Мазхабтарды хабари сипаттара деген кзарастары 3 страница

Матуридилерді пікірі бойынша аза – Алла Тааланы азалда алаан жне белгілеген нрселері уаыты келгенде азалдаы біліміне (илм), алауына (ирада) жне белгілеуіне сай трде жаратуы деген сз. Осы жаынан аза Алланы такуин сипатына сйкес келеді.

адар мен азаа берілген маыналара араанда адар азаа араанда ауымды жалпы болып табылады. Себебі, адар дайды уелден белгілеуіні жиындыы болса, аза – хадис ммкіндер мен жарату рекеті.

Дниеде пайда болатын жне болан барлы нрсе Алланы ілімі, алауы, белгілеуі жне жаратуы арылы жзеге асады, яни, барлы нрсені адары бар деген сенімге Матуриди былай тсініктеме жасаан: адамдарды еркін алауларымен жне осы алауларына сай белгілеп, уаыты келгенде лды тадауына арай Алланы жаратуы. Демек, осы тста Алланы ілімі лды тадауымен байланысты трде Алланы азалдан білуі лды ниетін кштемейді. Бан трліше мысалдарды келтіруге болады. Мысалы, кн мен айды ттылатынын астраномдар алдын ала білсе, осы кн мен ай астраномдарды біліміне сай ттылса, мнда астраномдарды сері бар ма? рине жо. Ата-анасы з баласыны жасы оитынын біледі. Бл баласыны білімді болатынына сер ете алмайды.

аза мен адара ризалы білдіру мселесіне келер болса, Матуридиді пікірі бойынша аза мен адара ризалы крсету ажет. Біра, аза мен белгіленген нрсеге ризалы білдіруді ажеті жо. Кпірлікті аза мен адардан екендігіне ризалы крсетіледі, біра, кпірлікті зіне ризалы крсетілмейді.

аза мен адар адам аылы шеше алмайтын пия ма?адар мселесі – адам аылы шеше алмайтын, оан кш-ауары жетпейтін те крделі каламды проблема. Сондытан, ол дайлы пия ретінде ияметке дейін саталады. Осы себепке байланысты ардаты Пайамбар аза мен адара, жасылы пен жамандыты Алладан екендігіне иман келтірумен шектелуді бйыран, осы мселе бойынша сахабаларды тартыса тсуіне тиым салан: «сендер осы мселеге міндеттелдідер ме немесе мен сендерге не шін жіберілдім? Сендерге дейінгілер осы таырыпта тартыса бастаан кезде рдыма кеткен. Осы таырыпта тартысудан са болыдар (Тирмизи, адар 1).

Ардаты Пайамбарды ата тиым салуына арамастан осы мселе тірегінде ортаасырлы теологиялы мектептер, длірек айтар болса, адария, мутазила, жабрия сияты мазхабтар кп тоталан жне оан з ойларын білдіріп, жолдан адасан.

Хайр жне шарр. Хайр мен шаррды маызы жне оны лдарды рекетімен байланысы. Хайр мен шаррды мні мен маызына мсылман философтары, сіресе моралистер кп тоталан жне осы таырыпта тартыстар орын алан.

ран Крімде жне хадистерде осы екі терминні мніне тоталмаан, біра, адамдарды немі жасылыа шаыран жне нені хайра, нені шарра жататынын крсеткен, жасылы жолына баыт крсетіп, жамандытан аула болуды ескерткен.

ран мен Сннетке араанда бл дниеде жасылы та, жаманды та бар. Оны бар екендігін аыл-есі бтін барлы адам біледі жне мойындайды. Ислам терминологиясында «маруф» сзі барлы жасылы трін, «мункар» жамандыты білдіреді. ран Крімде мміндерді жасылыа шаырып, жамандытан тиятын аяттар да бар: « » (Сендерді араларында да (жртты) берекелі істерге бастайтын, жасылыа ндеп, жамандытан жирендіретін бір ауым болсын. Ал ондайлар – баытты жандар) (Али Имран 3/104).

Кейінгі замандарда мсылмандар зге халытармен, діндермен жне мдениеттермен бетпе-бет келуі нтижесінде жасылы пен жаманды тірегіндегі ойларын одан ары кеейтті жне бірнеше сратар туындады. Жауап беруі иын осы типтес сратарды мсылмандар арасында алаш ой таразысымен зерделегендер мутазилиттер мен философтар болды. Ислам ойлау жйесінде жасылы пен жаманды тірегіндегі сратар мынандай:

Бл лемде жасылы та, жаманды та бар. Жасылы Алла тарапынан жараландыы белгілі. Осы таырып турасында ислам мазхабтары арасында айшылы жо. Мазхабтар арасындаы тартыс жаманды мселесі тірегінде рбіген. Жаманды неге жаралан? Жамандыты жаратан кім? Алла ма? Алла жасылыты жаратады, ал жамандыты неге жаратады? Егер шаррды Алла жаратан болса, жаманды дайлы алауды жемісі ретінде жаратылады деген сз. Олай болса, Алла жамандыты істеген адамды неге жазалайды? Шаррды жарату жне мірде енгізу жаман боландытан, оны жаратан да жаман болып шыатыны даусыз. Ал Аллаа ондай сипат тн емес. Міне осы сратара жауап беру арылы р алуан ойлар мен кзарастар дниеге келген. Осы таырыпта з ойларын білдірген мазхабтар арасында ли сунна ламалары мен мутазилиттер алдыы орынды иеленеді.

Ислам ойлау жйесіндегі мазхабтар арасында жасылыты Алла жаратандыы жайлы ешбір тартыс жо.

Мутазилиттер лдарды рекеттері блімінде айтан ойларыны табии жемісі ретінде Алла жасылыты алайды жне алауына сай жаратады. Ал «Алла жамандыты алайды жне жаратпайды» деген станымды болды. Оларды осындай кзараса баруына жетелеген себеп – Алладан жамандытан арашалап алу, жамандыты з алауымен істеген, жаратан лды таклиф аидасына арай жауапты ету. Олар Алланы жамандытан аула стау масатында оны тек жасылыты жаратушы дай ретінде есептеп, жамандыты бастауын баса жаратыландардан іздеген. Осылай Аллаа серік осан.

ли сунна ламаларыны кзарасы бойынша лемні жаратушысы болып табылатын Алла Таала – жасылыты да, жамандыты да жаратушысы. Себебі, лемдегі барлы нрсе оны алауымен, діретімен жне лшемімен жзеге асады. Алладан баса дірет, билік жне млік иесі ешкім жо. Біра бл жамандыты жаратушыны зі жаман деген мнде тсінбеген жн. Негізінде жамана жамандыты істеу, шарра ол жеткізу жне жаманды жаында болу жатады. Мысалы, суретші туындысыны бкіл нзік жатарына мн бере отырып, жаман адам бейнесін салса, оны шеберлігіне та алып «андай тамаша сурет» деп баа беріп жатамыз. Осы тста туындысындаы жаман адам бейнесіне арай отырып, суретті авторын жаман деу ешбір исына сйкес келмейді. Дл солай, Алла Таала – абсолюттік иесі. Оны жамандыты жаратуыны бірнеше пия хикметі бар. Алланы осы хикметін жекелеген адамдар толытай тсіне алмаса да, Алланы діретімен жаралан лгі нрсені болашаа, оама т.б.-а келер пайдасы зор болуы ммкін. Демек кейбір жадайды жекелеген адамдара жамандыы сол адамны пайдасы мен масатына арай да болуы ытимал. Адам з алауымен жамандыа ол жеткізеді. Алла Таала да лгі шаррды адамны тадауы мен таламына арай жаратады. Біра, Алла хайра (жасылы) риза, ал шарра (жаманды) млдем риза емес. Сондытан, жасылыты тадаандар марапатталады, ал жамандыты тадаандар жазалады. Демек, шаррды Алладан болуы, яни, ол Алланы такуини ирадасымен, жаратуымен пайда болуы шаррды аиат, дрыс деген маынаны білдірмейді.

Алла Тааланы барлы нрселер мен былыстарды антонимдерімен жаратан. Осылай ара жігін ажырата білу, адамдарды оай тсіне алу масатында жанды мен лі, жасы мен жаман, хайр мен шарр, рахат пен азап бірге жаралан. Сонымен атар, Алла адамдара шарр жне жаман нрселерден сатану, аула болу жолдарын крсетіп берген, шаррдан сатануа ажет кш-айрат берген. Егер дниеде жаманды болмаса, жасылыты ешбір мні болмас еді, бл мірді емтихан, сына болу мні болмас еді.

Адамны жаратылысы жаынан жасылыа бейім келеді, ал ол жамандыты кейіннен йренеді. су ерекшелегіні, ортаны, дстрді жне трбиені мнда маызды рлі бар. ран Крімде Алла Таала жасылыа ол жеткізуге «касб», жамандыа ол жеткізуге «иктисаб» сздерін олданан. « » (Алла ешкімге олынан келмейтінді жктемейді, ркімні істеген жасылыын да, жамандыын зінен табады) (Баара 2/286). Касб – ол жеткізу, иктисаб – иындыпен ол жеткізу деген сз. Осыан араанда адам жасылыты табии трде, ішкі жан дниесімен ол жеткізеді, шаррды табии емес, кейінгі ртрлі серлермен ол жекізеді (иктисаб етеді).

Хидаят жне далалат.Алла Таалаа алаан лына хидаятты, ал алаанына адасушылыты жаратуы жайз. Алладан баса адамдарды дрыс жола салатын немесе адастыратын шынайы фаил жо. Осы екі рекет те Аллаа тн. Хидаят пен далалатты баса болмыстара тн деп есептеу метафоралы.

« » (лдарымызды ішінен алаанымызды біз сонымен жарылап, тура жола саламыз. (Ол арылы) Сені де тура жола (жртты) бастайтыны аны) (Шура 42/52)

ли сунна каламшыларына араанда « » (Алла алаанын адастырады, алаанын тура жола салады) (Фатыр 35/8) деген аятты маынасы «алаан адама тура жолды, алаан адама адасушылыты лгі адама жаратады» (яни, алаан ниетіне арай Алла жаратады) - деген сз. Бір ла Алла Тааланы адасушылыты жаратуы лгі л алауын жамандыа баыттауына байланысты. л адасушылыты тадаана дейін дайлы алау мен дірет оны адасушылы жола кштеп баыттамайды. йткені ран Крімде « » (Саан келген жаманды зінен) (Ниса 4/79) – деп баяндалады.

Мутазилиттерді пікірі бойынша Алланы хидаят етуі – тура жолды нсауы, ал адастыруы лды адасан деп атауы, л зінде адасушылыты жаратан кезде оан адасан деп кім шыаруы деген сз. Мутазилиттерді бл пікірі дрыс боланда ардаты Пайамбарымыза былай уахи жасалмаан болар еді. « » (Сен натан адамыды тура жола сала алмайсы. Ал Алла алаан адамын тура жола салады) (асас 28/56).

Саадат жне шаауат. Саадат (баытты болу) пен шаауат (баытсыз болу) – адамды сипаттар. Адамды сипаттар згеріп тратыныны белгілі. Матуридилер «аты Лауху Махфузда баытты болады деп жазылан баытсыз, баытсыз деп жазылан баытты бола береді. Егер баытсыз баытты болмайтын болса, кітаптара, пайамбарлара ажеттілік туындамаан болар еді» деген кзарас аясында баытты кейде баытсыз, ал баытсыз кейде баытты бола алады деген орытынды шыаран. йткені, Алланы Лауху Махфуза згеріс енгізуі жайз: « » (Алла алаанын шіреді, алаанын сол кйінде алдырады. Умму-л-Китаб – оны жанында (олында)) (Рад 13/39), - деген ранда аят бар. Біра, Алла Таала Лауху Махфузда андай згеріс енгізетінін азали ілімімен біледі.

Ашариттер саадат пен шаауатты Алланы азали жне дайлы ілімі, сздері деп анытама жасап, дайлы ілімде баытты болады деп жазылан адамны баытсыз, баытсыз болады деп жазылан адамны баытты болмайтынын, себебі, Алланы ілімі згермейтінін уаттаан.

Хусн жне убх. «Кркемдік» пен «сынсызды», «жасылы» пен «жаманды». «Хусн» мен «убхты» бес маынасы бар:

1. Масатына сйкес келетін жасылы, ал сйкес келмейтін жаманды болып табылады. Осыан орай, ділдік – жасы, злымды – жаман.

2. Адам жаратылысына сай келетін жасы (кркем), ал сай келмейтін жаман (сынсыз). Мысалы, тттілер кркем, ащылар сынсыз боланы сияты.

3. Кемелдік сипатындаылар кркем, нсандытаылар сынсыз деп аталады. Ілім – жасы, наданды – жаман.

4. Адамдар арасында дріптеу мен ктермелеуге себепкер болатын нрселер жасы, айыптау мен тмендетуге себепкер болатындар жаман болып табылады. Мысалы, жомартты – жасы, ал сарады – жаман.

5. Алланы ризалыы мен сауабына жол ашатын нрселер жасы, ал айыптауы мен жазасына себепкер болатыны жаман болып табылады. Аллаа иман келтіру, ділдік, ибадат хусна жатса, осылара айшы келетіндер убха жатады.

Хусн мен убхты бастапы трт маынасы бойынша каламшылар арасында тартыстар жо. Негізгі тартыстар бесінші маынада рбіген. Адам рекеттеріні негізінде жасылы пен жаманды сипаты бар ма? Шариат келмей трып оларды адам аылы мегере ала ма? - сияты сратар аясында ртрлі кзарастар сынылан.

Каламны, ахлаты, фих дістемесіні жне ы философиясыны е басты проблемаларыны бірін райтын хусн мен убх таырыбында тартыса тскен ш мселе бар:

1. Ытияри рекеттер жасылы пен жаманды мнін иелене ала ма? яни, хусн мен убх али ме лде нали ма?

2. Егер али болса, хусн мен убх шариат келмей трып адамдарды жауапты мукаллаф) болуын ажет ете ме?

3. Хусн мен убх тсінігі бой сынанды жазалау, кш-ауары жетпейтін нрсені жауапты ету сияты таырыптарды жайз болуын ажет ете ме лде етпей ме? Осы шінші мселе «Таклиф Ма Ла Юта» таырыбында арастырылады. Осы ш мселе бойынша ашариттер мен мутазилиттерді станымдары бір-біріне млдем айшы келеді. Ал матуридилер бірінші жне шінші мселеде мутазилиттерді, ал екінші мселеде аздап ашаритттерді станымдарын олдайды. Ал жабрия мазхабы осы ш мселе бойынша ашариттер жаын уаттайды.

Хусн мен убх шарии ме лде али ма?Ашариттер мен жабрияа араанда рекеттер негізінде жасылы пен жаманды ерекшеліктеріне ие емес. Оларды заттарында (негіздерінде) да, зати ерекшеліктерінде де кркемдік пен сынсызды, жасылы пен жаманды жо. Жасылы пен жаманды шариат келгеннен со, дайлы кімдер адам рекеттеріне міндеттелгеннен со кшіне ене алады. Амалдар жасы боланына байланысты мір етілген емес, мір етілгендіктен жасы жне кркем сипатын иеленеді. мір етілген нрселер Алла мір еткеніне байланысты кркем, ал тиым салынандар Алла тиым саланына байланысты сынсыз болып табылады. Демек, хусн болу шін мір, убх болу шін нахи ажет. Ашариттер мен жабриттер осы идеяларын уаттандыру шін мына длелдерді сынан:

А) рекеттердегі кркемдік пен сынсызды мні рекетте траты трде, берік орын алан емес. Бір индивид пен халыты жасы деп тапан нрсесін згелері жаман деп баалауы ммкін. Белгілі бір нрсені жасы болуы жекелеген адамдар мен оамдарды жеке пайдасына арай бааланатыны сзсіз. Демек, кркемдік пен сынсызды салыстырмалы жне шартты болып табылады. Матуридилер аталан мазхабтарды осы идеясына арсы шыып мынандай уж айтады: бір оамны немесе халыты дріптеуі мен айыптауы лшем ретінде алынса, жасылы пен жаманды лбетте берік ерекшелік бола алмайды. йткені, халы пен лт дегейінде жасылы пен жаманды айматара, оамдара арай згеріп отырады. Ал бізді негізге алан лшеміміз барлы адамзат баласыны игілігі мен пайдасына арай боланы. ртрлі уаыттарда, р алуан айматарда мір срген трлі ркениет дегейіне ол жеткізген жздеген халытар мен оамдарды бір ауыздан жасылы пен жаманды ретінде абылдаан стындар бар. Барлы діндер мен шариаттар адамзатты лгі лы масаттар мен стындара жеткізу шін келген. Міне, осы себепке байланысты жеке пайдалар мен масаттара ешбір атысы жо жаниярлыты, жоары негелікті, Алланы тануа, болмыстарды шынайы бейнесін ашуа баытталан ылымдар мен ілімдерді жасы екендігін аыл иесі бар адам ешашанда жне ешбір жерде жоа шыармаан.

) Ашариттерді пікірі бойынша хусн мен убх рекеттерді здерінде бар жне берік сипат боланда, осы ерекшелігінен ешашан айнымауы, згермеуі тиіс. Мысалы, тірік айту абих (жаман) ретінде абылдананымен, діни трыда тиым салынанымен кнсіз, пк адамны мірін оны лтіруге тырысан адамны олынан тару шін тірік айтылса, хасан (жасы) саналады жне тірік айту ужіп болып табылады. Демек, тірікті затында (негізінде, мнінде) кркемдік пен сынсызды сипаты жо.

Осы кзараса арсы матуридилер былай жауап берген: осылай болса да тірік айту рекеті сынсызды сипатына жатызылады. Десек те екі жаман рекет бетпе-бет келгенде де осы екеуіні тигізер зардабыны жеілін тадау ажеттілігі туындайды. Егер сол стте шынды айтылса, яни бейкн адамны жасырынан жері айтылса, рі бір кнсіз адам лтіріледі, рі адам ауыр ылмыс істеген болып табылады. Ал осы кезде тірік айтылса, аталан екі лкен жамандыты, одан лдеайда кішкентай жамандыпен жолы кесіледі. Міне, осы себепке байланысты ислам осындай сттерде тірік айтуды ужіп етіп ойан. Демек, тірік айтуды осындай сттерде жаманды атарынан шыатынын айтуа болмайды.

Б) Ашариттерді пікірі бойынша адамдарды рекеттері ытияри емес. Адамдаы кулли ирада сияты жузи ирада да Алла тарапынан жаралан жне адама берілген. Демек, ытияри болып крінетін рекеттер издирари болып табылады. Ал издирари рекеттерден хусн мен убхты іздеуді ешбір мні жо.

Осы кзараса матуридилерді жауабы былай: жузи ирада – Алла тарапынан жаратылып, адама берілген кулли ираданы белгілі бір жаа олданылуы. Объект (нрсе) болмаандытан, жузи ирадаа махлу деген ат берілмейді. йткені, ол – бар болып табылатын абілетті жмсалуы. Олай болса, осы ираданы олдану адама тн жне адам осы мселеде толытай еркін. Сырты жне табии амалдар мен серлерді ираданы жо ылатын ауары жо. Ирадалы адамны жзеге асыратын рекеті оан тн болып табылады жне бл рекеттер жасылы немесе жаманды сипатына лайыты болады.

В) Матуридия мен мутазилаа араанда рекеттерді хусн жне убх деп сипатталуы оны затына (мніне) байланысты. Адам аылы біршама рекетті кркемдігі мен сынсыздыын шариат келмей трып ажырата алады. Аыл тек дінні алып келгендерін мегеретін рал ана емес. рекеттер де шариатты сынан мірлері мен тиымдары аясында жасылы жне жамандыа жатпайды. Алла Таала жасы боландытан, кейбір рекеттерді жзеге асуын бйыран, ал жаман боландытан, кейбір рекеттерді орындалуына тиым салан. Матуридилерді пікірі бойынша жасыны мні жасы боландытан – хусн, ал мні жаман боландытан убх болып табылады. Алланы бір нрсеге мір беруі оны кркемдігіне, тиым салуы оны сынсыздыына байланысты.

Матуридилер адам рекеттерін ш топа бліп арастырады: бірінші топтаы рекеттер – аылды пайымдауынсыз-а тануа болатын Алланы бар екендігін жне бірлігін білу, сену, ділдік, жасылы, адам мірін тару т.б. сияты. Аыл шариат келмесе де оларды мніне ол жеткізе алады. Екінші топ рекеттерді кркем немесе сынсыз болуы пайымдаумен жне тжырымдаумен аныталады. Мысалы, бас кесерді олынан кнсіз адамны мірін тару масатымен тірік айтуды жасы екендігін білу сияты. шінші топ рекеттерді хусн жне убх екендігі тек шариатты тсініктеме жасауымен байланысты. Аыл бларды здігімен ына алмайды. Мысалы, ибаттарды орындалу аидалары мен сандары сияты.