Орта асырдаы азастанны рухани мдениеті .

Тіл жне жазу.

Тркі дуірінде (VI –XII ). азастанда мір срген ру – тайпаларды тркі тілінде сйлегендегі тркология ылымында толыымен длелденген. Алайда, тіл ылымны зерттеулеріне араанда, негізгі тркі тілдес арлтарды, има – ыпшатарды, оыздарды, йырларды, ырыздарды т. б. ру – тайпаларды здеріне тн диалектілеріні бар екендігі аныталан .

Археологиялы зерттеулерде тркі тілдес ру – тайпалар мір срген жерлердегі ескерткіштерден лкен – кіші екі жзден астам кне тркі тіліндегі жазба деректер табылан. Оны ішінде Орхан, Енисей зендеріні бойындаы Клтегін, Тоныкк «алтын тас кітабы» жазулары белгілі болса, аза жеріндегі Талас зені бойындаы Тересайдан табылан жне т.б. жазулар белгілі.

Тркі тіліндегі жазулар тіл ылымында руна жазу деп аталан. Ол скандинавия халытарыны тілі бойынша, сыры ашылмаан пия жазу деген сз. Бл жазуды оылу сырын ашан сол халыты ататы тіл білімні алымы Дания университетіні профессоры В.Томсон. Одан кейін Орхан жазуларын орыс тілінде аударан тюрколог алым В.Радлов болды. Сйтіп, ХІХ . аяында руна жазуыны пия сырыны ашылуы ертедегі тркі тілдес халытарды да здеріне тн жазуларыны боландыын крсетеді.

Тркі жазуында бір – бірімен осылмай жазылатын 38 ріптерден тратындыы белгілі.

Тркі дуірінен алан ататы «Клтеген», «Білге аан» сияты таса жазылан дастандар аза тіліне аударылып, бізді оырмандарымызды олына тиіп отыр. аза халы ол дастандарды здеріні тл дниесіндей арсы алды. Оан басты себеп, ондаы жазылан дет – рып, салт – сана, діни – наным, сенім, маал – мтел, батырлы жырларды лгілері брі, халымызды тірлік – тіршілігінен алынандай сас. Бл мралар аза халыны ертеден келе жатан бастауы.

Х асырдан бастап ислам дініні аза жерінде етек жая бастауы араб жазуыны тркілер арасында ене бастаандыын крсетеді.

Тркілер арасынан шыан ататы алымдар, аын–жазушыларымыз л – Фараби, Жсіп Баласан, Махмд ашари, Ахмет Яссауилер з шыармаларын араб жазуымен тркі тілінде жазан. Ал ХІІ . бастап тркі жазуы жазылуы жаынан мірден шыа бастайды. Дние жзіне йгілі болан жерлесіміз л – Фарабиді кптеген ебектері араб тілінде жазылан.

Діни нанымдар.

VI–XII асырлардаы азастан территориясындаы халытарды арасында алуан трлі діндер, нанымдар мен сенімдер орын алып отырды. Тркілерді зираттарынан табылан заттар оларды ата – бабаларды руаына табыну о дниелік мірге сену крсетеді. Олардаы басты бір наным – ота табыну. Оны археологиялы зерттеулерден жерленген адамдарды заттарымен, мініс аттарымен бірге ртеліп ойылатын дет – рыптары да аныталан. Ол адам денесін отпен аластау болса керек. Тркілер табиата да табынан. Олар лген адамны денесін жер ананы ойынына ртеп, кл мен кмірін ана жерлеген. Егер адам кктемде немесе жазда лсе, ол адамны туан – туыстары бір тбеге жиналып киіз й тігіп, алып баран малдарын рбандыа шалып, одан кейін лген адамны мйітін, атын, заттарын ртеп, уаытша сатап, кзде шп сарайанда ана жерлейтін болан. Ал егер адам кзде не ыста айтыс болса, ол адамды жоарыдаы дет –рыптарын жасап, кктемде жер кгеріп, шп шыып, жапыратар жайалабастаан кезде жерлейтін. Бл дет наным – сенімнен табиаттытрт кезеіне толы табынуды байатады.

Тркілерді ккке немесе аспан леміне сиынушыларын клтегін жазуындаы мына шуматан аны байалады:

- Ккке тркі тірісі,

- Тірі уат берген со,

- Тірі жарылаандытан.

Мндай дет, наным – сенімдер азатарда бгінгікнге дейін орыналыпжр. Тркілерде адам баласыны тірегі тіршілікті ттасы, отбасы, оша асы болып табылатын анаа «Умай ана» деген ат беріп, оан табынан. Жетісу азатарды «Умай анаа» табынатын Ш. Улиханов та жазан болатын. Кейбір жазба деректерге араанда, иматар мен ыпшатар кнге, жлдыздара табынан.

Археологиялы зерттеулерге араанда, тркілерде христиан, манихей, будда діндері болан.

Тркі тайпалары ІХ . бастап жаппай мсылман дініне ене бастайды. Ал мсылман дініні мемлекеттік дін есебінде алашы болып абылдаан арахан мемлекеті. Сат Бограханны баласы Муса ханны билік ран жылдары (960 ж.).

Сйтіп, Х . бастап Отстік Шыыс азастан жерлерінде мсылман діні ке трде етек жая бастайды .