Сатарды археологиялы ескерткіштеріні бірі – Бабыш Молда аласы.

1969 жылы Алматы облысы Есік аласынан табылан Есік ораны – б.з.б. VIII-III асырлардаы са моласы. Бл молада бай жас са жауынгері жерленген, оны барлы киімі алтынмен апталып киіндірілген. Сондытан ол «Алтын адам» деп аталан. Онымен бірге ару– жара, баса да шаруашылы ралдар кмілген.Ежелгі грек тарихшысы Герадот сатар жайлы кп тарихи деректер алдыран.
5) йсіндер мен алылар (б.з.б.II-б.з.V.).

Б.з.б. II . ытай жазба деректемелеріні хабарына араанда Жетісу жерінде ататы йсін тайпалары мір срген. Жазба деректер бойынша йсіндерді алаш рет тарих ылымына таныс еткен Н.В. Кюнер мен академик Н.Я. Бичурин. Бларды аудармаларын жне баса да деректерді пайдалана отырып академик В. Бартольд зіні ататы «Жетісу тарихыны черкі» атты ебегінде йсіндерді ысаша тарихын жазды. йсін тайпаларыны тарихи мір тіршілігін алыптастыруда, археологиялы материалдарды жазба деректермен салыстыра отырып, зерттеуде ебек еткен алымдар академиктер . Марлан мен А. Бернштам болды. азіргі кезде са-йсіндер тарихымен за жылдардан бері айналасып жрген К.А.Акишев. Ол йсін тайпаларды оамды рылысы мен леуметтік–экономикалы жаын бір жйеге келтіріп, йсіндер мемлекеттік дрежеде тапты рылыста мір срген деген орытындыа келді.йсін деген сз ытай деректері арылы белгілі. Сзді манасы осы уаыта шейін белгісіз. Жазба деректерде йсіндер «ат жаты, абаша, сары шашты» болып бейнеленеді.Зерттеушілерді біразы йсіндер шыыс Иран тайпаларынан шыан деп, екінші біреулері йсіндер – тріктерді ары аталары, олар трікше сойлеген деп есептеді. Біра, алай болсада, йтеуір азаты е ірі тайпаларыны бірі «йсін» деп аталады.

йсіндерді саяси рылымы.Бізді заманымызда брын II асырда 177 жыл шамасында йсіндерді мемлекеттік бірлестігі алыптасты. Оларды ордасы ызыл алап (Чигучен) Ысты клді жаасына орналысты. Ол жаалай ыстатары бар бекіністі ала еді.йсіндерді негізгі территориясы Іле алабында болды. Оларды батыс шекарасы Шу мен Талас арылы тедідаы, алылармен шектеседі. Шыысында хундармен орта шекара болды, ал Онтстігінде оларды иелігі Ферганамен штасып жатты.йсіндерді мемлекет басшысы Гуньмо (лы бек) деп аталды. кімет билігі атадан балаа мрагерлік жолмен ауысып отырды. Гуньмоа баынышты са ру басшылары кіші гуньмолар (бек) деп аталды. Блардан баса жоары жне тменгі лауазымдар, ызмет адамдары жне «вассал» князъ, тархан, хоубай деген леуметтік атаулар болан. Басты ндіруші тап лдар мен арапайым шаруалар болды.ытай тарихшысы Сюй-Сунаны алдыран дерегіне араанда йсіндер кшпелі мемлекет болан. Олар зімен крші жатан ытай сияты ірі елдермен те ыты дрежеде саяси жне сауда арым-атынасын жасаан. йсіндерді Гуньмолары ытай ханшаларына йленіп отыран.

йсіндерде жоары дегейде тран скери йым болды. скерлері жасы аруланан салт аттылардан трды. Мселен, ытай императоры Удиді 138 ж. батыса жіберілген елшісі князь Чжыньцянь йсіндер иелігінде 630 мы адам бар жне айаса 188 мы жауынгер шыара алады деп жазады. Жазба деректер йсін билеушілеріні сараланан (аруланан) 30 мы атты нкері жене олара баынатын 10 мы садашысы туралы млімет алдыран.

Шаруашылыы.йсіндерді негізгі шаруашылыы кшпелі мал шаруашылыы болды. Сонымен бірге олар егін шаруашылыымен де айналысты. Жерге жеке меншік орнап, ол мрагерлік жолмен атадан балаа алып отырды. йсіндер жылы, ой, ешкі, сиыр, тйе жне баса малды сірген.Ттыну бйымдарды ішінде кнделікті трмыса ажетті ыш ыдыстар кп кездеседі. Олар формасы жаынан алуан трлі. Тама ішуге керекті трлі ая – таба, тостаандар болса, азы-тлік сатайтын, су таситын, айран, ст сатайтын трлері болан.

йсіндер орасын, мыс, алтын кендерін білді.Археологиялы азбалар нтежесінде табылан йелді тжі тріздес шекейлі баскиімі аралы диадемасы – йсіндерді нері мен діни нанымнан млімет беретін нды ескрткіш. Ол 2300 биіктіктегі тау шаталынан табылан.

алылар.аза халыны рамына енген ірі тайпаларды бірі алылар. Олар ытай жазба деректерінде кангюйлар деп аталса, ал парсы жне нді діни кітаптары «Авеста» мен «Махабхарата» кангха болып кездеседі. Тркі руналы жазушыларында Кангю-тарбанд деген кентті (аланы) аты бар.

алы тайпаларын ытай жазба деректері бойынша, алаш рет аза халыны тарихына таныс еткен алымдар крнекті ытай тіліні мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. В. Кюнер. Жазба деректерді пайдалана отырып, алыларды ысаша болса да тарихына кіл блген академик В. В. Бартольд. Ол алы тайпаларын Сырдарьяны орталы аасында мір срген деп тжырым айтады.

Бізді заманымызда брыны III асырда алы тайпалы бірлестігі рылды. Оларды астанасы – Битянь аласы. Оларды саны 600 мы, немесе 120 мы й болан. алы мемлекеттік бірлестігіні басында Уын улетінен шыан патшалар трды, олар «би» немесе “ ябу” деген титула ие болды. Бдан баса мемлекеттік аппарата патшаны орынбасарлары жне ш кеесші кірді. Сол кезде (б.з.б. II асырды аяы – I асырды басы) алы мемлекетіне бес иелік – Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйцзянь кірді. алылар ытай, Рим, Кавказ жне Орта Азия елдерімен сауда байланыс жасап трды. Олар йсін, н тайпаларымен соысан.

алылырды оамды рылысы.алы тайпасында билік мрагерлік жолмен кеден балаа беріліп отыран. Бар билік асаалдарды, ру басшылары мен скери ксемдерді олында болан.

алыларды діні.алылар табиат кштеріне , ата-баба аруаына сиынан. р жылды маусым айында барлы тайпалар жиналып, ата-бабаларына шектік беріп отыран. Оларды бір блігі будды дінін абылдады. Кп дайа табынушылы болды. Сонымен атар алылар жлдыздар арылы трлі болжамдар жасап отыран.

алы тайпалы бірлестігі б.з.б. I асырды ортасында ыдырады.

Сонымен алы тайпаларында сонау ерте кезден бастап мемлекеттік дрежесіне дейін ктерілген тайпа бірлестіктері болды деп айтуа болады.
6 )ндар.. Бізді заманымыздан брын I мы жылдыты екінші жартысынан бастап Евразияны этникалы – саяси тарихында Орталы Азияны кшпелі тайпаларыны ролі кшейе тсті. Осы ірде, Байкалдан Отстікте таман жне Ордаса дейін созылып жатан далалы жне шлейт аудандарда арабайыр малшаруашылыы мен шлданан, этникалы жаынан р трлі тайпалар кшіп жрді. Соларды басты бір тобы ндар еді. азастанны Онтстік жне Жетісу жерлерінде ндар б.з.б. II-I .. келе бастаан. ндар жайлы тарихи деректерді крнекті ытай тіліні мамандары Н.Я. Бичурин мен Н.Кюнерді ебектерінен білеміз. Ал оларды тарихын жазуа ебек еткен алымдар А.Н. Бенрштам, Л.И. Гумилев, Н.И. Конрад. аза алымдарыны ішінде соы кезде К.М. Байпаков айналысып жр. Б.з.б. IV-III асырларда ытайды солтстік шекарасында тран тайпалар топтасып, тайпалы екі бірлестік рды. Оларды біріншісі Сюнну (Хунну немесе ндар); екіншісі дунху бірлестіктері деп аталды. Сюнулар (ндар) з заманындаы, кршілес елдерді тарихына ыпал жасады.

ндарды этникалы шыу тегі, тілі осы кнге дейін длелденбей отыр. Зерттеушілерді кпшілігі оларды тріктерді ары тегі деп есептейді. Сонымен ытай жылнамаларымен археологиялы зерттеулерге араанда, б.з.б IV-III асырларда ытайды Солтстігінде Байкалдан Ордоса дейінгі аралыты мекендеген кшті н тайпаларыны бірлестігі рылды. Олар здерімен крші жатан халытарын басып алумен атар ытай жерінде дркін-дркін шабуыл жасап тран. Бл жадай ытай патшасыны наразылыын тызып отырды. Сйтіп, ндар мен ытай кіметіні арасында бір-біріне алма-кезек жасалан рыс–талас, соыстар оларды рпатарыны арасында 300 жылдан астам уаыта созылан.

Жылнамалар бойынша, н тайпаларыны бірігіп саяси кшейген кезі б.з.б. 209 жылы Мде ханны билік жргізген мезгілі. Оны жасаан скери реформалары ндарды уатты мемлекетке айналдыран. Олар здеріні отстігіндегі дунхуларды таландап, быт-шытын шыарды. Оларды аман аландары Монголия, Маньчжурияа дейін ашып бас сауалауа мжбр болады. ндар мнымен де анааттанып оймай б.з.б. 203-202 жылдары Саян-ндарды саяси, оамды рылысы.Мемлекетті басында лы Сенгир (Шаньюй) трды. Оны билігі дара жне мрагерлік болды. детте ол таын лкен лына немесе інісіне сиет етіп алдыран. Шаньюй барлы ндара тиесілі жерлер жне бкіл мемлекет территориясына билік жргізуге ылы болды. Сонымен бірге, Шаньюй ол территорияны сатауа, орауа міндетті болды. Оны соыс жариялауа, бітім жасауа, армияны басаруа ысы болды. Жоары сот билігі де Шаньюйді олында шоырланды.

н мемлекетінде Шаньюйден кейінгі екінші орында оны балалары жне жаын туыстары трды. Бданбаса Шаньюйге туменбасы, жзбасы, онбасылар баынышты болды. ндар 24 рудан ралды. р руды асаалдар басарды. Асаалдар мемлекет ісін талылау шін бір жылда 3 рет рылтай ткізіп отырды. ндарда жасы йымдастырылан скер болан. Мны негізгі тез жретін атты скер болды. Атты скерді аруы сада пен жебе еді. Олар садатарыны сыртын сйекпен аптаан. Жебелерді екі трі болан. сіресе, шыр, ауыр ырлы сауыт бзар жебені темірден жасаан. зын семсерлері ат стінде жріп соысуа ыайлы. Ондай семсерлер азастанда Атбе Шаушым, Жамантоай орымдарынан табылан.н оамында патриархатты – рулы атынастары лі кшті болан еді. Сыма Цянь (б.з.б. 135-67 жж.) «Тарихи жазбаларда» ндарды Левират рпы туралы былай дейді: «кесі мен аалары лсе тым рымасын деп оларды йелін здеріне алады, сондытан ндарда ан араласу болса да, тым рымайды». (Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Среденей Азии в древние времена. т. 1. М.-Л., с. 58) ндарды шаруашылыы.ндарда мал шаруашылыы жасы дамыды. Олар й-жануарларыны барлы трлерін сірген. Жазба деректер ндар йір-йір жылы, ора-ора ой сіруші еді деп хабарлайды. Оларда егін шаруашылыы да маызды роль атарды. сіресе, ндар тарыны сірген. Археологиялы азба жмыстары кезінде, егіншілікті ойдаыдай боланын білдіретін темір ора, шойын тістер, ол диірмендер, тас ккіштер сияты егін салуа жне оны жинап алуа ажетті рал саймандар табылан. Сонымен атар ндар а аулаумен айналысан.

Кшпелі мал шаруашылыымен айналысан ндарды негізгі баспанасы киіз й жне жартылай жертбелер болды. Олар йді бір брышына салынан ошатан еден астымен тартылан кмен (труба) жылытылан.

7)Трік аанатыХалытарды лы оныс аудару дуірі (II-V .) азастанны Орта Азия мен Шыыс Европаны этникалы жне саяси картасын едуір дрежеде згертті. V асыра арай Солтстік Моолиядан Амударияны атырауына дейінгі ла-айыр территорияны тирек деген жалпы аты бар тайпалар мекендеген. Деректемелер оларды ішінде: бу, арл, бла, эдиз, таринах, толенгет, байыру, беклі, ыбыр, сыыр, зебендер, тарай, баргур жне т.б тайпаларды атайды. «Трік» этнониміні алаш рет аталуы ытай жылнамаларында кездеседі жне ол 542 жыла жатады.ытайла р тріктерді сюннулерді рпатары деп санаан. 542 жылы тирек (теле) тайпалары азіргі Моолияны отстік жне орталы бліктерін мекендеген жне бл территориялара стемдік еткен аварлара (жуань-жуань) арсы шабуыл жасап, кескілескен шайаста Тумын (Бмын) басаран теле тайпалары аварларды кйрете жееді де, оларды 50 мынан астам скерлі тріктер ттына алады. Осы кезден бастап, брын аварлара вассалды туелділікте болан тріктер енді оларды бсекелестеріне айналады. 552 жылы кктемде тріктер аварларды ордасына таы да шабуыл жасап, оларды кйрете жееді, авар мемлекетіні ааны Анан зін-зі лтіреді. Осы кезден бастап бмын зін «Ел аан» деп жариялайды. Трік аандыыны іргесін алап, шаыраын ктереді (552 ж.). Бмын лгеннен кейін таа оны інісі ара –Еске отырады (552-553жж.). Бмынны саяси іс-рекетін оны мрагерлі ара-Еске, Ман аандар жаластырса, ал аандыты батыса арай шекарасын кеейту ісін оны інісі Иштеми (572-576 жж.) жргізген.

ытай деректемелеріне араанда, б.з. 555 ж. Иштемиді (Силзебул) Орта Азияа арай жасаан жорытарыны бірінде Арал теізіне дейін жеткендігін хабарлайды. Ал «Клтегін» лкен жазуында Ман мен Иштеми аандарды з халын «Темір апаа» дейін орналастыран. Мндаы темір апа деп отыран жері Согда елі мен Тохарстан еліні арасында Байсын тауындаы ткел.

Трік аанатыны кшейіп, саяси жаынан белсенділігі артып, тарих сахнасына шыан кезі VI асырды ортасы. Бл кезде трік аанаты Силзебул Орта Азиядаы эфталиттерді здеріне толы баындыруа рекет жасайды. Алайда бір шеті Каспий теізінен, екінші шеті Солтустік нді ойпатына дейінгі ла-айыр жерді алып жатан эфталиттерді жее ою оайа тсе оймайтыны білген трік ааны Иран шахы Хсрау I Ануширванмен келісімге келеді (561-563 жж.).

Батыс трік аанаты (603-704 жж.).Ежелгі йсін жерін жайлады. Ол аратауды шыыс баурайынан Жоарияа дейінгі жерді алып жатты. аанатты астанасы жне аанны ысы ордасы Шу аарындаы Суяб аласы болды.

аандыты халыны этникалы рамы «о о бдын» ру-тайпалары болан. аан рбір о бдыннан 1000 адама сарбаз алып отыран. Жазба деректерде аанатты саяси-кімшілік жаынан тарих сахынасына ктерілген кезі Жегу аан (610-618 жж.) мен Тон аанны аанды ран кездері. Батыс трік аандыындаы билік феодалды сатылы трде жргізілген. Мемлекетті басшысы-аан, жоары билеуші, скербасы болды. аанны билігі шексіз мрагерлік трде болды. Батыс трік мемлекетінде ааннан кейінгі екінші адам лы болан. шінші билік аан руыны стем тап кілдеріні олында болды, олара ябу, шад, елтебер, тегін сияты ататар берілген. Сот ызметтерін бйрытар мен тархандар атарды. Бектер-тайпа бастытары мен кілдері жергілікті жерлерде аанны негізгі тірегі болан. ара жмыс істейтін анаушы халы тркі тілінде «ара бдындар деп аталан». Трік аанаты кшпелі мал жне егіншілік шаруашылыымен шылданды.

Жетісу бойында тріктерді алалары ркендей бастады. алаларда сауда-сатты кеінен жргізілді. Шу зеніні бойындаы Суяб аласына орта Азия жне ытай жерінен неше трлі заттар кеп сататын болды. лы Жібек жолыны Трік аанаты жерінен ткендігі сауда мен олнерді дамуына сер етті.

8) Тргеш аанаты (704-756 жж.).Батыс трік аанатындаы 16 жыла созылан (640-657 жж.) екі тайпаны (Дулу мен Нишаби) арасындаы соыс аандыты саяси жаынан млде лсіретеді. Батыс трік аанатыны мндай іштей лсіреп жатанын білген ытай Тан империясы оны жеріне басып кіреді. Трік тайпалары, сіресе, тргештерді саяси белсенділігіні арасында здеріні за жылдара созылан соысты нтижесінде туелсіздігін жеіп алады. Сйтіп, VIII асырды басында Батыс трік аандыы лап, оны орнына тргеш аандыы пайда болады (704 ж.). Оларды билеуші улетіні атасы ш-Елік аан (699-706 жж.) болды. Ол Жетісудан Брішадты уып шыып, Ташкенттен бастап, Бесбалыа дейін тселіп жатан жерде з кіметін орнатады. Ол ордасын Шу бойындаы Суяба орналастырды. Оны екінші ордасы Іле зені жаасындаы Кнгіт аласында болатын.Саяси кімшілік билік аандыты е жоары атаы Басаанны олында болды. Ол аандыты 20 кімшілік айматара блген. рбір кімшілік айматы тархандар басаран, айматар 7000 скер жинаан.Тргеш аанатында ш-Еліктен кейін оны мрагері болып, баласы Саал-аан (706-711 жж.) таа отырды. Тргеш мемлекетінде ішкі бірлік болмады. Мемлекетті сырты жадайы да аса иын еді. Саал-аан тсында тргештер батыста содылармен бірге арабтара арсы табанды крес жргізіп жатты, отстікте олара тан улетені скері зор ауіп тндіріп трды, ал шыыс жаынан орталы Азия тріктері айбат шегумен болды. Шыыс тріктер ааны апаан 711 жылы Болучу тбінде (Жария) ткен соыста тргештерді кйрете жееді, ал тргештерді ааны Саал ттына тседі.Екі тайпаны арасындаы тартыста ара тргештер жеіске жетіп, оны ішінде шапыш тайпасыны тарханы Слы (Слу) аан болады (715-738 ж.ж). Ол астанасын Тараз аласына кшіреді.Ол соыс майдандарында зіні тікелей атысуымен жеістерге жетіп отыран. Сол шін де арабтар Слу аана «Сзеген» деген ат ойан

9 )арл аанаты (756-940 ж.ж.). арлтар туралы алашы деректер V асырда оларды тирек тайпаларыны рамында боландыын айтады. арл туралы алашы дерек “суй улетіні тарихында” 581-618 жылдары кездеседі. Онда арлтар здеріні басты руыны атымен бла (було) деп аталан. арл тайпаларыны уелгі орналасан аймаы – Батыс Алтай мен Тарбаатай арасындаы лке.

VII . орта кезінде арл бірлестігіні рамына ірі-ірі ш тайпа – бла, шігіл жне ташлы кірген. мудриядан бастап ытайа дейінгі тріктерді барлыын шігіл деп атаан. Оларды біразы Таласа жаын жерде Шігіл деп аталатын алада тран. Шу аарында тран арл оныстарыны орталыы – Баласан аласы. арлтарды біраз тобы Х асырда Іле аарында, Ыстыкл мен Балаш клдеріні аралыында кшіп-онып жрген. арлтарды ксемдерін “жабу” деп атаан. Оларды астанасы ойлы аласы болды.

ІХ асырды аяында арлтарды жадайы біршама нашарлады. Себебі Орта Азиядан саманидтер улеті мен арабтарды шабуылы жиілейді. Сйтіп, саманидтер мен арл аандыыны арасында Отстік азастан жері шін за жылдара созылан крес басталды. 893 жылы Тараз аласына Саманидтерді тегеурінді шапыншылыы жасалды. Саманидтер Испиджаб, Тараз алаларына з ыпалын кшейтіп, мсылман дінін енгізе бастады. Х асырды басында арл аанатыны жадайы ішкі ырыс, талас-тартыстарды нтижесінде лсіреді. Осы жадайды пайдаланан ашар жеріндегі трік тілдес тайпалар 940 жылы Баласан, Испиджаб алаларын басып алады да, арл мемлекеті лап, Шу аарында арахандар улетіні стемдігі орнайды.