Есім хан мен Жгір хан

Есім хан (1598-1628 (1645) ж.ж. билік ран) Шыайлы Есім хан (1628-1645) – аза хандыыны ханы, Шыай ханны баласы, ататы Туекел ханны туан інісі. Есім хан туралы халы жадында саталан аыз -гімелер, дастан-жырлар кп. Оны халы «Есегей бойлы ер Есім» деп ардатайды.

Есім хан билік басына аасы Туекел лгеннен кейін келді. Бл кезде аза хандыыны шыысындаы жадай Туекел тсындаыдан лдеайда крделене тскен еді. Мнда ойрат тайпаларыны бірігіу процесі жріп жатты. Сондытан ол кршілерінде болып жатан жадайды жіті адаалап, оларды тайпалары арасындаы алауыздыты з пайдасына шешуге мтылып баты.

Ойраттарды бір жаынан Ембі, Жайы, Еділ бойындаы ноайлармен шарпысуы екінші жаынан орыс амалдарыны гарнизондарымен атыысуы Есім хан саясатыны ыпалды болуына елеулі жадай жасады. Аырында ш жаты соысты здеріне ырын таптыратынын сезген ойрат міршілері Есім ханны стемдігін мойындап, тату кршілікте тру масатында сыныс жасап, елшілерін жіберуге мжбр болады.

Хандыыны шыысындаы жадайды осылайша з пайдасына шешкен Есім хан отстігін де ойдан шыармайды.

Хандыыны шекарасын кеейте тсу саясатын мнда да батыл жргізіп баады. Оан жадай да кмектесе тседі. Себебі, бл кезде айтыс болан Бки Мхаммед ханны орнына оны інісі Ули Мхаммед пен Герат-Хорасанны билеушісі Дінмхаммед баласы Иманлы таласып жатан еді. Осы атыысты з пайдасына асыруда Есім хан лкен ептілік танытады. Ол уелі Ули Мхаммедке кмектесемін деп уде беріп, кейін Иманлы жаына аунап тседі. Соны нтижесінде онымен бірігіп, Ули Мхаммедті лтірісіп, Иманлымен ода жасасады да, сол жылы Иманлыа арсы шыып, Самаранта скер жнелтеді.

Бл кезде Иманлыны Есіммен соысарлы шамасы жо еді. Сондытан онымен шарта отырып, Ташкент пен оны тірегіні тгелдей азатарды иелігі екенін ресми трде мойындайды.

Бдан кейін Есім хан Моолстан ханы бдірахымны ызы Падшаха йленіп, аасы Кшік слтанны ызын бдірахыма беріп, арсы да болу арылы оны зіні жатасы етіп, соны кмегімен зіне опасызды жасаан Трсын ханды таландап, дара билікке ол жеткізеді.

Есім ханны билігі тсында (1598-1645) халы жадында «Есім салан ескі жол» деген атпен алан дет-рып нормаларын алыптастыран конституциялы жат боланы белгілі. Мны «Есімні заы» деп ан жн. Біра оны кктен алынбаанын, з заманыны орайы мен талабына арай Есім хан мен оны кеесшілері деп, толытыран баяы «асым салан аса жолды» бір нсасы екенін де естен шыармаан абзал. Ттпет келгенде, «Есім салан ескі жол» деген сзді мні де Есім ханны тсында жасалан даналы задара байланысты айтылан. оныс-траа, мал-млікке, адамдар арасындаы арым-атынаса атысты туындайтын дау-шарды шешімдері осы кезде сараланды.

Мны зі кейін Тукені йгілі «Жеті жарысына» негіз болып, аза халыны мдени-рухани жне салт-дстр алыптарыны тлтумалыын шыдай тсуге ыпал етті. Жалпы кшпелілер мемлекетіні хандары сияты, Есім хан да та сті мен ат стінде бірдей танылан біртуар тла. Оны халыны «Есегей бойлы Ер Есім» атанан ататы ханны айтыс болан жылы – 1645 жыл деген шындыа келетін сияты.

Есім хан дние салан со аза хандыыны таына Жгір хан (1645-1652) отырды. Халы оны ел шін жасаан ерлігіне орай «Салам Жгір» деп атанан. Хан ордасын Тркістан аласында стау Жгір хан тсында басталды.

Есім хан аза тарихында «Есегей бойлы ер Есім» деген атпен йгілі болды, оан бл ата 1598-жылы аасы Туекел ханмен бірге Мауреннахра жасаан жорыта ерекше кзге тскені шін берілген екен. Есім хан - Шыай ханны баласы, ол брын аза хандыыны Тркістан аласындаы хан ордасында тран. Хан таына отыран со Бхарамен бітім-шартын жасасып, Орта Азия алаларымен бейбіт, экономикалы байланыс орнатуа мтылды. аза хандыын бір орталыа баынан мемлекет етіп руды кздеді. «Есім ханны ескі жолы» деп аталан зады растырды. Есім ханны азатарды бір орталыа баындыру саясатына арсы болан слтандар аза хандыын блшектеуге тырысты.

Ташкент аласы аза хандыына араан со оны Жнібек ханны немересі, Жалым слтанны баласы Трсын Мхаммед слтан басаран еді.Ол кп замай туелсіз хан болуа рекет жасады. Тіпті з атынан аша сотырып, «бажы жне хараж» алым-салытарын жинады. Сонымен, аза хандыын екіге бліп, Тркістан аласын орталы еткен Есім хан, Ташкент аласын орталы еткен трсын хан билеген еді. Бларды арасында соыс атыыстары болды. Бл екі жа йыр, ырыз, араалпа билеушілерінен здеріне одатас-жатастар іздеуге кірісті. Есім хан тобы Яркент хандыына арсы болып Трпанды билеген бдірахим ханмен одатасты. Ал Трсын Мхаммед хан жаы Яркент билеушісі Шажайді Ахметті жатасы болды. Блармен одатасып отыран бдірахим мен Ахметтер де бір-бірімен жауласып отыран билеушілер болатын. Есім хан зіне мыты сйеніш ету шін Яркент ханы бдірахиммен дандалы байланыс орнатты.

Салам Жгір — туан жылы белгісіз, 1652 жылы айтыс болан. Есім ханны лы. Ол хан таына Есім хан лген со отырды. Жгір хан бойы аласа, біра мол денелі кісі екен. Сондытан да халы оны "Салам Жгір" атап кеткен. Оны тсында Батыр онтайшы басарып отыран жоар-ойраттарды кшеюі байалды. Олар аза хандыына здіксіз шабуыл жасап трды.

Жгір ханны билік еткен жылдары жоар феодалдарыны аза жерін жаулап алуа жасаан здіксіз жорытар кезеіне сай келеді. Кейбір мліметтерге сйкес, Жгір ханны ордасы Тркістана таяу мада орналасыпты. Жгір хан Бхар хандыымен одатасты келісімге келіп, жоар басыншыларына арсы крес жргізді. Сонымен бірге, ол ырыздармен де осындай арым-атынас орнатуа мтылды. Мны брі жоар шабуылынан орану масатынан туып еді. Дл осы кезеде аза хандыы мен ойрат жоарлары арасындаы арулы атыыстар жиілей тсті. Екі жаты басшылары кшіп-онуа жайлы жерлер жне Сырдария зені бойындаы сауда орталытары шін крес жргізді. Сол кезедегі тарихи мліметтер бойынша, Жгір хан тсында азатар мен ойрат жоарлары арасында ш ірі шайас болан:

бірінші шайас — 1635 жылы

екіншісі — 1643-1644 жылдары

шіншісі — 1652 жылы

1635 жылы шайаста аза скерлеріне Батыр онтайшы бастаан жер айысан алы ол арсы трды. Бл рысты наты нтижелері жнінде мліметтер жо, біра шайас кезінде Жгір ханны ттына тсіп, біраз уаыттан со ашып тыланы туралы деректер кездеседі. Сол кезден бастап Жгір хан жоарлара немі шабуыл жасап трады.

Екінші ірі шайас 1643 жылы ыста Батыр онтайшыны аза жеріне шабуыл жасауынан басталады. Жоарлар Жетісу іріні лкен блігін жаулап алып, он мыа жуы адамды ттына тсіреді. Жгір хана кмекке 20 мы сарбазымен Самаран билеушісі Жалатс Баадр келеді. Жалатс Баадр олыны кмегі арасында Жгір хан бл шайаста жеіске жетеді. Батыр онтайшы шегінуге мжбр болады. Жеіліске шыраан жоарлар бл рыста он мыа жуы адамынан айырылады. Саталып алан тарихи мліметтер бойынша, бл шайаста Жгір хан зор олбасшылы дарын мен скери шеберлік таныта білген.

Жгір хан жоарлара арсы кресте моолдар жаынан кмек алу шін біраз рекет етті. Олармен тату кршілік арым-атынас орнату шін екі рет елші жіберді. Бл дипломатиялы тапсырма Жгір ханны лдары Туке мен Апа слтандара жктелді.

1643-1644 жылдардаы шайаста толы жеілмеген жоарлар болашата болатын соыса мият дайындала бастады. Жоар онтайшысы 1643-1644 жылдардаы жеілістен кейін бытыраан иеліктерін біріктіріп, Сібірдегі орыс алаларынан ару-жаратар жне о-дрілер сатып алады.

1652 жылы азатар мен жоарлар арасындаы шінші ірі шайаста аза скерлері жеіліске шырап, Жгір хан аза табады.