Жазаны орындауды тсінігі мен негізі жне жазаны орындау мен теуді ыты реттеу тртібі.
Бас бостандыынан айыруа, тзеу жмыстарына, скери ылмыстары шін сотталандарды тзеу трбиелік ыпал ету ралдарын олданумен жзеге асырылады. Мны зі тзеуді трбиелік ыпал ететін негізгі ралдарын олдануда арнаулы жадайларды пайдалануды ажет етеді. Осындай жадай жасауа жазаны теу режимі баытталан.
олданыстаы ылмысты-атару занамасы (Р АК 1-бабы) жазаны жзеге асыру жолында «атару» терминімен бірге «теу» деген сзді олданады. Осы крсетілген терминдер сотталандарды жазасын жзеге асыруда бірыай рекет крсетеді, сйтсе де ол ылмысты-атару ыты атынастарыны трлі субъектілері мен атысушыларына олданылады.
«Атару» термині здеріні міндеттеріне арай жазалауды барлы ыпалын жзеге асыратын тиісті органдара арналады. Ол органдар сотталандарды ытарына нсан келтірмейтіндей жадайда, сот кімімен белгіленген мерзім ішінде осы сзді жзеге асыруы тиіс. Ал «теу» сзі, яни жазаны теу сотталандара ана атысты. Олар сотты тиісті кімі негізінде, ылмысты-атару занамасымен белгіленген міндеттерін орындай отырып, ыты тыйым салынан нормаларын бзбауа тырысып, зіні ытары мен міндеттерін жзеге асырады.
Жазалау ыпалын жргізу кезіндегі сотталандарды ыын шектеу наты бір жаза трін теу режимімен аныталады. Жазаны мні мен маынасын крсететін жазаны атару режимі зіні баытына арай кп салалы. Ол сотталандарды тзеуді негізгі ралдарыны бірі ретінде (Р АК 7-бабы) олара жазалау ыпалын тигізеді жне бір мезгілде тзеуді баса ралдарыны нтижелі олдануына ыты алышарттар жасайды. Азаматты жне саяси ытар туралы Пактіде айтыландай, «жазалау жйесіндегі сотталандара арналан режим оларды шын мнінде тзеу масатын ала тартады» (10-бабы 3-тармаы).
Режиммен сотталандар ана емес, сонымен бірге бас бостандыынан айыру орындарында ебек ететін ызметкерлеріні, сотталандарды туан-туыстарыны жне осында келіп-кететін зге де ызметкерлерді міндетті трде сатайтын жне орындайтын тзеу мекемелеріні ішкі тртібі белгіленеді. Ол тзеу мекемелеріні ішінде ана емес, сотталандар жмыс істейтін одан тысары жерлерде де кшіне енеді. Сйтіп, режим сотталандарды бкіл мір салтын, тиісті бір жазаны атаратын тзеу мекемелері кімшілігіні ызметін де реттейді.
Жазаны теу (атару) мселесі ылмысты-атару ыыны маызды мселелеріні бірі. Ол ылмысты жазаны атаратын мекемелер мен органдарды тжірибесіне еніп, ол тмендегідей екішты маынада олданылады:
- органдар немесе мекеме кімшіліктеріні жазаны атару тртібін анытайтын ережелер жиынтыы ретінде;
- бас бостандыынан айыруа, тзеу жмысына, абатыда стауа сотталандарды жазаны теу тртібін анытайтын ережелер жиынтыы ретінде;
Задарда «режим» деген сзді анытамасы жо, ол ылмысты-атару ыы ылымымен аныталады.
Профессор Н. А. Стручков былайша айтады: «режим» деген сзді маынасында сазайын тартыратын жазалау деген тсінік бар. Дей транмен, режим деген сз ережені орындалысын амтамасыз еткенімен, жазалау деген ымны маынасын бермейді. Бл атап айтанда тртіпті болуа, тазалыты, зіні жеке басыны гигиенасын сатау жнінде талап ою. Сонымен бірге режим ебекпен трбиелеуді жзеге асыруды ажетті шарттары болып саналады.
Профессор Б. С. Утевский тар маынада режим сзіне басаша анытама берген. Ол былай деп жазады: «режим кн тртібінен, бас бостандыынан айыру орындарындаы жріп-тру тртібінен, бас бостандыынан айырыландарды сырты дниемен араласу жолын белгілейтін ережелерден, ктермелеу мен жазалау шаралары жйесінен туындайды». Режимні тек жазалау ана емес, сотталандарды бойында жасы асиеттер алыптастыратындай трбиелік мні де бар, сондай-а ол тзелуге ыпал ететін шараларды да амтамасыз етеді. ылмысты-атару ыы ылымында режим сзіні ке жне тар маынадаы екі трлі анытамасы болады.
Тар маынада жазаны теу режимі деп ылмысты-атару занамаларымен жне сотталандарды орындауына міндетті жазаны теуді наты тртібін анытайтын ережелеріні жиынтыы деп айтуа болады. Бл ережелерде ылмысты-ыты жазалаумен кріністер жне жазаны теу режиміні мазмнын райтын ыты шектеу шараларыны кешендері шоырландырылады.
Ке маынада режимді ылмысты-атару ыыны нормаларымен басарылатын, реттелетін норма, белгілі бір йымдастырушылы-ыты нысанда жзеге асырылатын жазалаушы-трбиеледші іс-рекет деп тсінуге болады. Жазаны теу мен тзетуді ыпал етуші шараларын олдануды тртібі мен шарттары ылмысты-атару ыы ылымында жазалаушы-трбиелеуші іс-рекет деген атауа ие болды. Дл осы жадайдан да режимні ке маынасы туындайды.
Трлі кзарастарды талдай келе алымдар режимге мынадай анытама береді: жаза теу режим деп, ылмысты-ыты жазалауды жзеге асыруды амтамасыз ететін, жазаны масатына жету шін сотталандара ыпал ету арылы тзеу шараларын олдануа жадай туызатын ылмысты-атару ы нормаларымен белгіленген бас бостандынынан айыру тріндегі жазаны теуді (атаруды) тртібі мен шарттарын айтамыз.
Жазаны теу режим оны ыты аидалары негізінде йымдастырылады. Тзеу мекемелеріндегі режим аидалары жазаны масатына сай келуі тиіс. Режимні негізгі аидалары мыналар болып табылады:
- задылы;
- гуманизм;
- масаттылы;
- жекелендіру;
- тедестіру;
- жазалау мен трбиелеу ыпалын йлестіру.
Задылы аидасы сотталандара, оны мінез-лына атысты заа негізделген, яни ылмыстылы-атару занамасында арастырылан талаптарды ана олданылатындыын білдіреді. ыты нормалармен белгіленген жазаны теу ережелері, сотталандара ана емес, жазаны атарушы органдар мен мекемелері кімшілігіні жне барлы ызметкерлеріне де атысты. Жазаны атарудаы заны наты орындалуын адаалау тмендегіше трлі нысандарда жргізіледі:
- сотты баылау;
- ведомстволы баылау;
- оамды баылау;
- прокурорлы адаалау;
- сотталандарды арыз-шаым, сыныстар мен тініш беру ммкіндігі.
Жазаны теу режимін йымдастырудаы гуманизм аидасы Р АК 2, 8, 10, 11, 77 жне баса да баптарында бекітілген. Ал Р К 38-бабы (Жаза ымы мен масаты) жаза тн азабын шектіруді немесе адамны адір-асиетін орлауды масат етпейді.
Тзеу мекемелеріндегі режимді йымдастыру масаттылыы леуметтік ділеттілікті алпына келтіруді, сотталандарды тзеуді, сотталандарды да зге де адамдарды да жаа ылмыстар жасауыны алдын алуды арастырады. Сотталандарды тзеу жаза атарушы органдар алдына белгілі бір масатты – за бзушыларды заа баынатын, оама пайдалы адамдара айналдыру.
Режимді жекелендіру тзеу мекемелеріні ызметіні тиімділігін арттыруда шешуші рл атарады. Жазаны жекелендіру оны атару сатыларында сотталушыны мінез-лына байланысты оны стау жадайын згертуді сынады. (Р АК 16-тарауы жазаларды атаруды дадылы, жеілдетілген, жеілдікті жне ата жадайларын арастырады.
Режимді тедестіру жасаан ылмыстарыны оама ауіптілік дрежесіне, брын сотталандыына, ылмыстарыны айталануына байланысты ртрлі санаттаы сотталан ылмыскерлерді стауды трлі немесе тиісті жадайларын олданумен крінеді (дадылы, ата, ерекше режимдер). Бл аида сотталандарды жіктеу жне оларды тзеу мекемелері трлеріне арай блумен жзеге асырылады.
Режимні жазалау мен трбиелеу ыпалын йлестіру аидасы сотталушыны барлы ралдарды жиынтыымен ы бзушылыа арсы тра алатындай мінез-лы алыптастыруа ыпал ететіндей негізгі ралдарыны бірі болып табылады. Режимні жазалаушы ыпалы сотталандара ошаулау, кездесу мен посылка алуа шектеу ою сияты шектеулер арылы крінеді. Ол сотталандарды орытып жаа ылмыс жасауды алдын алып ана оймай, тзелу жолына тсем деген адамны ынтасын арттырып, жоалтып алан жасылытарын алпына келтіруге мтылдыра тседі.
Осы айтыландардан келіп режимні негізгі функцияларын анытауа болады. Олара: сотталандарды жазалау, трбиелеу, ескерту, сондай-а мірге бейімдеу функцияларын жатызуа болады.
Жазалау функциясы сотталандара ылмысты-атару занамасында арастырылан жне сот кімінен туындайтын ыты шектеулер белгілеу кбінесе сотталандарды субъективті ы саласын амтиды. Жасаан ылмысы шін кінлі адама замен белгіленген белгілі бір ыты шектеулер мен тыйым салушылыпен крінетін белгілі бір ылмысты жаза олданылатын ескеретін болса, режимні негізгі ызметі ылмысты-ыты жазалауды жзеге асырылуын амтамасыз ету.
Режимні жазалаушы ыпалы бостандытан айыру фактісіні зінен жне одан туындайтын шектеулерден крінеді. Режимні мндай ызметі оамды жне оны азаматтарын екінші рет айталап ылмыс жасауа бейім тратын адамдардан орайды.
Режимні тртбиелік функциясы бірнеше дістермен жзеге асырылады. Біріншіден, ол мжбрлеу адамды трбиелейтін, тртіпті сатауа баулитын, жазаны теуді ережелерін міндетті трде сатайтын, заа баынатын мінез-лы алыптастыратын боландытан жазалауды жзеге асыру жолымен, екіншіден мемлекеттік млікті кзді арашыындай сатау, мекеме ызметкерлерін сыйлау, жеке гигиенасыны ережелерін сатау сияты табиатына арай жазалауа жатпайтын рекет жасау жолымен жзеге асырылады.
Режимні трбиелік функциясы сотталан адамны бас бостандыынан айрылуына байланысты уайым мен айы-асіретке душар боланда имандылыа бой руын жетілдіре тседі; сотталан адамны бойында за уаыт ішінде алыптасса да дадылы сипат алатын зіне пайдалы дады мен асиеттер алыптастыруа жадай жасайды; сотталан адамны бойында белгілі бір ыты сана-сезімні алыптасуына ммкіндік туызады; белгілі бір дрежеде ылмыс жасауа итермелеген жаман асиеттерден арылуа, аншама игіліктер мен жасылыты жоалып аланан ынуына кмектеседі; сотталан адамны бойында алдаы уаытта ылмыс жасамайтындай сана алыптастыруы тиіс жне ол жазаланан адамны орынышы арылы емес, ылмысты мір салтын стауды мнсіз екенін тсетіндей ой алыптастыратындай болуы керек.
Бас бостандыынан айыру тріндегі жазаны теу (атару) режиміні тиімділігін амтамасыз ету шін оны талаптары уаытлы жне тиісінше атарылуы тиіс. Тзеу мекемелеріндегі ылмысты-атару ы атынасына атысушыларды барлыыны тртібі жазаны теу режимін реттейтін ылмысты-атару ыы нормаларыны талаптарына сай келуі тиіс. Режимні талаптарын ата орындамайынша трбиелік ыпал ету шаралары жйесіні тиімділігі болуы ммкін емес. Сонымен бірге, тзеу мекемелеріндегі режим сотталандарды кзету жолымен, олара адаалау жасау, ктермелеу мен жазалау, ерекше жадайларда ауіпсіздік шараларын олдану арылы амтамасыз етіледі.
Режимді амтамасыз етуді діс-тсілдері Р АК 77-бабында кзделген талаптара негізделген тртіпті сатауа баытталан жне сонымен бірге тзеу мекемелерінде жалпы ыты тртіпті сатауа баытталан. Басаша айтанда, режим талаптарын бзушылыты алдын алу жолдарын амтамасыз ету міндеттері ылмысты-атару ыына атысушылар тарапынан туындайтын ыа айшы рекеттерді, за бзушылы шін тиісті шара олдануа жол бермеу болып саналады.
Режимді амтамасыз етуді е басшы ралы – сотталандарды жазаны теу тртібін амтамасыз ету, оларды жаа ылмыстар немесе оама жат бтен ылытар жасауын ескерту кмегімен атарылатын оларды кзету мен адаалау жасау. Режимді амтамасыз етуді баса бір ралдары з кезегінде сотталандарды ыа баынушылы мінез-лытарын алыптастыратын, оларды жазаны теу тртібін бзуларына жол бермеулеріне себеп болатын ктермелеу мен жаза олдану шарлары болып табылады. ылмысты-атару заымен ктермелеу мен жазалау шараларыны тізімі (Р АК 109, 111-баптары), сондай-а оларды олдану тртібі (Р АК 110, 113-баптары) арастырылан.
Жазалау мен ктермелеу шаралары тзеу мекемелеріндегі белгіленген сотталандарды тзелу тртібін амтамасыз етуді, трлі ы бзушылытар мен жаа ылмыс жасауыны алдын алуды е басты ралы болып табылады. Ктермелеу шараларын олдану – сотталан адамны тртібін жасы жаа арай згертуді жне одан рі тзелуіне ынталандыруды бір жолы. Ктермелеуді трбие ісінде игі сер етуі шін ол рбір наты жадайда орынды, наты бір адама тиісінше ыпал ететіндей, оны оама пайдалы масат кздеуіне, ынтасына байланысты, дер кезінде жне жариялы болуы керек. Жазалау шараларын олдану жазаны теу тртібін бзушыны соны сатай білуге мжбрлейтін рал болып саналады. Жазаны теу режимін елеулі трде бзушылытар атарына сотталан адамны жмыса істеуге шыудан бас тарту, суы арулар жасау мен оларды сатау, спирттік ішімдіктер мен есірткілік заттар пайдалану, аймаа тыйым салынан заттарды алып кіру, кімшілікке баындау жне оларды келеке ету, ішкі тртіп ережелерін бзу жне басалары жатады. Жазаны теу режиміні бірде-бір бзушылыы назардан тыс, кімшілікті сер етуінсіз алмауы керек. Жазалау шараларын дрыс олдана білу сотталан адамны жаадан ылмыс жасауыны алдын алатын, оан андайда болмасын ылмысты жазаланбай алмайтынын длелдеп беретін, кімшілікті алдын алу шараларын жргізуге мжбр ететін боландытан айырыша маыза ие болады.
Сотталандара арсы ару олдануа олар тзеу мекемесіні ызметкерлеріні жне зге де адамдарды міріне ауіп тндірген ттенше жадайларда, егер баса амалдармен стап алуа ммкіндік болмаан жадайда трмеден ашанда ана жол беріледі.
Кмелетке толмаандар мен йелдерге ашан кезде олара арсы ару олданылмайды.
ару олданылан рбір жадайда ол жнінде дереу прокурора хабарлануы тиіс.
Режимні негізгі талаптары Р АК 77-бабында аныталан. Ондаы талаптар сотталандарды кзету мен ошаулауды амтамасыз ететін зада жне заа сйкес нормативтік ыты актілермен белгіленген жазаны атару мен теу тртібін; оларды дайы адаалауды; здеріне жктелген міндеттерді атаруды; оларды ытары мен зады мдделерін жзеге асыруды; сотталандар мен ызметкерлерді ауіпсіздігін; сотталандарды трлі санаттарын блек стауды; сот таайындаан тзеу мекемесіні тріне арай стауды трлі жадайларын; жазаны теу шарттарын згертуді арастырады.
Соталандарды оамнан ошаулау дрежесі р алуан жне ол тзеу мекемелеріні тріне байланысты болады. Колония-оныстарда мндай дреже тмендеу. Сотталандар кзетсіз, біра жіті адаалаудаы стауда болады.
Жабы трдегі тзеу мекемелеріндегі ошаулау басаларына араанда крделілеу, біра ондаыларды оамнан млдем аластатылды, брінен бейхабар деп айтуа болмайды. Олар газет-журнал, кітап оып, теледидар хабарларын кріп, радио тыдайды, здеріні за жне ыса мерзімді кездесу мен хат жазысу туралы ытарын жзеге асырып отбасы мшелерімен байланысып турады. атаыра ошаулау замен ерекше режимдегі трмелер мен колонияларда белгіленген.
Трлі тзеу мекемелеріндегі сотталандарды блек стау, біріншіден бір санаттаы сотталандарды баса санаттаылара жаман серін тигізбес шін екіншіден, р санаттаы сотталандарды бір-біріне зиян келтірмес шін жас шамасына, азаматтыына, аса ауіпті ылмыс айталауына, аса ауіпті ылмыс жасаумен сотталандыына, жпалы аурумен ауруына жне баса да жадайларына арай блінеді.
Тзеу мекемелеріндегі адаалау – бл сотталандарды жазаны теуді белгіленген режимін амтамасыз етуге баытталан арнайы таайындалан скери блімше нарядтарымен жне тзеу мекемесі ызметкерлерімен сотталандарды орналасан жерлері мен жмыс орындарындаы жріс-трысы мен тртіптерін арау мен баылау жйесі. Оны трын орындардаы, ндірістік аладардаы, айыпты ошаулаыштаы, камералы лгідегі блмедегі, айдауылсыз жретіндер мен колониядан тыс стаудаы сотталандарды бріні стінен жргізіледі. ажет болан жадайда баылаушылар сотталандара тінту жргізе алады, трын жне жмыс орындарын, келген посылкалар мен слемдемелерді арап, тінте алады, ыса мерзімді кездесулеріне атысады. адаадауды е ажетті элементі – сотталандарды дайы тгендеп отыру.
Режимні негізгі талаптарын блжытпай орындап отыру сотталандарды тзеуді баса да ралдарыны ойдаыдай олданылуын амтамасыз етеді.