Клетка органоидтарыны рылысы жне ызметі

Жасуша - тірі азаларды (вирустардан баса) рылымыны е арапайым блігі, рылысы мен тіршілігіні негізі; жеке тіршілік ете алатын арапайым тірі жйе. Клетка з алдына жеке организм ретінде (бактерияда, арапайымдарда, кейбір балдырлар мен саыраулатарда) немесе кп клеткалы жануарлар, сімдіктер жне саыраулатарды тіндері мен лпаларыны рамында кездеседі. Тек вирустарды тіршілігі клеткасыз формада теді. «Клетка» терминін ылыма 1665 жылы аылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті Клетка трысынан зерттеу – азіргі заманы биологиялы зерттеулерді негізі. Клетканы диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155 мм-ге (тйесты жмыртасы) дейін жетеді. Кпшілік эукариотты организмдер Клеткасыны диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жаа туан жас сбилерде – 2×1012 Клетка, ал ересек адамны организмінде – 1014 Клетка болса, организмні кейбір тіндерінде Клетка саны мір бойына траты болады. Клетканы тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жаратармен) шектелген биополимерлерді тртіптелген рылымды жйелері – цитоплазма жне ядродан трады. Клетка ядросыны рамындаы мбебап органоидты хромосома, ал цитоплазма рамындаыларды – рибосома, митохондрия, эндоплазмалы тор, Гольджи кешені, лизосома, клеткалы мембрана деп атайды. Рибосома Клеткадаы белокты тзілуін амтамасыз етеді, белок синтезі орт. деп аралады. Оны диаметрі 20 – 25 нм. Рибосома цитоплазмада бос кйінде де, жаласан трде де, сондай-а барлы тірі организмдерді Клеткасында кездеседі. Цитоплазма – ядроны оршап жатан Клетка блігі. Оны рамындаы химиялы макро жне микроэлементтерден крделі органикалы осылыстар (белоктар, кмірсулар, липидтер, нуклеин ышылдары, гормондар, ферменттер, витаминдер, таы баса) жне минералды заттар тзіледі. Митохондрия – Клетканы тыныс алу процесін амтамасыз ететін органоид. Митохондрияны зындыы 10 мкм-дей, диаметрі 0,2 – 1 мкм, саны 1-ден 100 мыа дейін болады. Клеткадаы негізгі энергия тасушы зат – аденозин ш фосфор ышылы. Бактерия, кк-жасыл балдырлар, т.б. тыныс алу процесін Клетка мембранасы атаратын организмдерде митохондрия болмайды. Ядро – организмдегі белокты алмасуды реттеу арылы тым уалаушылы асиеттерді рпатан рпаа жеткізетін клетканы негізгі блігі. Эндоплазмалы тор – цитоплазмадаы кпіршіктерді, жалпа апшытарды жне ттікше рылымдарды торлы жйесі. Бл р трлі иондарды, оректік заттарды тасымалдайды, липидтер мен кмірсуларды (полисахаридтер) алмасуына жне улы заттарды залалсыздандыруа атысады. Гольджи кешені – бір-бірімен абаттаса тыыз орналасан жалпа жараты 5 – 10 «цистернадан» жне оларды шетіндегі са кпіршіктерден ралан органоид. Мнда ндірілген німдер жинаталып, пісіп жетіліп, сырта шыарылады, Клетка лизосомаларыны тзілуіне атысады. Лизосома – абырасы мембранамен шектелген, уысында ас орыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза, липаза, таы баса) бар са кпіршіктер. Кпіршіктерді диаметрі 0,2 – 0,8 мкм. Лизосома ферменттеріні (20-дан астам) кмегімен Клетка ішіндегі ас орытуа жне Клетка рамындаы жарамсыз рылымдарды ыдыратуа атысады. Клеткалы мембрана – Клетка цитоплазмасын сырты ортадан немесе Клетка абышасынан (сімдіктерде) бліп тратын Клетка органоиды. Оны алыдыы 7 – 10 нм. Негізінен Клетка мен оны оршаан сырты орта арасындаы метаболизмге (зат алмасуа) атысады, сондай-а, Клетканы озалуы мен бір-біріне жалануында лкен рл атарады. Клетканы жалпы рылысы жануарлара да, сімдіктерге де тн. Біра сімдік Клеткасыны рылымы мен метаболизмінде жануарлар Клеткасына араанда біраз айырмашылы бар. сімдіктер Клеткасыны біріншілік плазмолеммасы крделі полисахарид негізінде (матрикс) орналасан целлюлозды микрожіпшелерден ралан. Микрожіпшелер сімдік Клеткасы абырасыны тіректік аасын тзеді. Кп сімдіктер беріктік асиет беретін – екіншілік Клетка абышасын (целлюлозадан) тзеді. сімдік Клетканы целлюлоза талшытары крделі полимерлі зат – лигнинді сііріп, атаяды да Клетка абышасы беріктенеді. сімдік Клеткасыны цитоплазмасында арнайы органоид-пластидтер – хлоропласт, хромопласт, лейкопласт бар.