Азастанда капиталистік атынастарды дамуы (XIX . 2-ші жартысы).

Тау – кен ндірісі.XIX асырды екінші жартасында Европа мемлекеттерінде дамыан капиталистік атынас Россияа сер етпей оймады. Осымен байланысты Россияны капиталистік нерксібі мен азастандаы ауыл шаруашылы ндірісі арасындаы атынас кшейді. Сауда жне сіморлы капиталы Россияны орталы губерниялары мен азастан арасындаы ана емес, сонымен бірге лкені з ішінде де товар айналысыны суін шапшадатты. лкеде стем болан натуралды шаруашылы біржіндеп ыдырай бастады. Бл кезде азастан экономикасында натуралды шаруашылыты клемі ысарды, лке нерксіп товарларын ткізу рыногы жне баалы ауыл шаруашылыы шикізатыны айнар зі ретікде капиталистік Россияа барынша туелді болып шыты. XIX асырды ортасы – аза жеріне капиталистік атынастарды тарала бастауыны кріністері айын байалды: - Отырышы мал шаруашылыы мен екіншілікті дамуы. - Жеке меншік жерді иеленуді ке таралуы.- Жылы саныны азайып, ірі ара малды кбеюі.

XIX асырды 60 жылдарынан россиялы ксіпкерлер аражаттарын азба байлытары мол аза айматарында ндіріс салуа жмсады. Тсті металдар жне тас кмір ндіретін тыш кен орындары Шыыс, Орталы азастанда ашылды. 300-400 жмысшылары бар ірі нерксіп рындары - Спасск мыс орыту заводы (1857 ж.), Успен кеніші, араанды кмір алабы, Екібастз, Риддер ксіпшілігі.

1898 жыл – Семей облысыны Павлодар уезінде Воскресенск Кен - нерксіп оамы рылды.

Темір жол.1893-1895 жылдары Сібір темір жолы (зындыы 3138 км) салынды. Оны 178 шаырымы аза жерін басып тті.1893-1897 жылдар – Рязань – Орал темір жолы салынды. Оны 194 шаырымы аза лкесіні батысы арылы тті.1899-1905 жылдар – Орынбор – Ташкент темір жолы (з.1656 км) салынды. 1905 ж. атарда іске осылды.

Патша кіметіні темір жолдар салудаы кездеген масаты:
1. Жалпы россиялы жаа шаруашылы атынастар жйесіне азастанда тартуды тездету. 2. лкені шикізатын кеінен пайдалану. 3. азастан мен Орта Азияны Россия нерксіп орталытарымен байланыстару. 4. аза халыны лт-азатты кресі кшейген жадайда Россиядан арулы кштерді тез жеткізу.
Сауда.XIX асырды II жартысында капиталистік атынастарды дамуына байланысты азастанда сауда дамый бастады. Шаруашылыты типіне сйкес азастанда сауданы негізгі ш трі: кшпелі аудандарда – тасымалды сауда, шаруашылы типі жартылай отырышы аудандарда – жрменке саудасы, отырышы шаруашылытары басым аудандарда – траты сауда (магазиндер, оймалар, дкендер) болды. азастанда тасымал сауда неурлым кеінен тарады. Тасымал саудасы, сіресе алыс ауылдарда ашытан-ашы тонау сипатында болды.Россия саудагерлері азастана сауданы жаа трін – жрмекелік сауданы енгізіді. Халы сирек, шы-иырсыз жері бар, атынас жолы дамымаан, халыны дені кшпелі лкенде жрмекелер ірі сауданы олайлы трі болды. азастандаы туыш жрменке 1832 жылы Бкей ордасында хан ордасы жанынан ашылды. Кейіннен (1855 ж.) Семейде екі алалы жрмекелер ашылды. Амола облысы Тайыншакл, Константиновск, Петровск (Атбасарда) жне 50-ден астам са жне орташа жрмекелер жмыс істеді. 1848 жылы араралы уезіндегі оянды жрмекесі, ал кейіннен Шар (Семей облысы), арара (Жетісу), улиеата (Сырдария облысы), Ойыл, Темір (Орал облысы) жрмекелер жмыс істеді.Сонымен, азастанда капиталистік атынастарды дамуы лкеде негізінен мал шаруашылыымен айналысан кшпелі жне жартылай кшпелі халыты патриархалды-феодалды атынастарыны ыдырау процесін жеделдетті. Елде нерксіпті жаа салаларын туындатып, оамды ебек блісіне жне жмысшы табы кадрларыны шыуына себебін тигізді. азастанды жалпы россиялы рынока тартты.

Отаршылды сипаты

XIX асырды 60 жылдарыны орта шенінде азастанны Россия ол астына арауы аяталды. 1867 ж. 11 шілде – «Сырдария мен Жетісу облыстарын басару туралы уаытша Ереже» бекітілді. 1868 ж. 21 азан – «Орынбор жне Батыс Сібір генерал-губернаторлыындаы Дала облыстарын басару туралы уаытша Ереже» бекітілді. Бкіл аза жері 3 генерал-губернаторлыа біріктірілді. 1872 жылы брыны Бкей хандыыны жері Астрахань губерниясына, ал Маыстау приставтыы 1870 жылдан Кавказ скери округіні басаруына, кейіннен Закаспий облысына енгізілді. Генерал-губернаторлы уезд болыс ауыл шаыратар (100-200) Генерал-губернатор, уезд бастытары, болыс бастытары, ауыл старшындары басарды. Сырдария басару билігі генерал-губернатор бекіткен 3 жыла сайланатын асаалдара берілді. Реформа арылы скери сот комиссиялары мен уездік соттар рылды. Сырдария облысында азылар соты болса да скери сота баынды. Негізгі сот істеріндегі згеріс патриархатты-феодалды салттара шек ойылды. рбір облыста билер сайланды. Билер жне азылар соты – е тменгі сот буыны болды. Реформа нтижесі. лкені табии байлытарын игеруге олайлы жадайлар алыптасты. 2) Феодалды – патриархалды атынасты лсіреткен капиталистік былыстар ене бастады. 3) Тапты жіктелу салдарын жататар алыптаса бастады (кедейленген азатарды ндіріске жмыса жалдануы). 4) Отарлы басару кшейді. 5) аза жері Россия кіметіні меншігі болды. 6) Орыс шаруаларын жаппай оныстандыру басталды. 1886 – 1891 жж. реформалар бойынша кімшілік жне сот рылысына енгізілген згерістер. 1867-1868 жылдардаы реформалар екі жыл мерзімге тжірибе трінде уаытша енгізілген болатын. Алайда, бл «тжірибе» жергілікті халыа теріс сер етуі ытимал деген ауіппен 20 жылдан астам уаыта созылды. Тек XIX асырды 80-ші жылдарыны аяы мен 90-шы жылдарыны бас кезінде ана отарлы кімет орындары лкенде кімшілік, сот реформаларын енгізуді аятауа кірісті. 1886 жылы 2 маусымда «Тркістан лкесін басару туралы ереже», 1891 жылы 25 наурызда «Амола, Семей, Жетісу, Орал жне Трай облыстарын басару туралы ереже» абылданды. Тркістан лкесі жеріні рамына Ферана, Самарканд жне Сырдария облыстары кірді. Орталыы Ташкент аласы болды. Сырдария облысы 5 уезден, Ферана - 5, Самарканд - 4 уезден турды. 1891 жылы «Ереже» бойынша Орынбор жне Батыс Сібір генерал– губернаторлытарыны орнына орталыы Омбы болан Далалы (Степной) генерал– губернаторлыы рылды. Оны рамына Амола, Семей, Орал, Трай жне Жетісу облыстары кірді. Жетісу облысы 1897 жылы айтадан Тркістан генерал – губернаторлыыны арауына берілді. лке шеберінде генерал – губернатора шексіз билік берілді. Басару аппараты – кесе, скери губернаторлар здеріне баынышты облысты басармаларымен оса генерал – губернатора баынды, ал облысты басармалара жалпы жиналыс жне кесе кірді. 1891 жылы «Ереже» бойынша Ірі облысты орталытарда (Верный, Орал, Петропавл, Семей) полиция басармасы рылды, ал уездік алаларда полициялы пристав рылды. Болысты басарушылар мен ауыл старшындарын бекіту скери- –губернатор зырында болды. Сот рылысы. XIX асырды ая кезіндегі азастанда 1886 жне 1891 жылдардаы Тркістан жне Дала лкелерін басару туралы «Ережелер» бойынша жзеге асырылды. Тркістан жне Далалы лкелерінде жалпы империялы соттар жйесі - лемдік (мировой) судьялар, облысты соттар жне жоары (сенат) сот инстанциясы алыптасты. Соттарды ттенше съезі скери губернаторды рсатымен шаырылды жне лкелік ыы берілген орыс чиновнигіні атысумен ткізілді.Тменгі сот буыны – халыты сот болды. Халыты сот – империялы сота осалы, з бетінше мселені шеше алмайтын туелді буын. Сонымен 1886-1891 жылдардаы сот ісіндегі згерістер «Ережелерде» кімшілік, сот істеріні жйесі бекітілді. 1891 жылы «Ережеде» сот істері 17 баптан рылды. Сот жйелері Россиядаы лгімен рылды. Халы (билер) соты стем тап кілдеріні мддесін орайты, жергілікті мсылмандарды ісін арайтын е тменгі сот буыны болды.

азастанны кп лтты рамы лкені немі рі жйелі трде отарлау саясаты нтижесінде алыптасты. азастана баса лт кілдеріні келіп оныстануы патшалы билік тсында басталып, кейіннен кеестік жйе тсында жаласын тапты. оныстану трлі жадайлара байланысты мемлекет тарапынан олдау арылы йымдасан трде немесе шашыранды, з кштерімен жйесіз трде, оныс аударушыларды з еркімен немесе оларды зорлап жер аудару арылы жргізді. азастанны кп лтты рамы жер аударылан кулактармен, сталиндік уын-сргінге шыраан жне тарихи мекенінен уылан халытармен, ты жне тыайан жерлерді игеруге келгендермен, одаты ведомствоаралы билікті йаруымен жне баса келушілермен толыып отырды.

азастан жеріне баса этникалы топтарды алаш келіп оныстануы XVI асырдан бастау алды. Бан дейін де Алтын Орда мен Орыс мемлекетіні арасында болып тран екі жаты барыс-келістерді боланы белгілі. Ал орыс-казакты отарлау Украинадан, Ресейдегі басыбайлылы анаудан ашан шаруаларды казак еркін жртына осылып, Жайы пен Ертіс іріне келуінен басталады. Бл басыбайлылы лдытан ашан «еркін адамдар» (казактар мен татарлар) жаа жерлерді игеру масатында келіп, біртіндеп дербес ауым ретінде алыптаса бастайды.

Славянды жне тркілік тегі аралас казактар I Петр тсында XVIII асырдан бастап орыс мемлекетіне тпкілікті баынды. Осы кезден бастап казактар Ресейді геосаяси стратегиясын жзеге асыруа белсене атысады.

Жергілікті халытардан тартып алынан лан-байта жер иеліктерін, балы аулайтын сулы-нулы ірді, тз жне баса ксіпшілікті уысында стай отырып, р трлі артышылытара ие болан казактар империя шебіндегі патшалы тртіпті сенімді тірегі болды. Тарихты атал шындыы казактарды аналан халыты лт-азатты озалыстарын аяусыз басып-жаншитын патшалыты екпінді кшіне айналандыын айатайды.

азастан аумаында рылан Орал, Орынбор, Сібір жне Жетісу шептеріні казактарына Оралды, Солтстік азастанны, Ертісті жне Жетісуды е нарлы, шрайлы жерлері блініп берілді. азатар осы айматаы ыстауларынан, жайылымды, шабынды алаптарынан айырылды.

Ерматы Сібір хандыын жаулап алуы аза жеріне шаруа, саудагер, ксіпкерлерді аылуына жол ашты. азастана жалпы саны 200 мыдай казактар келіп оныстанды.

Казакты отарлаудан кейінгі скери-кімшілік отарлау кезінде тірек пункттері есебінде скери оныстар бой ктерді. Бл оныстар скери шептерге ласты. Бастапы кезде скери оныстар Орал, Ертіс сияты зен арналарын амтыды. Осындай озалысты дере жргізілгендіін ала бекіністеріні тез скендігі длелдейді. Мселен, бекініс есебінде 1640 жылы Гурьев алашыы, 1613 жылы Орал бекінісіні, 1716 жылы Омбы аласыны, 1718 жылы Семей, 1720 жылы скемен, 1752 жылы Петропавл алаларыны, 1735 жылы Орынборды негізі салынды. Осылайша XVIII асырды орта тсына арай скери бекіністерді зын длізі алыптасты. Содан кейін де лкені ішкі аудандарында траты скери бекініс рылыстары жргізілді. Орта жне лы жз аумаындаы XIX асырды бірінші жартысында ашылан округтік приказдарды орталыы есебіндегі бекіністерге скери адамдармен атар оныс аударушы казактар мен шаруаларды келуі здіксіз жріп жатты. XIX асырды ортасына дейін скери кімшілік отарлау кезінде 100 мыдай адам оныс аударып келді.

Сібір скеріні олбасшысы, генерал Шпрингер 1763 жылы казактарды тз шыару, отын тасу, пошта жргізу, баржалара жк тиеп-тсіру, мал бау, жер жырту, ол диірмен тарту, амалдар рылысын жргізу жне оны жндеу сияты барлы жмыстарды атаратындыын айта келіп, Сібір казактарыны санын жне тлемаысын кбейтуді сынады. Олар кейбір жадайда орыс шаруаларынан, яни олдан жасалан казактармен толытырылып отырды («Выписные казаки»). Казактар мен шаруаларды кші-он саясаты алашында басып алынан мол аумата берік табан тіреу масатын кздеді. Ал бл міндетті тек казак оныстары арылы ана толы орындау ммкін емес еді. Сондытан Ресей империясыны кімшілік билігін ныайту масатында шаруаларды оныс аударуына ке жол ашылды.