Йсіндер жне алылар (б.з.б. II-б.з.V .): орналасуы, ру-тайпалы рылымы, саяси тарихы, крші мемлекеттермен байланысы.

Бізді заманымызда брын II асырда 177 жыл шамасында йсіндерді мемлекеттік бірлестігі алыптасты. Оларды ордасы ызыл аар (Чигучен) Ысты клді жаасына орналысты. Ол жаалай ыстатары бар бекіністі ала еді.

йсіндерді негізгі территориясы Іле алабында болды. Оларды батыс шекарасы Шу мен Талас арылы тедідаы, алылармен шектеседі. Шыысында хундармен орта шекара болды, ал Онтстігінде оларды иелігі Ферганамен штасып жатты.

йсіндерді мемлекет басшысы Гуньмо (лы бек) деп аталды. кімет билігі атадан балаа мрагерлік жолмен ауысып отырды. Гуньмоа баынышты са ру басшылары кіші гуньмолар (бек) деп аталды. Блардан баса жоары жне тменгі лауазымдар, ызмет адамдары жне «вассал» князъ, тархан, хоубай деген леуметтік атаулар болан. Басты ндіруші тап лдар мен арапайым шаруалар болды.

ытай тарихшысы Сюй-Сунаны алдыран дерегіне араанда йсіндер кшпелі мемлекет болан. Олар зімен крші жатан ытай сияты ірі елдермен те ыты дрежеде саяси жне сауда арым-атынасын жасаан. йсіндерді Гуньмолары ытай ханшаларына йленіп отыран.

йсіндерде жоары дегейде тран скери йым болды. скерлері жасы аруланан салт аттылардан трды. Мселен, ытай императоры Удиді 138 ж. батыса жіберілген елшісі князь Чжыньцянь йсіндер иелігінде 630 мы адам бар жне айаса 188 мы жауынгер шыара алады деп жазады. Жазба деректер йсін билеушілеріні сараланан (аруланан) 30 мы атты нкері жене олара баынатын 10 мы садашысы туралы млімет алдыран.

Шаруашылыы.

йсіндерді негізгі шаруашылыы кшпелі мал шаруашылыы болды. Сонымен бірге олар егін шаруашылыымен де айналысты. Жерге жеке меншік орнап, ол мрагерлік жолмен атадан балаа алып отырды. йсіндер жылы, ой, ешкі, сиыр, тйе жне баса малды сірген.

Ттыну бйымдарды ішінде кнделікті трмыса ажетті ыш ыдыстар кп кездеседі. Олар формасы жаынан алуан трлі. Тама ішуге керекті трлі ая – таба, тостаандар болса, азы-тлік сатайтын, су таситын, айран, ст сатайтын трлері болан.

йсіндер орасын, мыс, алтын кендерін білді.

Археологиялы азбалар нтежесінде табылан йелді тжі тріздес шекейлі баскиімі аралы диадемасы – йсіндерді нері мен діни нанымнан млімет беретін нды ескрткіш. Ол 2300 биіктіктегі тау шаталынан табылан.

алылар.

аза халыны рамына енген ірі тайпаларды бірі алылар. Олар ытай жазба деректерінде кангюйлар деп аталса, ал парсы жне нді діни кітаптары «Авеста» мен «Махабхарата» кангха болып кездеседі. Тркі руналы жазушыларында Кангю-тарбанд деген кентті (аланы) аты бар.

алы тайпаларын ытай жазба деректері бойынша, алаш рет аза халыны тарихына таныс еткен алымдар крнекті ытай тіліні мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. В. Кюнер. Жазба деректерді пайдалана отырып, алыларды ысаша болса да тарихына кіл блген академик В. В. Бартольд. Ол алы тайпаларын Сырдарьяны орталы аасында мір срген деп тжырым айтады.

Бізді заманымызда брыны III асырда алы тайпалы бірлестігі рылды. Оларды астанасы – Битянь аласы. Оларды саны 600 мы, немесе 120 мы й болан.

алы мемлекеттік бірлестігіні басында Уын улетінен шыан патшалар трды, олар «би» немесе “ ябу” деген титула ие болды. Бдан баса мемлекеттік аппарата патшаны орынбасарлары жне ш кеесші кірді. Сол кезде (б.з.б. II асырды аяы – I асырды басы) алы мемлекетіне бес иелік – Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйцзянь кірді. алылар ытай, Рим, Кавказ жне Орта Азия елдерімен сауда байланыс жасап трды. Олар йсін, н тайпаларымен соысан.

алылырды оамды рылысы.

алы тайпасында билік мрагерлік жолмен кеден балаа беріліп отыран. Бар билік асаалдарды, ру басшылары мен скери ксемдерді олында болан.

Шаруашылыы.

алыларды негізгі ксібі егіншілікпен штасан мал шаруашылыы болды. Оларда тлімі жне клдетіп суару егіншілік жасы дамыды. Олар днді даылдар еккен жне огород сурумен де айналасан.

А аулау мен балы аулауды осалы маызы болды. Елік, тау теке, арар, киік аулады. оныстар мен орымдарды азан кезде балы аулау ралдары – шанышылар, сгілер, арматар, жкшелер шыты.

Ет, балы жне сімдік німдерімен жабайы сетін алма, алмрт, рік, тау жуасы, сарымса т.б. пайданылды.

алылар оамында р трлі ксіптер,ол нер, сауда жне аша айналысы дамыды.

Оларды оныстарында ондаан трын й мен ора – опсылар болды. оныстарда трын йлерде болсын, ора-опсыларда болсын дн, асты сатайтын ра, еденді сылайтын балшыа, шикі кірпішке осылан сабан, толып жатан днккіштер, асты, баша даылдарын сатайтын ыш кеспектер табылды. Жерді тас кетпендермен деген, сйектен жасалан егіншілік ралдары да пайданылан.

алыларды діні.

алылар табиат кштеріне, ата-баба аруаына сиынан. р жылды маусым айында барлы тайпалар жиналып, ата-бабаларына шектік беріп отыран. Оларды бір блігі будды дінін абылдады. Кп дайа табынушылы болды. Сонымен атар алылар жлдыздар арылы трлі болжамдар жасап отыран.