Сотталандарды ебегін ыты реттеу. 3 страница

Кешірім жасау актісімен жазасын теп шыан адамдарды соттылыы да алынып тасталады.

Ауыр сырат немесе мгедектіктігіне байланысты жазаны теуден бо­сату. Р К 73-бабы адамды ауруа шалдыуына байланысты жазадан боса­туды арастыратын болса, ал Р АК 168-бабы жазаны теуден босатуды негіздеріні біріне сотталан адамны ауыр сыраты немесе мгедектігі болуын жатызады.

Р К 73-бабыны мазмны бойынша ауруа шалдыуына байланысты жазадан босату алдын ала тергеу аяталаннан кейін жне сотты талылау лі ткізілмеген жадайда ана орын алады. Сондытан адамды мндай боса­ту сотталан адам жазасын тей бастаанда ола алынады.

Р АК 168-бабы мазмныны ерекшелігі, бл жадайда сотталан адам сот таайындаан жазаны одан рі теуден босатылады. Бл жадайда адам­ны сотталу фактісіні басталаны ана емес, таайындалан жазаны оны теп жрген фактісі болуы керек. Натыра айтанда, осы екі жадайда екі трлі ыты атынас субъектісі болады.

Сондытан ылмысты жазаны теп жрген адамдара атысты босату тек ана ауыр сыраттаы немесе І жне ІІ-топтаы мгедек адамдара олданы­латынын білуіміз керек.

Р АК 169-бабыны мазмнына сйкес ауруына байланысты жазаны теуден босату мына тмендегілерге олданылады:

- жйкесіні бзылуы салдарынан ауруа шалдыан жазасын теп жрген адамдара;

- ауыр сарата шалдыан жазасын теп жрген адамдара;

- жазасы бас бостандыынан айыруа атысты емес І жне ІІ-топтаы мгедектігі бар жазасын теп жрген сотталандара.

Осы айтылан барлы негіздер болуы шін жазасын теп жрген соттал­андарды жазасын теуді одан рі жаластыруа ммкіндік бермейтіндей ауыр сыраты болуы тиіс.

Жйкесіні бзыла бастауы, яни психикалы есі дрыс еместікті бас­талуы сотталан адамны жазасын теуді одан рі жаластыруа ммкіндік бермейді. Оны жеке ошаулаыша амау мен зге де тзеу-трбие жмыс­тарыны брі де ешандай нтиже бере алмайды. Мндай сотталандарды баса сотталандардан блек арнайы емдеу мекемелерінде стаан жн.

Жйкесіні бзылуымен ауыран сотталан адамдарды босату шін арнау­лы нормативтік актімен арастырылан осындай аурумен ауыратындыын анытаан арнайы дрігерлік комиссияны орытындысы негіз болады. Мн­дай жадайда бас бостандыынан айыру жазасын атарушы орнны немесе органны кімшілігі жазадан босату туралы сота сыныс жасайды. сыныс­пен бірге сота дрігерлік орытынды мен сотталан адамны жеке ісі жібе­ріледі.

Сот мндай жадайда сотталан адамды оданн рі жазасын теуден боса­туа міндетті. Бл жерде сотталан адамны жаза мерзіміні аншасын тегені, жазасын теп жргенде зін алай стаандыы ешандай рл ойна­майды.

Ауыр сырат салдарынан сотталан адамды жазасын теуден босатуды тртібі бірсыдыра басаша. Мнда сотталан адамны ауруын айатайтын арнайы дрігерлік орытындымен бірге жазасын теп жрген кездегі тртібін сипаттайтын мінездеме де рл атарады. Бл жадайда жазаны одан рі арай теуден босату сотты міндеті емес, ыы, ендеше мндай адамны не босатылуы не босатылмауы да ммкін. Сот шешіміні нтижесінде мндай сотталан адам жазасын теуден босатылмай-а арнайы дрігерлік мекемеге емдеуге жіберілуі ммкін.

Р АК 169-бабыны 7-блігіне сйкес сотталан адамды жазасын одан рі теуден босату негізі ретіндегі мгедектікті ескеру оамды жмыс­тара, тзеу жмыстарына тарту мен бас бостандыын шектеу тріндегі сот­талан адамдара ана олданылуы ммкін. Бл жоарыдаы осы айтылан жаза трлеріні барлыыны басты шарты сотталан адамны оамды-пай­далы ебекке міндетті трде атысуы болса, алайда адамны мгедектігі осы аталан жаза трлерін теуге кедергі жасайды жне бл жерде жазаны зі­ні кейбір маынасы жоалатыны сзсіз. Сондытан, оамды жмыстара, тзеу жмыстарына тарту немесе бостандыын шектеу тріндегі жазамен сотталан адамдарды І жне ІІ-топтаы мгедек деп тану шін жазаны теуші мекеме немесе орган сотталан адамды жазасын теуден мерзімінен брын босату жнінде сыныс жолдайды, ал тртіп бойынша сот мндай сынысты анаатандыруа тиіс.

Замен арастырылан зге де негіздерге байланысты жазаны теуден босату, мысалы оамды жмыстара, тзеу жмыстарына тарту мен бас бостандыын шектеу тріндегі сотталан йелдерді жкті екендігі аны­тал­ан жадайда олданылуы ммкін.

Мндай йелдерді жазасын теуден босату мгедектікке байланысты боса­ту сияты жзеге асырылады, біра сота тініш білдіргеннен бастап емес, зада арастырылан жктілігіне байланысты демалыса жіберілген кезінен басталады.

Жазаны теуден босату азаматтарды кптеген ытыры мен міндет­терін алпына келтіруді талап етеді. Сотталан адам жазасын теп шыан­нан кейін зіні арауынша тратын жерін, ксібін тадай алады, зіні керегінше тапан табысын жмсай алады, біреулермен таныса, отбасы ра алады.

Осыан арамастан, жазасын теп шыан мндай адамдар шін брібір оны ытарына белгілі бір шектеулер жасайтын, біраз зіліп алан леу­меттік жадайларды алпына келтіруді талап ететін басаша ыты мр­тебе пайда болады.

Бостандыа шыан азамат дл босаан кезінде ытарын алпына кел­тіру ауызбен айтанда ана оай тскенін кргенімен алы мірге араласан бастапты кезеде біраз иыншылытарды басынан кешіріп, леуметтік байланыстарын алпына тсіру шін тырысып, кп ебектенуіне тура келеді.

Бостандыа шыан адамны леуметтік байланыстарын алпына келті­руді жзеге асыру шін оан тн біраз ытар мен міндеттер ажет болып есептеледі.

Жазасын теп шыан адамны ыы туралы айтанда, кейде олара андайда болмасын ы беруге андай негіз бар, сотталып шыандара басалара араанда ерекше кіл аударуды ажеті бар ма деген кмнді сауал туындайды.

Ал енді осы сауала жауап іздеуге келгенде, жазасын теп жрген кезде олар онсыз да оамды атынастардан ол зіп, біратар ытарынан айырылып алды емес пе, ендеше адамгершілік жолына тскен болса, солар­ды неге айтарып бермеске деген ой туады. Кейбір ытары сотталып шыанан кейін олданылмай алады. Оларды оама сол брынысынша айтадан осылып, араласуы шін сол ытарын алпына келтіру шін ар­найы солара тн біратар ы топтары арастырылан. Оларды дербес ш топа блуге болады:

1. Материалды кмек алу ыы. Бл ы тратын немесе жмыс іс­тейтін орнына, ал мгедектер мен арттара соара арналан мекемелерге же­туі шін тегін жолаы; баратын жеріне жеткенше тамапен немесе оларды сатып алатын аша; ажет ететіндерге маусымды киім мен аякиім берумен крінеді.

ажет болан жадайда бостандыа шыан сотталан адамдар здеріні тінштері бойынша тзеу мекемесімен есеп айырысу кезінде белгіленген млшерде осымша ашалай жрдемаы ала алады.

Егер бас бостандыынан айыру орнынан баласы бар йел босатылатын болса, оан бала шін тегін тама, маусымды киім береледі.

2. Тратын жеріне жету шін кмек алу ыы. Бзылмайтын тртіп ре­тіндегі бл ы Р АК 177-бабыны 5-блігінде былайша тжырымдал­ан, тзеу мекемелерінен босатылатын, денсаулы жадайы бойынша дайы ктімге мтаж адамдар, сондай-а он алты жаса дейінгі кмелетке толма­андар тратын жеріне туыстарына немесе алып кетуге келген зге адама не тзеу мекемесі ызметкеріне ертп жіберіледі.

3. Ебекке орналасу мен трмысты жайласу кмегін алу ыы. Екінші айталап ылмыс жасауды алдын алу жйесінде бас бостандыынан айыру орындарынан босатылан адамдарды дер кезінде ебекке орналасуы мен тр­мысты жадайын шешу мселелері бірінші кезектегі орын алады.

Мндай мселелерді сотталып шыан адамдарды кбісіні здері з бетімен шешеді. Алайда, ебекке орналастыруда да, трмысты жадайын жайастыруда да кмек ажет ететін босатылатындар мен босатыландар жеткілікті. детте, мндай жадайды за мерзімді бас бостандыынан айыру жазасын теп шыандар, бірнеше мрте сотталандар, туан-туыстары жо­тар, сондай-а ескі занамалар бойынша трын-жайларынан айырылып ал­андар басынан кешіріп жатады. Осындай кмекті сотталана дейін траты жері болмаан І жне ІІ-топтаы мгедектер мен жасы жеткен арттар, сон­дай-а брыны тран жеріне барысы келмейтін босатыландар ажет етеді.

Материалды жне трмысты сипаттаы кмек крсету туралы мселені шешу жазасын теп шыан адамны мірін алыпа келтіруде айтарлытай маыза ие болатыны сзсіз.

Тзеу мекемелеріні ызмет тжірибесінде босатыландара мндай кмек крсету масатында ауымды іс атарылады, мірлік маызы бар мндай мселені шешпейінше, жазасын теп шыан адамды бірнеше рет трме есі­гінен круге болады. детте, босатыландарды кбісі здеріні отбасына оралуа тырысады, тіпті тадыры жараспаандарды здері де алашы ясы­на кешірім срап келіп жатады. Отбасыны жазасын теп келген мшесін лайыты арсы алып, абылдай білуі оны мінез-лын тзетіп, дрыс жол­а тсуіне кп септігін тигізеді. Сонымен бірге мндай ниет пен крініс сот­талан адамны зіні бойына жне оны стаан кімшілікке сенім ялатады. Енді оны оамны сенімді бір азаматы болып шыатына деген міт ныая тседі. Ахуалы дрыс ортаа енген ол кп кешікпей жмыса да орналасады, трын-жайы да болады. Сйтіп, адал мір сруге жол ашылады.

Атап ту керек, мірге лайыты бейімделуді міндетті тріндегі жадай­ла­рыны бірі трмысты жайастыру еркектер мен йелдер шін ртрлі шешіледі. йелдер шін бейімделу процесі те крделі теді, оларды отба­сылы пен туысанды байланыстарын алыпа келтіру иына тседі. Осы­ндай жадайдаы, яни сотталан йелдерге байланысты мірде отбасы шыр­ыны бзылуы жиі кездесіп жататыны аян. Жалыз басты йелдер трмыс ра алмай, зіні жадайын згерте алмай далада алатын кездер де кп кездеседі.

Сондытан ондайларды босатар кезде кні брын, алдын ала оларды трмысты жадайыны ойдаыдай болуын ойластыран да жн сияты.

Жазасын теп шыандарды ебекке орналасуына кмек крсету олар­ды мірі шін те ажетті мселе. Адамны оамды-пайдалы ебекке ара­ласа отырып, е бастысы зіні тіршілігіне ажетті табыс табады, зіні ма­териалды моральды мтаждытарын анааттандырады. жым арасында оларды бойында мірге, ебекке, адама, зады рметтеуге дрыс кзарас алыптасады. Кпшілікпен бірге ндірістік міндеттерді орындауа араласып, мірден з орындарын табуа тырысады.

 

леуметтік бейімделу мазмны туралы мселеге жауап беру шін е уелі мндай бейімделуді не ажеті бар деген мселені анытап алуымыз керек. Бас бостандыынан айыру тріндегі ылмысты жазаны мнін алатын болса, ол адамды оамнан алшататып, онсыз да ыры кеткен адамны міріне айа таба басандай да салып, мірге деген кзарасын згертіп, белгілі бір шектеулер мен бейімсіздікке бастайтыны белгілі. Осындаы шек­теулерді атарына туан-туыстары жне отбасымен арым-атынасты та­рылуы ана емес, тіпті мысалы дебиет пен нерден, білім мен ылымнан хабардар болып, оны одан рістету, ебек жымдарында адамдармен арала­суды жне баса да рекеттерді нтижесінде келетін оамдаы рухани байлытарымен байланысу ммкіндіктерін де жатызуа болады. ділетсіз, жазысыз кйзеліске шырататын былыс ретінде крінетін бас бостанды­ынан айыру жазасы сотталан адамды оамнан алшататып, жадайын иындата тсетіні сзсіз. Сотталан адамны жаымсыз субъективті жай-кйі мен кйзелісі кптеген жадайда оларды ортаа деген сенімсіз кзарасы­мен, ыза-кегімен, ру мен соыа жыыламын, бейшара кйге тсемін деген орыныш сезімімен, ал зін жбірлеген адам жазаланбайды деген ойлармен крініп, білініп трады. Осыан орай, дрекілік пен шектен шыушылы, о­ан-лоы жасаушылы бас бостандыын айыру орындарындаы тамырына балта шауып, млдем ртатын мселеге айналалы ашан.

Бас бостандыынан айыру орындарындаы тым жоары психологиялы шиеліністер, немі жанжал тудыратын себептер, адамгершілік асиетті б­зылуы сияты кріністермен бірге сотталандарды трмысты жадайлары­ны нашарлыы, бассыз кеткен тртіп пен тіршілік, біреуді біреуден ор­ып-сескенуі осыны брі те олайсыз жадай туызады. Айналысын немі небір бзы мінезді адамдар оршаан сотталан адам зіне-зі келе алмай, не істерін білмей, алдаы болашаын болжай алмайтындай кілсіз кйге тседі. Мндай жайды брі бас бостандыынан айыру орындарында бір ана жынысты, небір бзылан, шектен шыан адамдарды бір жерге шоырлану салдарынан пайда болады.

Бас бостандыынан айыру орындарындаы трмысты жадайа келетін болса, ол те шектеулі, жта, кйкі тірлікті, жабайы, дрекі, бір сзбен айт­анда баса халыты тіршілігмен салыстыранда тым кері кеткен. Бл к­бінесе соталандарды таматандыруа, емдеуге, тазалыын стауа жадай­ды жотыымен, сіресе йел затына деген жадайды ойластырылмауы­мен, жалпы аланда пайдалы іспен айналысуа ммкіншілікті жтадыы­мен кзге рып трады.

азіргі кезедегі тзеу мекемелеріндегі ндірістік базаларды осалдыы, сотталандарды брін бірдей оамды-пайдалы ебекпен амтамасыз ету ммкіндігіні жоты жадайды крделілендіре тсуде.

Шиеленісті, ыза тудыратын, ыайсызды жадайларды объективті жне субъективті себептеріні жиынтыы келіп амаудаы сотталандарды ара­сында алауызды тудырып, бір-біріне кш крсетумен тынады. Бір сзбен айтанда, сотталандарды міріне ажетті материалды факторларды ана­аттандырылмауы психоло­гиялы жаымсыз рекеттерге кеп сотырып жа­тады. Кш крсету, зорлы-зомбылы жасау осындай себептерді салдары­нан тамырын тереге жайан келесіз кріністерді бірі. Шын мнінде бас бостандыынан айыруды зі де кш крсету мен зомбылы.

Біріншіден, йткені шектелген уаытта жне шектелген кеістікте адам­гершілігі жаынан е нашар бір жыныстаы адамдар тобы еріксіз, кштеп шоырландырылан (тек ана еркектер немесе тек ана йелдер, немесе тек ана кмелетке толмаандар). Олар здеріні леуметтік мніне арай те на­шар жадайда бірге труа, бірге жмыс істеуге жинастырылан ылмыскер­лер болып табылады. Бл жерде ылмыс бл адамдарды міріндегі ала ойан масаты емес, здеріні амын ойлап, кпкріс, тіршілігі шін амал­сыздан жасалатын іс-рекет. Мны кейбіреулері бірнеше айталап та жасап жатады.

Екіншіден, кш крсетуге, зорлы-зомбылыа сотталандар ауымдас­тыы рылымыны зі мен наты бір белгіленген леуметтік топтар итер­мелейді. Мндай топтарды рылымны реттілігі соншама, ондаы сот­тал­андарды райсысы з орындарын біледі, баса сотталандара атысты мнда кейбір сотталан адамдар мен топтарды кшпен баыланатын жне олдау тауып отыратын мртебелері де болады. Бл трли заы. Ол те а­та, ырыа кнбейді, кш крсету соны негізінде аланан, ал осы заны зі де кш крсетуге сйенеді. Блар бірінсіз бірі болмаан болар еді.

Адам бас бостандыынан айыру тріндегі жазасын теуге тскенде, дл осындай сзге трысыз жадайа тап болады. Мндай жадай оны тзеп а­на оймай, кп ретте моральды жаынан азындыа тсіріп бзады, алып­ты адамгершілік асиеттен арылып алады. Міне, сондытан сотталан адам­а леуметтік бейімделу асиетін дарыту ажет болады.

леуметтік бейімделу дегенімізді зі адамны белгілі бір леуметтік ор­таа йренуі, оны ережелері мен нормаларын игеріп орындай білуі, осы ор­таа тн кзарасты стана білу, бас бостандыынан айыру орнынан босап шыаннан кейін лайыты мір сруге бет бру, жаымды дадылар алып­тастыру.

Сонымен бірге, сотталан адам жазасын теу жадайындаы ошаулауда зіні міріне лайыты ешандай шешім абылдай алмайды, йткені бл жерде оны міріні ережесін кімшілік анытап, белгілейді. Оны зіні аржы-аражатын ажетінше жмсай алатындай ммкіндігі болмайды, йткені оны алтасында ашасы жо. Осыан орай клікке де міне алмайды, тойып ішетін, жылы киінетін киім де ала алмайтындай жадайа душар бо­лып, оамны леуметтік жаынан бейімсіз бір мшесі болып ала береді.

Адам бас бостандыынан айыру орнынан жазасын теп шыты делік. Ал енді оны одан рі алай мір сруі тиіс? Мндай сауал тзеу мекемесінен босап шыан рбір адама атысты оюа тура келеді. Кейбіреулер, з басына зі бле тілеп алды, енді не істесе соны істесін, дрыс жола тсіп, оамыны лайыты азаматы боламын десе зі білсін деп з еркіне жіберуге таы болмайды. Аса маызы бар мндай мселеге кз жмбайлы жасауа болмайды. рине онсыз да ркім ала кзбен арайтын адамны мірден з орнын тез таба ойып, алырты мір арнасына тсе ою оайлыпен кел­мейді. Ішкі істер органы ызметіні тжірибесінде мндай мселеге кз жм­байшылы жасауды кері серін тигізетінін крсетіп жр. Жазасын теп шы­ан адам жмыса орналаса алмай, сергелдеге тсіп, амалсыздан ылмыс­ты топа еніп, солармен бірге жаадан ылмыс жасайтын жйттер жиі кез­деседі. Ал енді кейбіреулері зіні ателігін тсіне біліп, дрыс жола тсіп, адал ебек еткісі келеді, зады рметтеп, оны бзбауа тырысады.

Не істеу керек? Неге, кімге сенуге болады? Оларды олында андай ­ы пен міндет бар? Ал соны жзеге асыру шін кімет пен мемлекет тара­пынан андай кмек бар? Мндай адамдарды леуметтік бейімделуін андай жолмен жзеге асыруа болады? атты толандыратын мселе осы.

леуметтік бейімделу– бл дегеніміз, жеке адамны топтарды тртібі мен мінез-лын сол оамдаы, таптаы, леуметтік топтаы жоары стай­тын нормалары мен ндылытарына баындыру, икемдендіру. Ол леумет­тендіру барысында (оамны толыанды мшесі ретінде ызмет етуге мм­кіндік беретін белгілі бір білім, нормалар мен ндылытар жйесін игеру барысында), сондай-а оамды жне мемлекеттік мжбрлеу шаралары о­сылатын леуметтік баылау механизміні кмегімен жзеге асырылады. з кезегінде леуметтік баылау оан мен оны блімдері (топтары, йым­дары) кмегімен бзылуы леуметтік жйені ызметіне нсан келтіретін белгілі бір шектеулерді (шарттарды) сатауды амтамасыз ету механизмін білдіреді. Мндай шектеулер ретінде ыты жне моральды нормалар, дет-рыптар, кімшілік шешімдер крінеді. леуметтік баылау рекеті осы шектеулерді бзушылара трлі жолдармен тосауыл ою арылы ол­данылады. Жазасын теп шыан кейбір адамны тртібі мен мінез-лы жазалау-трбиелеу ыпалдарыны нтижесіне емес, оны амаудаы дады­ларынан арылып, жаа мірге бейімделе бастауына байланысты. Кейбіреу­лері трбиелеу ыпалын бойынан жоалтпай, дрыс жола тсуге бет брса, енді біреулері керісінше амаудаы бойына дарытан жаман дадыларын нер кріп, есерленіп, айтадан ылмыс жасап аланын байамай да алады.

Отстік азастан облысындаы бас бостандыынан айыру орындарында жргізулер мынадай жадайды крсеткен: за мерзімді бас бостандыынан айыру орындарынан босатылан 297 адамны 8,2%-ны босатылып шы­ана дейін отбасы саталан, 84 пайызыны есеп шотында небрі 200-а теге болан, 42,5 пайызы дл босатылар кезде жазаны теу режимін бзу­шылыа баран, 6,1 пайызы ылмыс жасааны шін бас бостандыынан айыру орындарында жазасын теп шыан, 25,9 пайызы ылмыс жасауда здеріні кінлі екендігін мойындамай, жасаан рекеті шін кініш білдір­меген, 51 пайызы 5 жылдан 10 жыла дейінгі жазасын теу мерзімін толы аятап шыан.

Жыл сайын бас бостандыынан айыру орындарынан мыдаан адам босап шыып жатады. Оларды арасында ткеніне кініш білдіретіндер де, ділет­сіздікті рбаны болып кетпеніне ренжитіндер мен ыза-кек станандар да, орлы-зорлы пен моральды маза кргендер де, кні кре алмай далада алатындар да бар. Міне осындайлар нарыты тарытыратын ыспаына тскен ортаа келіп, з орнын таба алмай біраз сергелдеге тсетіні белгілі. Істейін десе жмыс жо, ішейін десе тама жо, жатайын десе орын жо. Осындай кйге тскендерді кбісі ырысыз таы да ылмыс жолына тсіп, айтадан босап шыан жеріне оралып жатады.