Сотталандарды ебегін ыты реттеу. 2 страница

Негізінде ылмысты жауаптылы пен жазадан босатуды барлы трлері жазаны таайындау мен атаруды біреуді мойнына арту, жекелеу мен бір­дейлеу, ылмысты-ыты жне ылмысты-атару нормаларыны гума­низм аидаларын жзеге асыру шін ызмет атарады. Сонымен бірге, жаза­ны теуден мерзімінен брын босату мен жазаны теу трлеріні ызметі бірдей – олар сотты кімінде крсетілген мерзім ткенге дейін немесе зада крсетілген жадайды олданылмауына байланысты ызмет етеді. Осылар­ды брі де гуманизм аидасыны іске асырылуы деп саналады жне кп жадайда ол сотталандарды тзелу ынтасын ктеруге баытталан.

Бдан брын атап ткеніміздей, мерзімінен брын босату жазаны масат­а жетуіне сай келуі тиіс. За шыарушы дл осы жадайды мерзімінен б­рын босатуды негізі ретінде алып жне осыан байланысты босату негіз­демелерін алыптастырады.

Жазаны теуден мерзімінен брын босатуды реттейтін Р К жне АК баптарыны мазмндарын талдай отырып, за шыарушыны жазаны теу­ден босатуды екі негіздемесін крсететіндігін байауа болады: формальды – сотты кімімен белгіленген жаза мерзіміні белгілі бір блігін теуі жне материалды – сотталан адамны тзелу дрежесі, яни сотталан адамны тласын сипаттайтындай мліметтер болуы тиіс, сондай-а, оны мінез-л­ы, жазаны теуді бкіл кезеіндегі ебек пен оуа деген кзарасы.

Атап ту керек, зада босату негіздемелерін босатуды трлеріне арай олдану бірдей емес, ал мерзімінен брын босатуды алан барлы трлері­ні бл негіздемелерге млдем атысы жо.

Мерзімінен брын босатуды формальды негіздемелері. Мерзімінен б­рын босатуды формальды жне материалды негіздемелерді арастыра оты­рып, мына бір фактіге назар аудару керек, екеуі де айтарлытай дрежеде бір-бірімен зара байланыста, бірінші негіздеме белгілі бір дрежеде екінші­сіне баынышты. Сотталан адамны тласын толы рі жан-жаты зерттеу шін жне оны тзелу дрежесі туралы орытынды жасау шін кбірек мер­зім ажет – тым ауырыра ылмыс жасаан болса, оны сотталан кезге дейінгі леуметтік жаынан босасуы молыра, яни жаза мерзімі де заы­ра болатыны зады.

рине, мір тжірибесінде ауіпті ылмыскер наыз мінезін жасырып жор­та тртіпті болып, сотталандыына жалан кініп, зіні тзелгендігін тірік крсетіп, бостандыа шыып кетуге мтылатын адамдар да болады. Алайда, бас бостандыынан айыру мерзімі за болан сайын мндай жорта істеу мен алдауды жолы ыса, мндай мінезді ашуды ммкіндігі молая тседі.

Дегенмен, мерзімні бір блігін теуді зі дербес мнге ие болады, йт­кені осы мерзімі ішінде сотталан адама оны жасаан ылмысыны ауыр­лыына арай жазалау-трбиелеу ыпалы крсетілуі ммкін.

Р-ны ылмысты заы ылмыс жасады деп таныл­ан адама замен белгіленген млшерде жне Р К Жалпы жне Ерекше бліміні ережелерін ескере отырып ділетті жаза таайындалады.

Олай болса, ылмыскер нерлым ауыр ылмыс жасаан болса, сорлым оны тласы ауіпті болып крінеді, соан орай сотталанда ол жазаны да сорлым кбірек блігін теуі тиіс. Бл ережені мерзімінен брын-шартты трде босату мселесін арастыран Р К 70-бабыны 3-блігі тмен­дегі­дей жадайда шектелуін айатай тседі:

- кішігірім жне орташа ауырлытаы ылмысы шін таайындалан жаза мерзіміні кемінде штен бірін;

- ауыр ылмысы шін таайындалан жаза мерзіміні кемінде жар­ты­сын;

- аса ауыр ылмысы шін таайындалан жаза мерзіміні кемінде ш­тен екісін, сондай-а брын жазадан мерзімінен брын-шартты трде боса­тылан адама, егер мерзімінен брын-шартты трде босату таайындалан жаа мерзімні кемінде трттен шін наты тегеннен кейін олданылуы ммкін.

мір бойы бас бостандыынан айыруа сотталып, жазасын теп жрген адам негізінде жаза­ны теуден мерзімінен брын мерзіміні кемінде 25 жы­лын тегеннен кейін босатылады.

Кптеген жадайда за ауыр науаса шыраан сотталан адамды жа­за­сын теуден босату кезінде жазаны телмеген блігіне атысты теуді мн­дай жадайды мерзімінен босатуды ерекшелігі деп санап, соан байланысты талаптарды арастырмайды (Р К 73-бабы).

Р К 76-бабы зіні мазмнына арай азаматтарды раымшылы пен кешірім жасау жолымен босатуа байланысты негіздемені реттемейді. Кеші­рім жасау туралы тініші азастан Республикасы Президентіні атына жа­засын теп жрген кез келген уаытында жолданады. Ал раымшылы жа­сауа келетін болса, онда іс жзінде жазаны телген блігін ескеру олда­нылады.

Мерзімінен брын босатуды материалды негіздемелері. Егер іс жзін­де жазаны телген мерзімін есептеу ешандай иынды туызбайтын болса, ал сотталандарды тзелу дрежесіні материалды негіздемелерін анытау крделірек болып саналады. Занамаларда мндай мселе жнінде ережелер жо болса да тжірибе сотталан адамны зіні сотталу фактісіне алай арайтынын, жазасын теуін, бас бостандыынан айыру кезіндегі мінез-л­ын режим талаптарын алай орындайтынын, оамды-пайдалы ебекке араласуын сипаттайтын мінездемесіне сйенеді.

Сйтіп, мерзімінен брын-шартты трде босату кезінде материалды тр­ыдан аланда, сотталан адамны тзелгендігі жне оны сотталуы мен жаза олданылуына себеп болан оамды ауіптілікті жоаландыы туралы длелдеме негіздеме болып табылады. Сотталан адамны тзелу дрежесіне оны жазасын теп жрген кездегі ебекке адал ниетпен араласуына, оам­ды жмыстара атысуына, зіні міндеттерін орындауына байланысты жазаны атарушы лауазымды адамны берген мінездемесі бойынша баа беруге болады. Материалды негізде жазаны теуден мерзімінен брын боса­туды жзеге асыру шін соталан адамды мерзімінен брын босату туралы кімшілікті сота жолдаан тініш-сынысы болуы керек.

Мерзімінен брын босату мселесінде ылмысты жне ылмысты-ат­ару занамаларыны нормаларында кейбір келіспеушілік те кездеседі. Ол сіресе, ылмысты жазаны масаттарыны бірі сотталушыны тзеу болып саналатындыы туралы ережеде тура крсетіледі, солай бола трса да ыл­мысты ы нормаларында да, ылмысты-атару ыыны нормала­рында да сотталан адамны тзелу дрежесіне сипаттама беретін крсеткіш жо. Заны айтуынша, сотталан адамны тзелуі деп оны бойында ­ыты рметтейтіндей, адама, оама, ебекке, нормалара, ережелер мен адамзат оамыны дстрлеріне деген дрыс кзарас алыптастыратындай мінез-лы пайда болуы керек. Р АК 7-бабыны 1-блігінде алыптасты­рылан сотталан адамны тзелуі ымы сайып келгенде, адамны бойында сол айтылан асиеттерді орнытыру болып крінеді.

Шындыына келгенде, сотталан адамны тзелуін тек ана жоарыда тізілген асиеттерді орытындысымен ана емес, сол тзелу трбиесін бере білген мекеме кімшілігіні здерінде жазасын теп шыан адамдарды енді айтып ылмысты жола тспейтіндігіне, тзелу жолына аны тскен­дігіне, бдан блай оларды мндай бас бостандыынан айыру орындарына тспейтіндіктеріне деген сенімділігі бойынша да анытауа болады.

Жалпы ережелерді талдай келе, ылмысты жауаптылытан босату ы­мыны ауымы ке деп айтуа болады, сондытан да ол зіні мазмнына арай жазаны зі ылмысты жауаптылыты жзеге асыруды бір жолы боландытан ол жазадан босатуды да амтиды.

олданыстаы занамалар бойынша жазадан босату – бл «адамды са­зайын тартызудан, жазаны мазмны болып табылатын жне жазаны теу кезіндегі сотталан адамны шын мнінде сезініп, басынан ткізетін белгілі ытарын шектеу мен айырудан, сондай-а соттылытан – таайындалан жазаны теуді, соттауды ыты зардаптарынан босату».

За шыарушы жазаны теуден босатуды негіздемесін тжырымдай оты­рып, зіны назарын босату ымыны формальды жне материалды жа­ына аудармайды жне сондытан Р АК 168-бабында жазаны теуді тмендегідей тізімі берілген:

1. сот кімі бойынша таайындалан жаза мерзімін теу;

2. іс бойынша атау кімі шыарылан немесе іс жргізуді ысартылуы­на байланысты сот кімі кшіні жойылуы;

3. жазаны теуден шартты-мерзімінен брын босату;

4. жазаны телмеген блігін жазаны нерлым жмса трімен ауыс­тыру;

5. кешірім жасау немесе раымшылы жасау;

6. ауыр сырат немесе мгедектік;

7. зада кзделген зге де негіздер.

За жазаны теуден босатуды негіздерін анытаанда таайындалан жаза мерзіміні туін, сотты шартты-мерзімінен брын босату туралы шешімін, раымшылы актісіні хабарлануын ажет етеді екен. зіні сипатына арай босату негіздерді ыты нысандардан айырмашылытары, яни кімші­лікті сотталан адамды босату жніндегі рекетін жзеге асыруа негіз болатын босату негіздері бекітілген тиісті жаттары болады.

Сот кімі бойынша таайындалан жаза мерзімін теуі бойынша босату. Р АК 173-бабына сйкес, бас бостандыынан шектеуге, амауа жне бас бостандыын айыруа сотталандар, жаза мерзіміні соы кніні бірінші жартысында босатылады. Егер жаза мерзімі демалыс немесе мереке кні бі­тетін болса, сотталушы жазаны теуден демалыс алдындаы немесе мереке алдындаы кні босатылады. Жазаны мерзімі айлармен есептелген жадайда ол соы айды тиісті кнінде, ал егер бл айда тиісті кн болмаса – сол ай­ды соы кнімен бітеді.

Сотталан адама босатылан кезде оан тиесілі заттары мен ндылы­тары, оны жеке шотында сатаулы ашасы мен жеке жаттары, сондай-а жазасын тегені туралы немесе жазадан босатыланы туралы жат беріледі.

Бас бостандыын шектеу, амау немесе бас бостандыынан айыру трін­дегі жазадан босатылан сотталан адамны жеке ісінде сатаулы тран тлжаты немесе жеке басыны кулігі, ебек кітапшасы мен зейнеткерлік кулігі оан босатылан кезде олына беріледі. Сотталан адамны жеке ісін­де тлжаты, жеке басыны кулігі, ебек кітапшасы мен зейнеткерлік ку­лігі болмаан жадайда жазаны атарушы мекемені кімшілігі оларды алы­нуына алдын ала шаралар олданады..

Р АК 175-бабына сйкес, жазасын теген соттылыы бар адамдар шін кзделген шектеулермен Р-ны азаматтар шін белгі­ленген міндеттерді орындап, ытары пайдаланылады. Мндай шектеулер тек зада ана кзделуі ммкін.

Тзеу мекемелеріні тжірибесінде бас бостандыынан босату кезінде ме­кеме бастыы немесе оны орнын басатын адам рбір босатылатын адаммен жеке-жеке гіме ткізеді, босату туралы жаттарыны дрыс толтырылуын тексереді, кімшілікке деген арыз-шаымын срастырып біледі, кімшілік а­даалау жасалуы ммкіндігін ескертеді, сондай-а ажет болан жадайда кімшілік адаалау жасау туралы заны ережелерін тсіндіреді.

Жаза мерзімін теу – жазадан босатуды е ке орын алан трі. Замен арастырылан кейбір жадайларда мерзімінен брын жазадан босату жзеге асырылады. Мерзімінен брын босату трлеріні бірі іс бойынша атау кімі шыарылан немесе іс жргізуді ысартылуына байланысты сот кімі кшіні жойылуы болып табылады.

Р ІЖК 438-бабыны талаптарына сйкес, айыптау кімі Р ІЖК 37-бабыны 1-блігіндегі 1-12-тарматарында жне 38-бабыны 1-блігінде кз­делген негіздер боланда жойылуы жне ысартылуы ммкін.

детте, тртіп бойынша істі ысартылуына байланысты кімні жойы­луы арыз-шаым мен наразылы білдіру бойынша кассациялы іс жргізуде орын алуы ммкін. рине, сот Р ІЖК 431-бабында кзделген баса да ше­шімдермен бірге істі кассациялы тртіппен арай отырып, зада крсетілген негіздер бойынша кімні кшін жоя жне істі ысарта алады (Р ІЖК 37 жне 38-баптары).

Мндай негіздерді атарында Р ІЖК 37-бабыны 1-блігінде кр­се­тілген тмендегі ылмысты ізге тсуді болдырмайтын жадайлар жатады:

- ылмыс оиасыны болмауы;

- рекетте ылмыс рамыны болмауы;

- егер ол жасаан рекет шін жаза олдануды жойса, раымшылы ету актісіні салдары;

- мерзімні ескіруіне байланысты;

- Р ІЖК 33 жне 34-баптарында кзделген ылмыстар туралы істер бойынша жбірленуіші шаымыны болмауы;

- жеке айыптаушыны Р ІЖК 33-бабыны 2-блігінде кзделген жадайларды оспаанда, осы бапты бірінші блігінде кзделген ылмыстар туралы істер бойынша айыптаудан бас тартуы;

- зі туралы белгілі бір айыптау бойынша сотты зады кшіне енген кімі не ылмысты ізге тсуді ммкін еместігін белгілейтін сотты кшін жоймаан аулысы бар адама атысты;

- белгілі бір айыптау бойынша ылмысты ізге тсу органыны ыл­мысты ізге тсуден бас тарту туралы кшін жоймаан аулысы бар адама атысты;

- ылмысты іс озау оан медициналы сипаттаы мжбрлеу шара­ларын олдану шін ажет жадайларды оспаанда, ылмысты замен тыйым салынан рекетті есі кіресілі-шыасылы жадайда жасаан адама атысты;

- рекет жасаан кезде заа сйкес ылмысты жауаптылы жктеу ммкін болатын жаса толмаан адама атысты;

- іс бойынша іс жргізу айтыс болан адамды атау немесе істі баса адамдара атысты тергеу шін ажет жадайларды оспаанда, айтыс бол­ан адама атысты;

- Р К ережелеріне байланысты ылмысты жауаптылытан босаты­луа жататын адама атысты.

Р ІЖК 38-бабы ылмысты ізге тсуді жзеге асырмауа ммкіндік беретін жне атамайтын жадаятар бойынша ылмысты жауаптылытан босататын ылмысты істі ысартатын мн-жайларды арастырады. Мн­дай жадайда сот сотталушы адамды ылмысты жауаптылытан босату ж­нінде айыптау кімін шыаруа ылы.

Іс жзіндегі ылмысты атару тжірибесінде мерзімінен босату тріні шартты-мерзімінен брын босату мен жазаны телмеген блігін нерлым жеіл жазамен ауыстыруы жиі олданылады.

Р АК 169 бабы шартты-мерзімінен брын босату мен жазаны тел­меген блігін нерлым жеіл жазамен ауыстыру тртібін арастырады. Сот­талан адама атысты бл трыдаы шартты-мерзімінен брын босату не­месе жазаны телмеген блігін нерлым жеіл жазамен ауыстыру туралы мселені шешу шін жазаны атарушы мекеме немесе орган белгіленген тр­тіп бойынша шартты-мерзімінен брын босату немесе жазаны телмеген б­лігін нерлым жеіл жазамен ауыстыру туралы сота сыныс жасайды.

Шартты-мерзімінен брын жазаны теуден босату туралы, жазаны телмеген блігін жазаны нерлым жеіл трімен ауыстыру туралы жне раымшылы жасау туралы сыныста сотталан адамны тласын, жазаны теуді бкіл мерзіміндегі тртібі мен ебек пен оуа деген кзарасын сипаттайтын деректерді брі крсетілуі тиіс. Мерзімінен брын босатуды мндай трі шін міндетті трдегі формальды негіз жазаны белгіленген б­лігі телген болуы керек.

Шартты-мерзімінен брын босатудан жазаны телмеген блігін нерлым жеіл жазамен ауыстыру тріні айырмашылыы ол тек ана бас бостанды­ынан айырылуа сотталан адамдара олданылады. Жазаны баса трін­дегі жазалара нерлым жеіл тріне ауыстыру олданылмайды.

Жазаны ауыстыруды негізі сотталан адамны тзелуі болып саналады, ал оны одан рі тзелуіне бас бостандыынан айыру жазасын теу жа­дайындаы емес, жазаны нерлым жеіл трі себеп болады.

Р К 71-бабыны мазмнына арайтын болса, за бас бостандыынан айыру жазасыны телмеген блігін нерлым жеіл жазаа ауыстыру мына тмендегідей екі жадай болуы керек:

- сотталан адам кішігірім немесе орташа ауырлытаы ылмысы шін жазасын теуші болмауы керек;

- сотталан адам сот таайындаан мерзімні штен бірін теген болуы керек.

Бас бостандыынан айыруды телмеген блігін жазаны нерлым жеіл тріне ауыстыру тртібі шартты-мерзімінен брын босату трімен бірдей. Бас бостандыынан айыруды жазаны нерлым жеіл тріне ауыстыру сот­ты міндеті емес, ыы.

Шартты-мерзімінен брын босатуды немесе нерлым жеіл жазаа ауыс­тыруды бастапы мселесі е уелі отрядта, содан кейін мекемені кім­шілік комиссиясыны арауымен осы мселені дрыс шешілген нтижесі туралы шешімі сыныс ретінде сота тапсырылады. Мселе нтижесіз ше­шілген жадайда екінші айталап арау 6 сааттан кейін ола алынады. Бл жерде сынысты аруды барлы рекеті жаадан басынан бастап басталуы тиіс.

Сот шартты-мерзімінен брын босату мен жазаны телмеген блігін нерлым жеіл жазамен ауыстыру туралы істі тртіп бойынша тзеу меке­месінде, жмыс пен оудан олы бос баса сотталан адамдарды жне меке­ме кілдеріні міндетті трдегі атысумен ашы сот мжілісінде арайды. Істі блайша арау сотталан адамдарды мерзімінен брын босату тріні трбиедік тиімділігін арттыра тседі.

Сотталан адамды мерзімінен босатуды бл тріні негізі сотты аны­тауы болып табылады.

Жазаны теуден раымшылы жасау немесе кешірім жасау тртібімен босату. азастан Республикасы Конституциясыны 54-бабыны 6-тармаы­на сйкес, азаматтара раымшылы туралы акті шыару ыы Р Парламентіні лесіне тиеді. Парламент актісіні лгісі Р Конституциясыны 62-бабыны 1-блігінде крсетілген. Раымшылы мемлекеттік ыты акті ретінде белгілі бір жеке адамдара атысты хабарланады, мысалы, абайсыздыта ылмыс жасаан йелдерге, кмелетке толмаандара, лы Отан соысына атысушылара олданылады.

Раымшылы актісі ылмыс жасаан адамдарды ылмысты жауаптылы­тан, ал сотталандар мен жазасын теп жргендерді жазаны теуден босату ммкіндігін арастырады. Сонымен бірге, раымшылы тек ана белгілі бір жадайларда ана олданылуы ммкін: жазаны белгілі бірі блігі телген шата, сотталушыа жасы мінездеме берілгенде жне баса жадайларда. Раымшылы туралы актімен жазасын теп жргендер осымша жазадан босатылуы, ал негізгі жаза мерзімі ысартылып немесе жазаны жеілірек трімен ауыстырылуы ммкін. Жазасын теп шыан адамдар немесе оны одан рі теуден босатыландардан соттылыы алынып талалуы ммкін.

ылмысты іс жргізу занамаларына сйкес раымшылы актісі белгілі бір бір ылмыса жаза олданбауды белгілеген болса, ондай ылмыса ыл­мысты іс озалмайды, озалан іс ысартылады. Мысалы; Р-ны «Халыаралы отбасы жалына байланысты раымшылы жасау туралы» 1994 жылы 5-азандаы Заыны 12-тармаы былай деп ау­лы еткен: «Осы За кшіне енгенге дейінгі осы Заны 1-3-баптарында кр­сетілген адамдар жасаан ылмыстара байланысты тергеу істері мен соттар лі арамаан істер ысартылсын». Осы Зада крсетілген адамдар ата­рына брын жауапа тартылмаан кмелетке толмаандар, бас бостандыы­нан айырумен атысы жо жазаны теп жрген йелдер, скери борышын теп жрген кезде аза тапан скери ызметкерлерді жесірлері, лы Отан соысына атысушылар мен мгедектер, 60-тан асан еркектер мен 55-тен асан елдер, І жне ІІ-топтаы мгедектер жне баса да санаттары сот­таландар жатады.

ылмысты іс сотта жатан жадайда ол ысартылмайды, сотты кім шыаруымен жне жаза таайындауымен арастырылады, біра сотталан адам раымшылы актісіні негізінде негізгі жне осымша жазаны теуден сотты кімінде міндетті трде крсетілген тртібі бойынша босатылады.

Р ылмысты-атару кодексіні 168-бабында ра­ымшылы жасау мен кешірім жасауды сотталан адамды жазадан босату­ды негізі ретінде арастырады, алайда раымшылыты олдануды тртібі раымшылы актісін абылдаан органмен аныталады.

азастан Республикасыны азаматына кешірім жасау Р Конституциясыны 44-бабыны 15-тармаы бойынша Президентпен жзеге асырылады.

Р К 76-бабыны 3-блігі белгілі бір жеке адама ол жнінде айыптау кімі зады кшіне енген жадайда кешірім жасау туралы актіні Р-ны Президенті шыаратындыын белгілейді.

Кешірім жасау туралы акті лім жазасына кесілген адамдара ана атысты емес, жазаны баса да барлы трлерін атаруа атысты олданылады. Тртіп бойынша Р-ны Президенті ылмысы шін сот­талан адамдарды жазасын толыымен теуден босатылатындыы туралы Жарлы шыарады. Президент ызметіні зіні ерекшеліктеріне арай ке­шірім жасау мселесімен оны Аппаратындаы Р Бас Прокуратурасы мен Жоары сотымен кешірім жасау туралы сыныстарды алдын ала арастыратын арнайы басарма айналысады.