Тідер дамуы проблемасы мен болашаы
Ежелгі аза жерінде туелсіздік таыны еле-алаында, яни 1989 жылы аза тілі мемлекеттік мртебеге ие болан-ды. 1995 жылы абылданан Ата заны 7-бабында «азастан Республикасындаы мемлекеттік тіл – аза тілі» деп тайа таба басандай айын жазылып, конституциялы шешім жасалды. Осыдан екі жыл кейін абылданан «азастан Республикасындаы Тіл туралы» Заында «азастан Республикасыны мемлекеттiк тiлi – аза тілі» деп таы да атап крсетіліп, оны барша азаматтарды еркiн жне тегiн мегеруiне ажеттi барлы йымдастырушылы, материалды-техникалы жадайлар жасалатындыы айтылан болатын. кімет осы Заны жзеге асуы жнінде кптеген аулы-арарлар алды. Тілдерді олданыс аясын кеейту баытында арнайы мемлекеттікбадарламалар жасалды. Сйтіп сан жыл теперіш кріп келген ана тілдік кеістікте озалыс басталып, ол оамды мірде еркін олдануа бет алды. Мемлекеттік йымдар мен жергілікті зін-зі басару органдарында іс-ааздары мемлекеттік тілге кшіріле бастады. аза тілінде шыатын баралы апарат ралдарды саны арта тсті.
Осындай о згерістермен атар аза тілі оамны кптеген салаларында лі аударма тіл дрежесінен аса алмай тр. Оны тере саяси жне ыты негіздері бар.
Соы 300 жылдай уаытта аза оамы з алдына толыанды мемлекет болып, з билігіне зі ие бола алмады. аза ркениетті лт ретінде алыптаса алан жо. Толып жатан иыншылытар аза еліні капитализмді бастан ткермей, феодализмнен социализмге «арып» кетуінен, яни оамны табии жетілмеуіні де туындады.
Кеес кіметі Азамат соысын аятап, бірсыпыра ныайып аланнан кейін лтты мселелерде кейбір айшылыты саясат жргізе бастады. Бл лтты республикалара сер етіп, кейде асыра сілтеушілік те болмай алмады. аза ССР Халы комиссарлар кеесіні 1921 жылы 2 апанындаы «Республика мемлекеттік органдарында аза жне орыс тілдерін олдану туралы» декретінде «республиканы бкіл орталы жне губерниялы мекемелері іс ааздарын жне зара арым-атынасты орыс тілінде жргізеді» деп жазылды
90 )оамды-саяси озалыстар (1985–1992 жж.)
80 жылдарды аяына арай демократиялы процесті жандануына байланысты аза КСР-де оамды йымдар рыла бастады.
1989 жылы азастанда алашы болып «Невада-Семей» экологиялы озалысы рылды. озалысты масаты – республика жеріндегі Семей жне баса полигондарды жабу, полигон зардабын шеккен халыа кмек крсету. озалыс траасы – О. Слейменов. Аын, оам айраткері М. Шахановты бастамасымен Балаш жне Арал проблемалары бойынша комиетет рылды. Комиетті негізгі масаты Арал тірегіндегі экологиялы апата кімет назарын аудару болды.
1990 жылы «Азат» азаматты озалысы рылды. Басты масаты азастанны мемлекеттік егемендігін алу болды.
1991 жылы «Азат» азаматты озалысыны партиясы рылды.
Жастар здеріні саяси озалысы «Алаш» париясын рды.
1991 жылы азастан социал-демократиялы партиясы рылды.
1990 жылы лтаралы «Единство» озалысы рылды. озалыса ылыми-техникалы интеллигенция кілдері кірді.
Осы кезде «Желтосан» партиясы рылды. Бл партияны рамына 1986 жылы желтосан оиасына атысандар кірді.
1989 жылы «ділет» оамы рылды. оамны негізгі масаты жымдастыру кезіндегі ашаршылы, сталиндік репрессия шындыын ашу болды. Бдан баса азастанда «Азамат», «Аиат», «аза тілі», «Мсылмандар йелдер лигасы» сияты оамды-саяси озалыстар рылды. 1990 жылы азастанда 100-ден аса оамды-саяси озалыс болды. Алматыда ана 40-а жуы саяси озалыс жмыс істеді. Бл кезде азастандаы кптеген оамды-саяси озалыстар лсіз жне алыптасу кезінде болды. «Невада-Семей», «аза тілі» сияты оамды озалыстар біршама мыты, кптеген мшелері мен белгілі дрежедегі аржылы орлары бар ірі озалыстар болды.
1990 жылы азастан коммунистік партиясы рамында 800000-а жуы мше болды. Осы кезден бастап компартияа деген халыты сенімсіздігі кшейді. Бл жадай компартия беделіні тсуіне айтарлытай сер етті. 1990 жылы компартия мшелеріні 42%-ы з еркімен партия атарынан шыты. Осы жылы партия мшелеріні атары 49000-а кеміді.
90 жылдарды басына арай азастанда брын патша кіметіні олшопары жазалаушы кші болан казактар йымы пайда болды. 1991 жылы 15 ыркйекте Орал аласында казактар патша кіметіне ызмет етуіні 400 жылдыын мерекелеуге шешім абылдады. Бл аза халыны лтты мддесімен санаспаандыты длелі. «Азат», «Желтосан», «Парасат» озалыстары бл рекетке ашы трде арсы шыты. Жаппай атыыса ласа жаздаан бл рекет жоарыда аталан озалыстар мен ы орау органдарыны араласуымен тотатылды.
«Біз барша азастандытарды біріктіруді басты факторы болып танылатын аза тіліні одан рі дамуы шін барлы кш-жігерімізді салуымыз керек».
Н.Назарбаев.
азастанны болашаы – аза тілінде. Бгінгі аза жерінде кп тілді халытар бейбіт мір сріп келеді. Кез келген лтты тілі – аса асиетті де, адірлі, рметтерге лайы, біра мемлекеттік тілді білмеу, мыту, менсінбеу, сйлемеу, орлау – аса лкен ателік. Мемлекеттік тілімізді сатау, рметтеу отаншылды рухты оятуа ызмет етеді, рі ата-баба алдындаы лы парызымыз. Тіл – адам баласыны баа жетпес ралы. мірді, оамны, ылымны ай саласын тілге тиек етсек те, соларды тспалды, маыналы тстарын санаа айын, наты жеткізуде аза тіліні алатын орны зор.
Бізді ауданда мемлекеттік тілді мртебесін ктеру масатында ауданны мдениет жне тілдерді дамыту блімі р трлі мдени шаралар йымдастырады. Атап айтса, зге этнос кілдері арасында «Шыра, кп нді тіліміз!», «Мемлекеттік тіл – мені тілім», «Мемлекеттік тіл – айбыным», «Мемлекеттік тіл - мемлекеттік ызметте» ауданды байаулары, орыс сыныбындаы аза балалары арасында «Ана тілі аруы» «Ана тілі слтаны» байауы, М.Маатаев атындаы жыр байауы, «ле – сзді данасы...» атты Бар жырау оулары, «Тіл біліміні атасы» А. Байтрсынов атындаы байау, т.б. тті. Бл байауларды мні те зор.
Мені лтым шешен болса да, мемлекеттік тілде сйлей де, жаза да аламын. Репертуарымда аза ндері кп. н айтанда р сзді атесіз айтуа тырысамын жне ол сзді маынасына ерекше мн беремін. аза халыны лтты киімдері де неткен демі десейші! азастанда туып - скенімді матан ттамын.
Мемлекеттік тілімізді игеруге табандылы танытып, баа жетпес байлыымызды астерлеп, жетік мегеріп ана оймай, матан ттып, рі арай дамуына лес осу – азастанны р азаматыны парызы екенін естен шыармайы, ардаты аайын!