VI-X . азастанны экономикалы жне мдени мірі. лы Жібек жолы.

Мал шаруашылыны 2 трі:

Кшпелі мал шаруашылыы,

Жартылай кшпелі мал шаруашылыы.

сірген негізгі малдары: ой, ешкі, жылы. Солтстік азастанда негізгі мал ірі ара (сиыр) болды.

Егін шаруашылыы. VII-VIII асырларда Арыс зеніні жаасында суландыру жйесі алыптасты. Атбе су жйесі мен Весидж суландыру жйесі осы кезеге жатады. Егінді суаруа зен суымен атар ар суы пайдаланылан. IX-XII асырлардаы аса ірі суармалы егіншілікті орталыы Отстік азастандаы Отырар ірі болды. Жетісуда Талас зеніні маында зындыы 100 шаырыма дейін жететін алма ары деген егіншілікке арналан су арнасы болан. Жалпы егіншілік Отстік азастанда (Сырдария, Арыс), Жетісуда (Іле, Талас) жасы дамыан. сірген днді даылдар: тары, бидай, арпа, слы жне бау-баша німдері. Егіншілік ралдары: кетпен, ора, айыр, крек т. б.

олнер. Орта асырларда азастанды мекендеген халытарды олнері жнінде археологиялы нды деректер мол. Олар ауыл шаруашылы шикізатын деу арылы олнер трлерін дамытан. Мысалы, тоымашылы, кілем тоу, ою-рнек жасау т. б. Орта асырларда ыдыстардан мыра кп жасалан. X-XII асырларда ыш ыдыстар пешке кйдіріліп жасалан. Тараз, Отырар алаларында шыны бйымдар ндірілген. Орта асырлардаы шеберлер мыс, алтын, кміс, орасын, темір сияты металдарды дей білген. олнер шеберлері трлі шекей бйымдар мен диірмен, келсап сияты трмыс заттарын да жасаан. Зергерлік нер XI-XII асырларда жасы дамыды.

Сауда жне аша айналымы. Орта асырларда азастанны сауда ісінде «лы Жібек жолыны» орны ерекше болды. Бл жолды бойында Тараз, Испиджаб, Шаш, Мерке, лан, Суяб сияты алалар орналасты. азастанны орта асырлардаы аса ірі сауда орталытары – Тараз, Отырар, Сыана сияты алалар. азастан халытары негізгі сауданы Орта Азия, Иран, Сібір, Кавказ, Шыыс Тркістан елдерімен жасады. Сауда айналымындаы негізгі заттар: кілем, мата, жылы, шекей, ару-жара т. б. ытай елінен Жібек жолы арылы жібек келіп трды. Сауданы дамуы аша айналымын тудырды. VI-VIII асырларда р тайпаны з тегелері болан. Сауда айналымында VII асырда ежелгі трік тегелері мен соды тегелері, VIII асырда Бхара тегелері мен Ташкент (Шаш) тегелері, Тараз аласында тркеш тегелері, IX-X асырларда Самани улетіні мыс тегелері, кміс дирхемдері жрді. XI-XII асырларда Тараз, Испиджаб, Шаш, ашар, Бхара алаларында теге сарайлары болды. XII-XIII асырларда Отырар аласында мыс дирхемдер шыарылды. Жазба деректерде Тараз бен Суяб алалары ірі сауда орталытары боланы айтылды.

Мдени мірі.Ерте орта асырларда азастан жерінде тркі тілдес халытар алыптасты. Тркі тілдес халытармен атар азастан жерінде баса тілдік топтар да мір срді. Тркі тілдес топтарды ішіндегі е ірісі – VIII-X асырларда Ертіс ірінде алыптасан има-ыпша тобы. Сонымен атар азастан жерінде иран (соды) тілдес, сирия тілдес, араб тілдес халытар тобы мір срді. VI асырдан бастап тркі тілдес тайпаларды з жазулары болды. Бл жазу алымдарды пікірінше, соды жазуына сас. Кне трік жазуларыны ескерткіштері Моолия жерінде табылды.

Бугут жазуымен соды тілінде жазылан лпытас Орталы Моолиядан табылан.

VI-X асырларда азастанда соды жазуы жне тілі ке олданылан. Бл жазу Тараз, Баласан, Испиджаб алаларында тарады. IX асырдан бастап азастанда мекендеген тайпалар арасында йыр жазуы олданыла бастады. алымдарды пікірінше, бл жазу – соды алфавитіні згертілген трі. XII асырда соды жазуына негізделіп жасалан тріктерді жаа жазуында 38 ріп-таба болан.

Кне тріктерді негізгі жазуы руна жазуы деп аталан. Бл жазу скандинавиялы руна жазуына сас. XVIII асырды басында жазуды алаш рет Д. Миссершмидт пен Ф. Страленберг атты алымдар Енисей аарынан тапан. Ал аса баалы тарихи ескерткіш болып саналатын руна жазуы бар лпытас XIX асырда Солтстік Моолиядаы Орхон зені маынан Н. М. Ядринцев тапан. лпытастаы жазуды тркітанушы В. В. Радлов пен дат алымы В. Томсон оыан. Бл жазу «Орхон-Енисей тас жазуы» деп аталады.

«Орхон-Енисей тас жазуы» Бл ескерткіш кне трік руна жазуымен жазылан. Ескерткіш лпытастар 689–744 жылдардаы йыр жне Трік аанаттарыны мір срген кезінде орнатылан. лпытастар Білге аан, оны інісі Клтегін (732–735), кеесші Тоныккті (716 жылы) рметіне ойылан. лпытаста трік дуіріндегі батырлар мен лы адамдарды ерлігі, мірі жайында жазылан. Ортаасырлы тарихи дебиетті тамаша лгілері – VIII асырда азастандаы руна жазуыны ескерткіштері. Олар екі топа блінеді:

Жетісулы жазулар тобы,

Фераналы ыштаы жазулар тобы.

XI-XII асырлардан кейін трік мемлекеттерінде кне трік руна жазуын йыр жазуы мен араб жазуы ыыстырды.

дебиет жне ылым VI-VIII асырлар – тркі тілдес тайпалар арасында ерте дуірден басталан ауызша шыармашылы дстр дамыды.

VIII-X асырлар – Сырдария алабында ыпша-оыз арасында «орыт ата» эпосы тарады. орыт ата – (ызылорда облысы, армашы ауданы) Сырдария алабында дниеге келген ататы жырау, кйші, ойшыл. «орыт ата кітабын» тыш зерттеуші – неміс алымы Н. Ф. Диц. «орыт Ата кітабыны» екі нсасы белгілі:

12 тараудан тратын Дрезден нсасы.

6 тараудан тратын Ватикан нсасы.

1999 жыл — «орыт Ата кітабыны» 1300 жылдыы дниежзілік клемде атап тілді.

«Оыз-нама» эпосы ел арасына ке таралан. YI . парсы тіліне, IX . Араб тіліне аударылан.

XIII асыр – Рашид-ад-дин ескі нсасын бірінші жазып алдыран.

XVII асыр – білазы хан толы кшірген.

«Оыз – нама» жырында Оыз ханны мір жолы, кресі баяндалады.

X асырда жазба дебиет алыптаса бастады. IX-XII асырларда ислам дініні таралуына байланысты деби жне ылыми шыармалар араб тілінде жазылды.

Жсіп Баласани XI. (1021–1075 жж.) «тты білік» дастанын дайындауа 30 жылын арнап, 1 жарым жылда жазып шыан (1069 ж.). Дастанда мір срген ортаны шындыы, леуметтік топты оамды тсінігі мен саяси тжырымы берілген. Баытты болуды негізі – білім деп тйіндейді. Баласани ебегін Слеймен Арслан хана сыйа тартып, лы хас-хажип атанан.

Махмт ашари XI. (1030–1090 жж.) 1072–1074 жылдары жазылан «Диуани лат ат-трік» («Трік тілдеріні сздігі») атты ебегі тілтану ылымына лкен лес осты. Бл шыарма – тркі тілдес халытарды трмыс-тіршілігі, дет-рып, тілі туралы тарихи дерек. Тркі тілдес халытарды энциклопедиясы атанды. Бл ебек алым А. Егеубайды аударуымен 1997–1998 жж. аза тілінде жары крді.

ожа Ахмет Иассауи XII . (1103–1167 жж.) Орта асырлардаы аза поэзиясыны сопылы баытын дамытан тла. Ахмет Иассауи XII асырда мір срген. міріні кбі Сайрам мен Иасыда (Тркістан) теді. Бхара аласында діни білім алан ол, Тркістан аласында ислам дінін уаыздайды. Бл кез азастан жерін ислам дініні жаадан тарала бастаан уаыты болатын. ожа Ахмет Иассауиды басты шыармасы «Диуани хикмат» (Даналы жайындаы кітап) 4 томнан ралан. Ол 63 жаса, яни Пайамбар жасына жеткеннен кейін зінше о дниеде мір среді. Жер асты апаста алан мірін ткізеді. Ахмет Иассауи зіні стазын Арыстан бабты атты рметтеген. XIV асырда Аса Темір Тркістан аласындаы ожа Ахмет Иассауиді бейітіні басына лкен мазар салызан. Сондытан бл жер мсылмандарды «екінші Меккесі» аталан. «Мединеде Мхаммед, Тркістанда ожа Ахмет» деген сз содан алан.

Слеймен Баырани XII . (Хакім ата) Ахмет Йассауиді шкірті, Йасыда 1104 жылы дниеге келіп, 1186 жылы Баыран ыстаында айтыс болан. «Дниені аыры» («Аыр заман») ебегінде тірге сенуді уаыздап, рухани тазалыа ндейді. «Диуани хикмет» жне «Дниені аыры» ебектері жздеген жылдар бойы Орта Азия мен азастанны медреселерінде оулы ретінде пайдаланылды.

Ахмет Игінеки XII . Толы есімі диб Ахмед ибн Махмд Игінеки. Тркістан маындаы Игінек деген жерде дниеге келген. Араб, парсы сияты шыыс тілдерін жетік мегерген. Ахмет Игінеки XII асырда «Хаиатта» сияты шыармалар жазан. Шыармалары аиат, адамгершілік сияты рухани ойларды амтиды. «Хаиаттар хадисі» 14 тараудан, 235 беттен ралан. Басты таырыбы – адамгершілік. Оны кітабы тек 1985 жылы басылып шыады.

бу Насыр л-Фараби IX-X . (870–950 жж.) Орта асырдаы лы ойшыл бу Насыр л-Фараби Сырдария зеніні жаасында орналасан Отырар (Фараб) аласында 870 жылы дниеге келген. Толы аты-жні – бу Насыр Мхаммед ибн Узла Тархан. Асан білімділігімен «Шыысты Аристотелі» атанан энциклопедист алым л-Фараби Бхара, Самаран, Дамаск, Бадат, Александрия алаларында з білімін жетілдірген. Ол – философ, математик, тарихшы, физик, астроном, асан дарын иесі. Араб, грек, парсы тілдерін еркін мегерген. Архимед, Аристотель, Евклид, Пифагор ебектерін зерттеген. Александрия, Отырар кітапханаларынан нр алан. Оны йгілі «ылымдар энциклопедиясы», «ылымдарды шыуы», «Жлдыздар бойынша болжаулар», «Мселелерді тпкі мазмны», «Вакуш туралы трактат» т. б. ебектері тамаша ылыми жетістіктер екені белгілі. ыпша тайпасынан шыан лы ойшыл л-Фараби 950 жылы Дамаск (Шам) шаарында айтыс болды.

бу Райхан л-Бируни X-XI . (973–1050 жж.) бу Райхан Бируни 973 жылы Хорезм орталыы ият аласыны маында туан. Ол – математик, физик, геолог, философ, астроном, этнограф, аын, энциклопедиялы білімі бар алым. Орта асырдаы ылымда араб, парсы, грек тілдерін мегерген 22 жастаы Бируниді аты шарытаан, 150-ден астам кітапты авторы. Дниені гелицентрлік жйесін, денені Жерге тартылысын, Жерді кнді айналатынын Бируни Галилей, Коперник, Ньютон сияты ортаасырлы батыс алымдарынан 500–600 жыл брын айтан. Хорезмде билік ран азнаны ол астына 33 жыл ебек етеді. 600-ден астам аланы координаттарын анытап шыарады жне глобус жасайды. «Астрономиялы кілт», «Ежелгі халытарды хронологиясы», «Минералдарды сыбаалы салмаын табу ережелері» атты ебектерді жазады.