. Міне, з алауымызбен істеген осы рекеттерді жемісіне сйкес сауап алуа немесе азап шегуге адам лайыты болып табылады. ли сунна ламаларыны кзарасы бойынша адамды жне оны жасаан рекеттерін жаратан – Алла Таала. Біра, саналы трде біле отырып, алау, тадау абілеттерімізді жмсап, жзеге асыран рекеттер адамны рекеттері болып табылады. Бл рекет адамды алауды белгілі бір баыта арай жн сілтеумен дниеге келеді. Міне, осы себепке байланысты адам жауапты болып табылады. Ал изтирари рекеттерге адамды алау жмсалмаандытан, адам оан жауапты бола алмайды.
Адам алауы жне оны рекеттегі рлі (хал жне касб).Адамдар з рекеттерінде алау еркіндігіне ие екендігі даусыз. Адам з ішінен осыан немі ку болып, істеген рекеттерінде зіні еркін екендігін сезінеді. Адамны еркін болуы - зіні еркіндігіне сенуі, зін еркін сезінуі деген сз.
Алла Таала адамдарды алау мен ытияр иесі, алаанын істей алатын болмыс етіп, зіне лайыты кші мен діреті бар тіршілік иесі ретінде жаратан. Осыан орай, адамдар з алауымен бір нрсені жзеге асыру немесе жзеге асырмау, екі жолды бірін тадай алу абілетінде. Сауап пен азаба душар болуы, белгілі істерге жауапты болуы осы еркін алауа байланысты. Жоарыда баяндаланы сияты л еркін алауа ие жне рекетті дниеге келуінде осы еркін алауды сері бар. Ал рекетті жаратушысы – Алла Таала. Алла Таала адамдарды алауымен жасаан рекеттерін адамны алауы мен тадауына сай алайды жне тадайды. Мны блай болуы Алла Тааланы іс-рекеттерді лдарды алауы мен тадауына арай жаратуа мжбр жне жауапты болуына емес, «адатулла» немесе «суннатулла» деп аталатын лемге ойан тртібіне байланысты. Демек, рекетті тадау (касб) ла, осы тадауа сйкес жарату (хал) Аллаа тн (л – касиб, Алла – хали). л жасы мен жаманны бірін тадап, алауын осы екі жаты біріне жмсаса, Алла оны адамды алауа сай жаратады. Алланы берген алаумен, ытиярмен андай да бір істі жзеге асыруа немесе асырмауа еркін болып табылатын адам осы істеген ісіне жауап береді. Ол хайрды (жасылы) істесе оны марапатын, ал шаррды (жамандыты) істесе, оны жазасын иеленеді. Адамда еркін алауды бар екендігін, осы алауымен жзеге асыран ісіне жауапты екендігін длелдейтін аяттар бар:
« » (Расында оан тура жол крсеттік. Мейлі шкірлік (ммін) ылсын, мейлі арсы келсін (кпір болсын) (Инсан 76/3).
« » (біз оан екі жол крсеттік) (балад 90/10).
« 9 » (Расында нпсісін таратан адам тылады, ал оны кірлеткен ор болады) (Шамс 91/9-10).
« » (р адам з ылмысына арай жауап береді) (Муддасир 74/38).
« » (Кім ізгі іс істесе, сонда зі шін. Ал кім жаманды істесе де зіне тн. Раббы лдарына злымды істеуші емес) (Фуссилат 41/46).
ли сунна ламалары лдарды рекеттерін оларды алауына арай жарататын Алла екендігін уаттаан. Демек, адам еркін алауымен бір рекетті тадайды, оан ажетті кшін жмсайды, ал Алла адамны нені тадаанын азали ілімімен біледі, осы біліміне арай алайды жне алауы аясында жаратады.
Ислам теологиясы тарихында адамны алауы мен осы алауды ытиярлы рекеттегі рлі турасында трт трлі кзарас сынылан.
1. Жабрия мазхабы. Жахм бин Сафуан (.745 ж.) негізін алаан жабрия мазхабына араанда адамны ешандай да з еркі мен алауы жо. Адам Алла Тааланы о баста белгілеп ойан тадырына сай рекет етуге мжбр. Адам – жел тіндегі аба трізді. Адамны зіне тн ешбір рекеті жо. Адамны жеке діреті мен алауын мойындамаан жабрияа араанда адамны рекеттері толытай Алланы жаратуымен дниеге келеді. рекеттерді адама тн деп есептеу – тек аллегориялы мнде ана. Ал осы рекетті шынайы іске асырушысы (фаил) – Алла. Жабрия мазхабы барлы рекетті Алланы білімімен, алауымен жзеге асатынын, барлы рекетті алдын ала белгілеп ойан дайды тадырына сай жзеге асатынын баяндайтын ран аяттарын длел ретінде сынады:
« » (Алла барлы нрсені жаратушысы, Алла р нрсеге кепіл).(Зумар 39/62).
« » (оны жанында р нрсе лшеулі) (Рад 13/8).
« » (шын мнінде р нрсені бір лшеумен жаратты) (амар 54/49).
« »(Бізге Алланы жазаны ана болады. Ол - бізді иеміз. Мміндер Аллаа туекел ылсын де) (Тубе 9/51).
« » (Алла кімді тура жола салса, сонда ол тура жол тапан болады. Ал кімді адастырса, сонда олар зияна шырайды) (Араф 7/178).
« »(Сендерді алаулары болмайды, Алла аласа ана болады) (Инсан 76/30).
Жабрилер адамда алау еркіндігі бар екендігін баяндайтын аяттара тауил жасауа тырысан. ли сунна каламшылары мен мутазилиттер адамды алауы жо, діретсіз, дайлы алауды мжбрлеуімен, кштеуімен барлы рекет жзеге асады деген жабршылды кзарасты сына алан. йткені, жабрияны уаттааны сияты л белгілі нрселерді істеуге мжбр болса, адамны жзеге асыран з істеріне жауапты, сауап пен азаба душар болмауы тиіс. Ал Алла лдарды белгілі амалдарды орындауа жауапты етіп, дайды салан тиымдарын істегендер жазаланатынын ескерткен. Алла Тааланы адамдарды алауынан, уатынан жне діретінен тысары трде туындаан рекеттерге жауапты етіп, жазалауы злымды, ділетсіздік болып табылады. Негізінде Алланы злымдытан пк екендігі ранда да баяндалады: « » (Раббы лдарына злымды істеуші емес) (Фуссилат 41/46).
2. адария-Мутазила. Адамдаы діретті, алау мен ытиярды млдем жоа шыаран жне оны жансыз болмыстармен те деп есептеген жабрия мазхабыны жабршылды идеясына айшы трде адария деп аталатын алашы адаршылдар мен мутазила ламаларыны кпшілігі адамны толытай алауы мен ытияры еркін екендігін, зіне тн діреті мен алауы бар екендігін, осыан орай жзеге асыран істеріні жаратушысы екендігін уаттады.
Жахм бин Сафуанны жабршылды идеясына арсы еркін ытияр идеясын насихаттаан жне адаршылды мазхабты негізін алаан теолог айлан ад-Димаши болып табылады. Сонымен атар адамны алау-еркі еркін екендігін, осыан орай, ол рбір істеген амалына жауап беретінін жатаан келесі алашы адаршыл теолог Мабад л-Жуханиді де есімін атап ткеніміз жн.
Уасыл бин Ата тарапынан рылан мутазила мазхабыны кілдері де осы таырыпта адаршылдарды идеяларын уаттап, адам з алауымен, ытиярымен істеген амалдарда тадырды рлі жо екендігін ала тартандытан адаршылдар атарында орын алады.
айланны пікірі бойынша адам жзеге асыран істеріне мжбр емес, еркін. Ол алаан ісін жзеге асыруа немесе жзеге асырмауа еркін, бір істі істеуге ауарлы (адир). адарды (тадыр) адам алауына немесе істеген амалдарына ешбір сері жо. Хайрды да, шаррды да адам з діретімен, алауымен жзеге асырады немесе оларды з ытиярымен істейді. Ал оан айшы болса, адам жансыз бір жаратылыстан ешбір айырмашылыы болмай алады жне оны жауапты етуді, істеген амалдарына байланысты жазалауды немесе марапаттауды ешбір мні болмайды. Уасыл бин Ата да «адамны істеген ісіне біреуді мжбр етпегендігін, керісінше еркін екендігін олдап, алауымен, ытиярымен істеген амалдарыны халиы (жаратушысы) екендігін уаттаан». Одан кейін келген мутазила ксемдері де осы идеяны олдаан жне осы пікірлеріне нали длелдерден мысалдар берген.
Мутазилиттерді осы идеяа олдау крсетуі сыфатулла таырыбындаы кзарастарыны жне Алла Таалаа ділдік иесі деп сипаттама жасауыны жемісі екендігі табии. дайлы ділетті табии нтижесі – лдарды тек істей алатын жне істеген амалдарына арай жауапты ету. Алланы мірлерін істеуге жне тиымдарынан аула болуа мукаллаф болып табылатын адамны жауапты болуы лгі адамны осы трізді рекеттерді з діретімен, алауымен еркіндігімен жзеге асыруына байланысты. йткені, Алла лдарын жауапты етсе, біра, жауапты еткен нрселерді орындауа дірет бермесе, онда лы жаратушы залым боланы. Ал злымды, тіпті злымдыты алау Алла Таалаа млдем тн емес. Ол – абсолюттік ділдік иесі. Демек, лды жауапты болуы шін жзеге асыран амалдарын з алауымен, ытиярымен жаратуы (дниеге келуі) тиіс.
Демек, мутазилиттерді пікірі бойынша л – дірет, алау (ирада) жне ытияр (ихтияр) иесі жне издирари емес рекеттерді жаратушысы (халиы). Ал издирари рекеттерді жаратушысы – Алла Таала. Десек те рекет Алла Тааланы лгі адам шін жаратан діретімен жзеге асады. Яни, адам Алла Тааланы берген алаумен (ирада) алаанын тадайды жне берген діретімен оны жзеге асырады. л Алланы берген діретпен дниеге келгендіктен (жаратандытан), Алланы жарату сипатында оан серік болмайды. Мны олар лды істеген ісіне жауапты ету шін сынан.