Моолстан (XIV . ортасы –XV . басы): рылуы, орналасуы, этникалы рамы, ішкі жне сырты жадайы.
ХІV . ортасы – ХVІ . басында Отстік-Шыыс азастан аумаы Моолстан мемлекетіне кірді. Бл мемлекет ХІ . ортасында Орта Азияны солтстік-шыыс блігі, Жетісу мен Шыыс Тркістан жерінде Шаатай лысы ыдырааннан кейін рылды. Моолстан мемлекетіні негізін салушы – дулат тайпасыны ксемі мір Болатшы. Алашы ханы – Тоылы Темір (1348-1362 жж.), ол Моолстан билеушілері улетіні негізін салды. Астанасы – Іле алабындаы Алмалы аласы болды. Территориясы: Отстік-Шыыс азастан, ырызстан, Шыыс Тркістан. Орталы аймаы – Жетісу. «Моолстан» атауы «монол» сзінен шыан. йткені трік жне парсы деректерінде монолдарды осылай атаан. Халы: дулаттар, алылар, керейттер, арындар, йсіндер, барластар т.б. трік жне тріктенген монол тайпалары. Олар мемлекет атауына сай моолдар деп аталды. Осынау тайпаларды Жетісуды жайлайтын едуір блігі кейін аза халыны рамына енеді, ал оны Тянь-Шань ірі мен Шыыс Тркістанды мекендейтін екінші блегі ырыздар мен йырлар рамына кетеді. Осыларды ішінде дулаттар е уатты тайпа болды.
Билеушіні дрежесі – хан. Моолстанда мемлекетті саяси басшысы жне жер-суды жоары иесі хан болан. Дулат тайпасы мірлерінен ханны кмекшілері - лысбектер таайындалды. Ханды кеес мемлекетті ішкі жне сырты істері, скери жоры жне жайылымды жерлерді блумен айналысты. Асйектер жерді шартты трде иеленуді икта, инджу, сойырал сияты трлерін пайдаланан. Кшпелі аудандарда жер ауымны арауында болан. Біра мал асйектер олында шоырланандыы себепті кшпелі аудандарда оныс-рістерді кпшілігі соларды меншігінде болды. Салыты бірнеше трі жиналды. ала мен ауыл трындарынан, егіншілер мен кшпелі халытан алынатын салытар, деректерде крсетілгендей, алан, кпшір, зекет, таар, баж жне арадж деп аталан. Сондай-а халы скери, кірешілік, ебек, пошта т.б. ртрлі міндеттерді атаран. Иеліктерді айта блуге баытталан соыстар мен зара ырыстар халы барасыны халін ауырлатты. Моолстанны алашы ханы Тоылы Темір з билігін ныайту шін ислам дінін тірек етті.
Моолстанны саяси тарихында феодалды соыстар мен ішкі ырыс, крші мемлекеттер тарапынан жасаан шапыншылытарды тойтару жаы те кп болан. Тоылы Темір 1361 жылы Муереннахрды тгел басып алып, баласы Ілияс ожаны билеуші етіп ойды. Кейін ол кесіні орнына 1362-1385 жж. Моолстанны билеушісі болды. Оны тсында зара ырысу соыстары басталып, Моолстан бірнеше блікке блінді: Дулат мірі амар ад-Дин – Жетісуды, Енке тре – Іле мен Тарбаатайды биледі.
Осыны пайдаланан мір Темір ХІV асырды 70-80-жылдары Моолстана оншаты рет шапыншылытар жасайды. ызыр ожа хан (1385-1399 жж.) зін Темірді вассалы деп мойындайды. ызыр ожаны лы Мхаммед хан тсында (1408-1418) елді жадайы біраз ныайды. Оны кезінде Моолстанны Темір тымынан туелсіз болуа олы жетеді. Біраз уаыт зара ырыс пен талас-тартыс толастайды. Мемлекетті бір орталыа баындыру шін Мхаммед хан исламды енгізуге кш салады.
ХV . 1-ші жартысында Моолстана ойраттар шапыншылыы жиіледі. Уайс хан (1418-1428) ойраттара батыл арсылы крсетті, олармен за соыс жргізді. Ол з ордасын Трфаннан Ілебалы деген жерге кшіруге мжбр болады. Уайсты баласы Есен Ба хан (1433-1462) ХV . 30-жылдарыны басында кімет билігін иеленді. ХV . 50-жылдарыны аяында Батыс Моолстана Жнібек пен Керей бастаан тайпалар кшіп келді. Моолстан ханы Есен Ба олара жер бліп берді. Мндаы Есен Баны масаты:
- азатарды ойраттара жне Темір улетіне арсы скери кш ретінде пайдалану;
- арсыласы білайыр мен інісі Жніске арсы ою.
Жніс хан тсында (1462-1487) мемлекет жадайы біраз ныаяды, біра ол 1472 жылы Жетісуа шабуыл жасаан ойраттардан жеіліп алады. Жнісханны баласы слтан Махмт хан (1487-1508) Жетісуда жне Сырдария алалары шін аза хандарымен соысады. Моолстан билеушілеріні е соысы Жніс ханны немересі Сейітхан 1514 жылы ашарияны басып алып, Шыыс Тркістанда Моолия атты жаа мемлекет рады. Жетісудаы аза рулары мен тайпалары 60 жж. бастап аза хандыыны рамына енеді.
Сйтіп, ХVІ .басында феодалды зара ырыстар, халы наразылыыны жиілеуі жне оларды аза хандыына барып осылуы салдарынан Моолстан ыдырап, жеке мемлекет болып мір сруін тотатты. Моолстан аза хандыыны рылуына жне азаты з алдына жеке халы болып алыптасу барысын аятауына территориялы тірек, саяси-экономикалы негіз болды.