Аза хандыыны рылуы жне ныаюы.

Хандыты рылуы. 1456 жылы Керей мен Жнібек ханны білайыр хан стемдігіне арсы крескен аза тайпаларын бастап Шыыс Дешті – ыпшатан батыс Жетісу жеріне оыс аударуы аза хандыыны рылуына мрынды болан маызды тарихи оиа болан еді. Бл оианны мн-жайы мынадай болатын: 1428 жылы А Орданы аыры ханы Бара ішкі феодалды ырыста аза болан со, А Орда мемлекеті ыдырап, са феодалды иеліктерге блінгенде кімет шін зара ырыс дей тсті. Брыны А Орданы орнына білхайыр ран «кшпелі збектер» мемлекеті пайда болды. Осы мемлекетті территориясы XV . орта шенінде Сырдариядан Сібір хандыына дейінгі лан байта жерді алып жатты. Алайда бл мемлекетті ішіндегі кімет шін крес бір стте толастаан жо. білхайыр хан зіні саяси душпандарын-Жошы улетінен шыан султандарды далауын тотатпады. кімет шін крес барысында Дешті – ыпшатан здерін олдайтын жеткілікті кш таба алмаан рыс ханны шберелері-Керей мен Жнібек XV . 50 жылдары орта шенінде арамаандаы ауылдарымен Шу зеніні бойына кшіп кетуге мжбр болды. Осы оиалар жнінде Мхаммед Хайдар Дулати зіні “Тарихи -Рашиди” атты шыармасында былай деп жазады: «Ол кезде Дешті-ыпша білхайыр хан биледі жне Жошы улетінен шыан султандара кн крсетпеді. Нтижесінде Керей мен Жнібек Моолстана кшіп барады. Есенба хан оларды ша жая арсы алып, Манолстаны батыс жаындаы Шу мен озыбас айматары берді. Олар барып орналасан со, білхайыр (1468 ж.) дние салды да, збек лысыны щаыраы шайалды. Ірі –ірі шиеленістер басталды. Оны лкен блігі Керей мен Жнібекке кшіп кетті. Сйтіп оларды маына жиналандарды саны 200 мыа жетті. Оларды «збектер - азатар» деп атады. аза султандары 870 жылдары (1465-1466 жж.) билей бастады» . Сйтіп, 1465-1466 жылдыры Шу мен Талас зендеріні алабында аза мемлекетіні негізін салан дербес аза хандыы рылды. Осы территорияа деректемелерде тыш рет «азастан» деген атау олдынала бастады..

аза хандыыны ныаюы. Тарихи деректемелер алашы аза хандарыны хандыты территориясын кеейтуге, Сырдария іріндегі алармен Шыыс Дешті – ыпшаты ырдаы аудандарындаы з билігін ныайтуа баытталан белсенді сырты саясаты туралы баяндайды. білайыр хандыы мен Моолстанны лдырауын пайдалана отырып, Керей мен Жнібек XV асырды 60 жылдырды соында азатар мекендеген бкіл территорияны біріктіру жолында ойдаыдай крес бастады.

аза хандыыны саяси-экономикалы базасын ыайту шін Сырдария бойындаы алаларды арату ттенше маызды еді. Осы орайда, аза хандыыны алдына 3 лкен тарихи міндет ойылды:

1.Мал жайылымдарын пайдалануды Дешті-ыпша даласында брыннан алыптасан дадылы тртібін алпына келтіру (бл тртіп білайыр хандыындаы аласапран арылы бзылан) кшпелі шаруаларды ккейтесті мддесі еді. 2.Шыыс пен Батыс арасындаы сауда керуен жолы стінен орнаан Сырдария жаасындаы Сыана, Соза, Отырар, Ясы (Тркестан) т.б. алалары аза хандыына карату. Блар осы ірдегі саяси-экономикалы жне скери-стратегиялы берік база болатын. 3.аза тайпаларыны басын осып, азаты этникалы территолриясын біріктіру. Бларды ішіндегі е маызды міндет – Сырдария жаасындаы алаларды арату кресі болды.

Сырдария бойындаы алалар мен Дешті – ыпша даласы шін кресте аза хандыыны басты бсекелесі жне ата жауы білайыр хан еді. 1468 жылы ыста ол аза хандыын иратпа болып, Жетісуа жорыа атанды, біра сапары стсіз болып, жоры жолында аза тапты. білайырды аза болуы аза хандыыны ныайуына жне территорияны клеміні кееуіне лкен себеп болды. Ол лгеннен со, оны елігінде иян-кескі феодалды ырылыс басталып, ханды ыдырай бастады. «збек лысыны» шаыраы шайалды, ірі шиеліністер басталды. Оны арамаындаы лкен блігі Керей мен Жнібек хана кшіп кетті. Мндай тиімді жадайды дер кезінде пайдаланан аза хандары Керей мен Жнібек бдан 12 жыл брын здері ауып кеткен ата оысы Шыыс Дешті-ыпшаа айта оралды. аза хандары білхайыр ханы мрагерлеріне арсы кресті. Оларды саяси арсыластары-Ахмед хан мен Махмд Батыс Сібірді билеушісі Иба хан мен сондай-а Ноай одаын билеген мырзалармен одатасып, бірге крес жргізді.

білхайыр ханы орнына отыран мрагер баласы Шайх Хайдар бл кресте млде жеіліп, лтірілді, ал білхайырды немерелері Мхаммед Шайбани мен Махмд султан Астрахана барып паналады. білайыр ханны мрагерлермен кресте толы жеіске жеткен аза хандыы білхайыр хан 40 жыл билеген Шыыс Дешті-ыпша даласын жне ондаы кшпелі тайпаларды бірте-бірте зіне осып алды. XV асырды 70 жылдарында азатар Сырдария бойымен оан жалас аратау іріні бірсыпыра территориясын басып алды. Сйтіп, аза хандыыны территориясын лайда кеейіп, ныайды. Оан тс-тсынан аза тайпалары келіп осылып жатты. Алайда, Сырдария жаасындаы алалар шін білхайырды немересі Мхаммед Шайбани мен крес отыз жылдан астам уаыта созылды. Ол осы соыстарда бірде мір-Темір улетіне, бірде ноай мырзаларына, аырында Моолстан хандарына сйенді.

XV асырды аырында Отырар Яса (Тркестан) Орхон, Бозкент алалары мен Тркістан аймаыны бір блігі Мхаммед Шайбаниге арады да, Сыана, Сауран, Соза алалары мен Туркістан аймаыны солтстік блігі аза хандыыны иелігіне алды. Ташкент пен Сайрам алаларын Моолстан ханы султан Махмд биледі.

аза хандары Дешті –ыпшаты басып алуа умтыландарды бірінен со бірін жеіп, з иеліктерін едуір лайтты. аза хандыыны ныайюы Шайбани ханды Шыыс Дешті –ыпша тайпаларыны біраз блігінен Мауараннахра ыысуа мжбр етті. Ол 1500 жылы ондаы мір Темір улетін таландап, Мауараннахрды жаулап алды да, Шайбани улетіні негізін алады. Мхаммед Шайбани хана ілесіп Мауараннахра енген кшпелі тайпалар бірте – бірте жергілікті отырышы халыа сііп, оларды тілі мен мдениетін абылдап, здеріні брыны Дешті –ыпшатаы згешіліктерінен бірте-бірте айырылды. Брын А Орда мен білайыр хандыында олданылан «збек-аза» деген жалпы атау бір-бірімен ажырады. «аза» термині бірте-бірте Шыыс Дешті-ыпша пен Жетісуда алыптасан халыты траты атына айналды. «збек» термині Мхаммед Шайбаниге еріп кеткен тайпаларды этникалы атауы ретінде Орта Азияда ана олданылатын болды.