Жазаны орындауды тсінігі мен негізі жне жазаны орындау мен теуді ыты реттеу тртібі.

 

Бас бостандыынан айыруа, тзеу жмыстарына, скери ылмыстары шін сотталандарды тзеу трбиелік ыпал ету ралдарын ол­данумен жзеге асырылады. Мны зі тзеуді трбиелік ыпал ететін не­гізгі ралдарын олдануда арнаулы жадайларды пайдалануды ажет етеді. Осындай жадай жасауа жазаны теу режимі баытталан.

олданыстаы ылмысты-атару занамасы (Р АК 1-бабы) жазаны ж­зеге асыру жолында «атару» терминімен бірге «теу» деген сзді олда­нады. Осы крсетілген терминдер сотталандарды жазасын жзеге асыруда бірыай рекет крсетеді, сйтсе де ол ылмысты-атару ыты аты­настарыны трлі субъектілері мен атысушыларына олданылады.

«Атару» термині здеріні міндеттеріне арай жазалауды барлы ыпал­ын жзеге асыратын тиісті органдара арналады. Ол органдар сотталандар­ды ытарына нсан келтірмейтіндей жадайда, сот кімімен белгілен­ген мерзім ішінде осы сзді жзеге асыруы тиіс. Ал «теу» сзі, яни жазаны теу сотталандара ана атысты. Олар сотты тиісті кімі негізінде, ыл­мысты-атару занамасымен белгіленген міндеттерін орындай отырып, ­ыты тыйым салынан нормаларын бзбауа тырысып, зіні ытары мен міндеттерін жзеге асырады.

Жазалау ыпалын жргізу кезіндегі сотталандарды ыын шектеу на­ты бір жаза трін теу режимімен аныталады. Жазаны мні мен маынасын крсететін жазаны атару режимі зіні баытына арай кп салалы. Ол сотталандарды тзеуді негізгі ралдарыны бірі ретінде (Р АК 7-бабы) олара жазалау ыпалын тигізеді жне бір мезгілде тзеуді баса ралда­рыны нтижелі олдануына ыты алышарттар жасайды. Азаматты жне саяси ытар туралы Пактіде айтыландай, «жазалау жйесіндегі сот­таландара арналан режим оларды шын мнінде тзеу масатын ала тар­тады» (10-бабы 3-тармаы).

Режиммен сотталандар ана емес, сонымен бірге бас бостандыынан айы­ру орындарында ебек ететін ызметкерлеріні, сотталандарды туан-туыстарыны жне осында келіп-кететін зге де ызметкерлерді міндетті трде сатайтын жне орындайтын тзеу мекемелеріні ішкі тртібі белгіле­неді. Ол тзеу мекемелеріні ішінде ана емес, сотталандар жмыс істейтін одан тысары жерлерде де кшіне енеді. Сйтіп, режим сотталандарды бкіл мір салтын, тиісті бір жазаны атаратын тзеу мекемелері кімшілігі­ні ызметін де реттейді.

Жазаны теу (атару) мселесі ылмысты-атару ыыны маызды мселелеріні бірі. Ол ылмысты жазаны атаратын мекемелер мен орган­дарды тжірибесіне еніп, ол тмендегідей екішты маынада олданылады:

- органдар немесе мекеме кімшіліктеріні жазаны атару тртібін аны­тайтын ережелер жиынтыы ретінде;

- бас бостандыынан айыруа, тзеу жмысына, абатыда стауа сотталандарды жазаны теу тртібін анытайтын ережелер жиынтыы ретінде;

Задарда «режим» деген сзді анытамасы жо, ол ылмысты-атару ­ыы ылымымен аныталады.

Профессор Н. А. Стручков былайша айтады: «режим» деген сзді маы­насында сазайын тартыратын жазалау деген тсінік бар. Дей транмен, ре­жим деген сз ережені орындалысын амтамасыз еткенімен, жазалау деген ымны маынасын бермейді. Бл атап айтанда тртіпті болуа, тазалы­ты, зіні жеке басыны гигиенасын сатау жнінде талап ою. Сонымен бірге режим ебекпен трбиелеуді жзеге асыруды ажетті шарттары болып саналады.

Профессор Б. С. Утевский тар маынада режим сзіне басаша анытама берген. Ол былай деп жазады: «режим кн тртібінен, бас бостандыынан айыру орындарындаы жріп-тру тртібінен, бас бостандыынан айырыл­андарды сырты дниемен араласу жолын белгілейтін ережелерден, ктермелеу мен жазалау шаралары жйесінен туындайды». Режимні тек жазалау ана емес, сотталандарды бойында жасы асиеттер алып­тастыратындай трбиелік мні де бар, сондай-а ол тзелуге ыпал ететін шараларды да амтамасыз етеді. ылмысты-атару ыы ылымында режим сзіні ке жне тар маынадаы екі трлі анытамасы болады.

Тар маынада жазаны теу режимі деп ылмысты-атару занамалары­мен жне сотталандарды орындауына міндетті жазаны теуді наты тр­тібін анытайтын ережелеріні жиынтыы деп айтуа болады. Бл ереже­лерде ылмысты-ыты жазалаумен кріністер жне жазаны теу режи­міні мазмнын райтын ыты шектеу шараларыны кешендері шоыр­ландырылады.

Ке маынада режимді ылмысты-атару ыыны нормаларымен басарылатын, реттелетін норма, белгілі бір йымдастырушылы-ыты нысанда жзеге асырылатын жазалаушы-трбиеледші іс-рекет деп тсінуге болады. Жазаны теу мен тзетуді ыпал етуші шараларын олдануды тр­тібі мен шарттары ылмысты-атару ыы ылымында жазалаушы-тр­биелеуші іс-рекет деген атауа ие болды. Дл осы жадайдан да режимні ке маынасы туындайды.

Трлі кзарастарды талдай келе алымдар режимге мынадай анытама береді: жаза теу режим деп, ылмысты-ыты жазалауды жзеге асыру­ды амтамасыз ететін, жазаны масатына жету шін сотталандара ыпал ету арылы тзеу шараларын олдануа жадай туызатын ылмысты-ата­ру ы нормаларымен белгіленген бас бостандынынан айыру тріндегі жазаны теуді (атаруды) тртібі мен шарттарын айтамыз.

Жазаны теу режим оны ыты аидалары негізінде йымдастыры­лады. Тзеу мекемелеріндегі режим аидалары жазаны масатына сай келуі тиіс. Режимні негізгі аидалары мыналар болып табылады:

- задылы;

- гуманизм;

- масаттылы;

- жекелендіру;

- тедестіру;

- жазалау мен трбиелеу ыпалын йлестіру.

Задылы аидасы сотталандара, оны мінез-лына атысты заа негізделген, яни ылмыстылы-атару занамасында арастырылан талап­тарды ана олданылатындыын білдіреді. ыты нормалармен белгі­ленген жазаны теу ережелері, сотталандара ана емес, жазаны атарушы органдар мен мекемелері кімшілігіні жне барлы ызметкерлеріне де а­тысты. Жазаны атарудаы заны наты орындалуын адаалау тмендегі­ше трлі нысандарда жргізіледі:

- сотты баылау;

- ведомстволы баылау;

- оамды баылау;

- прокурорлы адаалау;

- сотталандарды арыз-шаым, сыныстар мен тініш беру ммкіндігі.

Жазаны теу режимін йымдастырудаы гуманизм аидасы Р АК 2, 8, 10, 11, 77 жне баса да баптарында бекітілген. Ал Р К 38-бабы (Жаза ымы мен масаты) жаза тн азабын шектіруді немесе адамны адір-а­сиетін орлауды масат етпейді.

Тзеу мекемелеріндегі режимді йымдастыру масаттылыы леуметтік ділеттілікті алпына келтіруді, сотталандарды тзеуді, сотталандарды да зге де адамдарды да жаа ылмыстар жасауыны алдын алуды арасты­рады. Сотталандарды тзеу жаза атарушы органдар алдына белгілі бір масатты – за бзушыларды заа баынатын, оама пайдалы адамдара айналдыру.

Режимді жекелендіру тзеу мекемелеріні ызметіні тиімділігін артты­руда шешуші рл атарады. Жазаны жекелендіру оны атару сатыларында сотталушыны мінез-лына байланысты оны стау жадайын згертуді сынады. (Р АК 16-тарауы жазаларды атаруды дадылы, жеілдетілген, жеілдікті жне ата жадайларын арастырады.

Режимді тедестіру жасаан ылмыстарыны оама ауіптілік дреже­сіне, брын сотталандыына, ылмыстарыны айталануына байланысты ртрлі санаттаы сотталан ылмыскерлерді стауды трлі немесе тиісті жадайларын олданумен крінеді (дадылы, ата, ерекше режимдер). Бл аида сотталандарды жіктеу жне оларды тзеу мекемелері трлеріне а­рай блумен жзеге асырылады.

Режимні жазалау мен трбиелеу ыпалын йлестіру аидасы сотта­лушыны барлы ралдарды жиынтыымен ы бзушылыа арсы тра алатындай мінез-лы алыптастыруа ыпал ететіндей негізгі рал­дарыны бірі болып табылады. Режимні жазалаушы ыпалы сотталандара ошаулау, кездесу мен посылка алуа шектеу ою сияты шектеулер арылы крінеді. Ол сотталандарды орытып жаа ылмыс жасауды алдын алып ана оймай, тзелу жолына тсем деген адамны ынтасын арттырып, жоал­тып алан жасылытарын алпына келтіруге мтылдыра тседі.

Осы айтыл­андардан келіп режимні негізгі функцияларын анытауа болады. Олара: сотталандарды жазалау, трбиелеу, ескерту, сондай-а мірге бейімдеу фун­кцияларын жатызуа болады.

Жазалау функциясы сотталандара ылмысты-атару занамасында арастырылан жне сот кімінен туындайтын ыты шектеулер белгілеу кбінесе сотталандарды субъективті ы саласын амтиды. Жасаан ылмысы шін кінлі адама замен белгіленген белгілі бір ыты шек­теулер мен тыйым салушылыпен крінетін белгілі бір ылмысты жаза ол­данылатын ескеретін болса, режимні негізгі ызметі ылмысты-ыты жазалауды жзеге асырылуын амтамасыз ету.

Режимні жазалаушы ыпалы бостандытан айыру фактісіні зінен жне одан туындайтын шектеулерден крінеді. Режимні мндай ызметі оамды жне оны азаматтарын екінші рет айталап ылмыс жасауа бейім тратын адамдардан орайды.

Режимні тртбиелік функциясы бірнеше дістермен жзеге асырылады. Біріншіден, ол мжбрлеу адамды трбиелейтін, тртіпті сатауа баулитын, жазаны теуді ережелерін міндетті трде сатайтын, заа баынатын мінез-лы алыптастыратын боландытан жазалауды жзеге асыру жолымен, екіншіден мемлекеттік млікті кзді арашыындай сатау, мекеме ызмет­керлерін сыйлау, жеке гигиенасыны ережелерін сатау сияты табиатына арай жазалауа жатпайтын рекет жасау жолымен жзеге асырылады.

Режимні трбиелік функциясы сотталан адамны бас бостандыынан айрылуына байланысты уайым мен айы-асіретке душар боланда иманды­лыа бой руын жетілдіре тседі; сотталан адамны бойында за уаыт ішінде алыптасса да дадылы сипат алатын зіне пайдалы дады мен асиет­тер алыптастыруа жадай жасайды; сотталан адамны бойында белгілі бір ыты сана-сезімні алыптасуына ммкіндік туызады; белгілі бір дре­жеде ылмыс жасауа итермелеген жаман асиеттерден арылуа, аншама игіліктер мен жасылыты жоалып аланан ынуына кмектеседі; соттал­ан адамны бойында алдаы уаытта ылмыс жасамайтындай сана алып­тастыруы тиіс жне ол жазаланан адамны орынышы арылы емес, ыл­мысты мір салтын стауды мнсіз екенін тсетіндей ой алыптастыра­тындай болуы керек.

Бас бостандыынан айыру тріндегі жазаны теу (атару) режиміні тиім­ділігін амтамасыз ету шін оны талаптары уаытлы жне тиісінше ата­рылуы тиіс. Тзеу мекемелеріндегі ылмысты-атару ы атынасына а­тысушыларды барлыыны тртібі жазаны теу режимін реттейтін ыл­мысты-атару ыы нормаларыны талаптарына сай келуі тиіс. Режимні талаптарын ата орындамайынша трбиелік ыпал ету шаралары жйесіні тиімділігі болуы ммкін емес. Сонымен бірге, тзеу мекемелеріндегі режим сотталандарды кзету жолымен, олара адаалау жасау, ктермелеу мен жазалау, ерекше жадайларда ауіпсіздік шараларын олдану арылы амта­масыз етіледі.

Режимді амтамасыз етуді діс-тсілдері Р АК 77-бабында кзделген талаптара негізделген тртіпті сатауа баытталан жне сонымен бірге т­зеу мекемелерінде жалпы ыты тртіпті сатауа баытталан. Басаша айтанда, режим талаптарын бзушылыты алдын алу жолдарын амта­масыз ету міндеттері ылмысты-атару ыына атысушылар тарапынан туындайтын ыа айшы рекеттерді, за бзушылы шін тиісті шара олдануа жол бермеу болып саналады.

Режимді амтамасыз етуді е басшы ралы – сотталандарды жазаны теу тртібін амтамасыз ету, оларды жаа ылмыстар немесе оама жат бтен ылытар жасауын ескерту кмегімен атарылатын оларды кзету мен адаалау жасау. Режимді амтамасыз етуді баса бір ралдары з кезе­гінде сотталандарды ыа баынушылы мінез-лытарын алып­тастыратын, оларды жазаны теу тртібін бзуларына жол бермеулеріне себеп болатын ктермелеу мен жаза олдану шарлары болып табылады. ыл­мысты-атару заымен ктермелеу мен жазалау шараларыны тізімі (Р АК 109, 111-баптары), сондай-а оларды олдану тртібі (Р АК 110, 113-баптары) арастырылан.

Жазалау мен ктермелеу шаралары тзеу мекемелеріндегі белгіленген сот­таландарды тзелу тртібін амтамасыз етуді, трлі ы бзушылытар мен жаа ылмыс жасауыны алдын алуды е басты ралы болып табы­лады. Ктермелеу шараларын олдану – сотталан адамны тртібін жасы жаа арай згертуді жне одан рі тзелуіне ынталандыруды бір жолы. Ктермелеуді трбие ісінде игі сер етуі шін ол рбір наты жадайда орынды, наты бір адама тиісінше ыпал ететіндей, оны оама пайдалы масат кздеуіне, ынтасына байланысты, дер кезінде жне жариялы болуы керек. Жазалау шараларын олдану жазаны теу тртібін бзушыны соны сатай білуге мжбрлейтін рал болып саналады. Жазаны теу режимін елеулі трде бзушылытар атарына сотталан адамны жмыса істеуге шыудан бас тарту, суы арулар жасау мен оларды сатау, спирттік ішімдік­тер мен есірткілік заттар пайдалану, аймаа тыйым салынан заттарды алып кіру, кімшілікке баындау жне оларды келеке ету, ішкі тртіп ережелерін бзу жне басалары жатады. Жазаны теу режиміні бірде-бір бзушылыы назардан тыс, кімшілікті сер етуінсіз алмауы керек. Жазалау шараларын дрыс олдана білу сотталан адамны жаадан ылмыс жасауыны алдын алатын, оан андайда болмасын ылмысты жазаланбай алмайтынын д­лелдеп беретін, кімшілікті алдын алу шараларын жргізуге мжбр ететін боландытан айырыша маыза ие болады.

Сотталандара арсы ару олдануа олар тзеу мекемесіні ызметкер­леріні жне зге де адамдарды міріне ауіп тндірген ттенше жадай­ларда, егер баса амалдармен стап алуа ммкіндік болмаан жадайда тр­меден ашанда ана жол беріледі.

Кмелетке толмаандар мен йелдерге ашан кезде олара арсы ару олданылмайды.

ару олданылан рбір жадайда ол жнінде дереу прокурора хабар­лануы тиіс.

Режимні негізгі талаптары Р АК 77-бабында аныталан. Ондаы та­лаптар сотталандарды кзету мен ошаулауды амтамасыз ететін зада жне заа сйкес нормативтік ыты актілермен белгіленген жазаны ат­ару мен теу тртібін; оларды дайы адаалауды; здеріне жктелген мін­деттерді атаруды; оларды ытары мен зады мдделерін жзеге асыру­ды; сотталандар мен ызметкерлерді ауіпсіздігін; сотталандарды трлі санаттарын блек стауды; сот таайындаан тзеу мекемесіні тріне арай стауды трлі жадайларын; жазаны теу шарттарын згертуді арасты­рады.

Соталандарды оамнан ошаулау дрежесі р алуан жне ол тзеу меке­мелеріні тріне байланысты болады. Колония-оныстарда мндай дреже тмендеу. Сотталандар кзетсіз, біра жіті адаалаудаы стауда болады.

Жабы трдегі тзеу мекемелеріндегі ошаулау басаларына араанда крделілеу, біра ондаыларды оамнан млдем аластатылды, брінен бей­хабар деп айтуа болмайды. Олар газет-журнал, кітап оып, теледидар ха­барларын кріп, радио тыдайды, здеріні за жне ыса мерзімді кездесу мен хат жазысу туралы ытарын жзеге асырып отбасы мшелерімен бай­ланысып турады. атаыра ошаулау замен ерекше режимдегі трмелер мен колонияларда белгіленген.

Трлі тзеу мекемелеріндегі сотталандарды блек стау, біріншіден бір санаттаы сотталандарды баса санаттаылара жаман серін тигізбес шін екіншіден, р санаттаы сотталандарды бір-біріне зиян келтірмес шін жас шамасына, азаматтыына, аса ауіпті ылмыс айталауына, аса ауіпті ыл­мыс жасаумен сотталандыына, жпалы аурумен ауруына жне баса да жадайларына арай блінеді.

Тзеу мекемелеріндегі адаалау – бл сотталандарды жазаны теуді белгіленген режимін амтамасыз етуге баытталан арнайы таайындалан скери блімше нарядтарымен жне тзеу мекемесі ызметкерлерімен сот­таландарды орналасан жерлері мен жмыс орындарындаы жріс-трысы мен тртіптерін арау мен баылау жйесі. Оны трын орындардаы, нді­рістік аладардаы, айыпты ошаулаыштаы, камералы лгідегі блме­дегі, айдауылсыз жретіндер мен колониядан тыс стаудаы сотталан­дар­ды бріні стінен жргізіледі. ажет болан жадайда баылаушылар сот­таландара тінту жргізе алады, трын жне жмыс орындарын, келген по­сылкалар мен слемдемелерді арап, тінте алады, ыса мерзімді кездесу­леріне атысады. адаадауды е ажетті элементі – сотталандарды дайы тгендеп отыру.

Режимні негізгі талаптарын блжытпай орындап отыру сотталандарды тзеуді баса да ралдарыны ойдаыдай олданылуын амтамасыз етеді.