Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

Сурет.

А). оптимум зонасы

Б). пессимум зонасы

в). екі критикалы нктелер;

г). трді тзімділік шегі;

д). экологиялы валенттілік

е).алыпты тіршілік аймаы т.б. тсіндірііздер.

дебиеттер:

1. Абасова А.Ж., Саинова Г.. Экология. Алматы:Бастау,2003

2. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы,2004.

3. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы, «ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000ж.

5. Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

Практикалы саба №4.

Сабаты таырыбы:Популяция трді мір сру формасы жне оны негізгі критерийлері.

Масаты: популяция – трді тіршілік ету формасы жне оны басты критерийлерімен, популяцияларды тыыздыы мен санын есептеуді арапайым тсілдерімен танысу.

1 тапсырма. Тмендегі сратара жауап берііздер

1. Популяцияны негізгі сипаттамалары

2. Популяцияны кеістіктік таралуы

3. Популяцияны динамикалы крсеткіштері

4. Популяцияны статикалы крсеткіштері

5. Т.Мальтусты геометриялы прогресс заымен су теориясы

6. Линкольн индексі

7. Популяцияны демографиялы рылымы

8. Популяцияны этологиялы рылымы

9. Популяцияны млшерін баалау дістері: текше дісі, тура баылау дісі, суретке тсіру дісі, белгі салу жне айта аулау дісі.

10. Популяция диморфизмі жне полиморфизмі.

Тапсырма.

Популяция, тр,оны критерийлері мен статистикалы жне динамикалы асиеттеріне мысалдар келтірііздер.

Тапсырма.

Популяцияны тыыздыын есептеу:

Мысалы: 1000 км² таулы аудандарда 200 адам трса, р адама анша км² келетінін анытау шін, 1000:200=5 км², осыны пайдаланып, тыыздыты есептеіздер.

а). лкен аланы халы 7 млн.адам болса, ауданы 300км² раса, онда тратын халыты тыыздыы анша?

). Аудитория, й, блмелерііздегі тыыздыты есептеп шыарыыздар.

лгі: Бізді аудитория ____________м²

Студенттер мен оытушыны оса аландаы адам саны________

р адама анша кв.м. келеді?

4 тапсырма.

Миллиард

6 Дамушы елдер

1 Дамыан елдер

1750 1800 1850 1900 1950 2000 2050 2100

1 сурет. Дамыан жне дамушы елдердегі туу млшері

Графикті пайдаланып, тмендегі сратарды талдаыздар:

1.Неліктен болашата халыты 90% кедейшілікте мір сруі ммкін деп болжанады?

2.Халыты шамадан тыс кбеюіні себептері неде?

3.Халыты сімін ортаны арсылыы алай тежейді?

5 тапсырма. Тарау бойынша негізгі тсініктер мен терминдерге глоссарий жазыыздар.

дебиеттер:

1. Абасова А.Ж., Саинова Г.. Экология. Алматы:Бастау,2003

2. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы,2004.

3. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы, «ылым», 1997,

4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000ж.

Практикалы саба №5.

Сабаты таырыбы: Биоценоздаы организмдерді биотикалы арым-атынастары.

Масаты: жердегі тіршілікті крделі жйесі биотикалы арым-атынастар жне оларды трлері, тірі азалар шін маызын анытау.

1 тапсырма.

Биотикалы арым-атынастарды трлері мен олара анытама берііздер.

арым-атынастар трлері	Анытамалары

2 тапсырма.

Екі азаны арасындаы арым-атынастарды трлерін теориялы трде былай крсетуге болады: (+), (-), (0)-мндаы, (+)-азалар шін жадайды жасаруы, (-)-оны нашарлауы, (0)-араларында айтарлытай згерістерді болмауы. Тменде берілген биотикалы арым-атынастарды тсына, мысалдар келтіре отырып, белгілерді ойыыздар.

Жыртышты___________________________________________________

Симбиоз (селбесу)________________________________________________

Аменсализм ____________________________________________________

Комменсализм __________________________________________________

Бсекелестік ____________________________________________________

Паразитизм т.б.____________________________________________________

3 тапсырма.

Азаларды арасындаы биотикалы арым-атынастарды андай трлеріне жататындыын анытаыздар.а). сиыр-адам,б).жабыса балы-акула, в).блын-тиін, г).шырша-сібір тт жібегіні жлдыз рты.

4 тапсырма.

Жары шін бсекелестікте болатын азалара мысалдар келтірііздер.

5 тапсырма.

«Экологиялы уыс», Гаузе принципі. (Бсекелестік арылы жою немесе ыыстыру принципі)

6. тапсырма

Биоценоздаы доминантты, аз санды, сирек санды трлерді ролі

7 тапсырма

Аллелопатия, микориза, антибиоз атынастарыны экологиялы мні.

дебиеттер:

1. Абасова А.Ж., Саинова Г.. Экология. Алматы:Бастау,2003

2. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы,2004.

3. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы, «ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000ж.

5. Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

Практикалы саба №6.

Сабаты таырыбы Экожйедегі негізгі биогенді элементтерді айналымы

Масаты:экожйелерді рылымымен,экожйелердегі негізгі биогенді элементтерді айналымдарымен, экожйелерді негізгі трлерімен жне оларды ерекшеліктеріне тоталу.

1 тапсырма.

Баылау сратары

Биоценоз, биогеоценоз, экожйе. Экожйені жіктелуі
Экожйелерді гомеостазы. Ле Шателье - Браун принципі.
Экожйелерді энергетикасы. Э.Бауэр сынан тірі жйелерді траты тесіздік принципі.
Экожйелерді йымдасу задылытары
Экожйедегі оректік атынастар
Организмдерді оректену типі мен энергияны згерту механизмі
Экологиялы сукцессиялар. Сукцесия затыы, маызы, трлері. Климаксты бірлестік.
Экологиялы пирамидалар
Линдеман заы (10% ережесі)
1% ережесі
Экожйелерді німділік задары
Экожйелерді динамикасы мен дамуы
Экожйелер тратылыыны негізгі шарты
Агроценоздар, агроэкожйелер. Бумеранг эффектісі. Фунгицидтер.

2 тапсырма.

Академик В.Н.Сукачев сынан биогеоценозды «соыр» моделіні сызбасы. Бастапы моделін жасатау шін бос яшытара тменде берілген биогеоценоз компоненттерін толтырыыздар. сынылан тсініктерді баыныштылыын длелдеіздер:

- атмосфера;

- сімдіктер жамылысы;

- топыра абаты;

- гидрологиялы жадайлар;

- экотоп (осымша, биогеоценозды лі компоненттері);

- биоценоз;

- тау жыныстары;

- жануарлар лемі (зооценоз);

- саыраулатар (микоценоз);

- микроазалар(микробиоценоз);

3 тапсырма. Кестені толтырыыздар:

«Экожйе компоненттері»

Органикалы емес заттар	Органикалы заттар	Климат	Продуценттер	Консументтер	Редуценттер

4 тапсырма. Табиаттаы кміртегі айналымын тмендегі тік брышты бос кздерге берілген компоненттер бойынша толтырыыздар: атмосфераны кмір ышыл газы, сімдіктер, сімдіктекті жануарлар, адамны отынды олдануы,бактериялар мен саыраулатар, шгінді карбонатты жыныстар,жыртыштар, вулкандарды сері.

Табиаттаы кміртегі айналымы

5 тапсырма. Орман биоценозыны оректік торы пайда болатындай етіп, тмендегі бос тік брыштара жануарларды аттарын жазыыздар.

6 тапсырма. рлы жне су экожйелеріне кесте трінде сипаттама берііздер:

Экожйелерді аталуы	Географиялы орны	Климаты	сімдіктер дниесі	Жануарлар дниесі

дебиеттер:

1. Абасова А.Ж., Саинова Г.. Экология. Алматы:Бастау,2003

2. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы,2004.

3. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы, «ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000ж.

5. Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

Биосфераны рылымы жне оны шекаралары. В.И.Вернадскийді ноосфера ілімі жне траты даму концепциясыны негізін алаушы ретіндегі ролі.

Практикалы саба 7

Баылау сратары

1.Биосфера деген не жне Жерді баса абаттары: ядро, мантия, жер абыы, педосфера, литосфера, атмосфера, гидросфера?

2. В.И.Вернадский тірі заттар деп нені тсінді жне тірі заттарды негізгі асиеттері.

3. Биосфераны негізгі рылымды бірліктерін атаыздар.

4. Жер биосферасын райтын заттарды негізгі типтері.

5. Биосфераны шекаралары.

6. Биосфера жне космос. Кн сулесіні энергиясыны таралуы.

7. Тірі заттарды негізгі биогеохимиялы функциялары.

8. Биосфераны энергетикасы.

9. Биосферадаы биохимиялы циклдер жне зат айналымы. (кміртегі, азот, фосфор, ккірт, оттегі, су айналымы.)

10. Биосфераны эволюциясы. Аылшын алымы Б.Коммонерді 4 заы.

7. «Ноосфера» деген не, тсінікті пайда болуы.

8. Антропогенді экологиялы дадарыстар.

дебиеттер:

1. Абасова А.Ж., Саинова Г.. Экология. Алматы:Бастау,2003

2. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы,2004.

3. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы, «ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000ж.

5. Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

Практикалы саба 8

Сабаты таырыбы: Траты даму концепциясы.

1.«Траты даму» тсінігіні туындау тарихы.

2.Рим клубы, Медоузды (су шектері, 1972) жне Форрестерді (лемдік динамика, лемдік экономика 1972), Мессерович пен Пестельді (Адамзат брылыс шегінде) ебектері.

3.Б оршаан ортаа атысты бірінші конференциясыны декларациясы. (Стокгольм 1972), Рио-де-Жанейро 1992

4.Иоханнесбург 2002 бкіллемдік саммиті.

5.Еуропа алаларыны траты даму хартиясы (Ольборг, Дания 1994).

6.Траты даму факторлары немесе аспектілері:

1. Экологиялы (ркениет дамуыны шекаралы ауымы),

2. Экономикалы (нарыты жйені алыптасуы),

3. леуметтік (ауыл-шаруашылыы, адам ыы, демография)

7.Траты оам моделі: оны ызметіні белгілері мен принциптері.

8. Киото Хаттамасы (Жапония)

дебиеттер:

1. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы,2004.

2. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000ж.

3. Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

4. Е.М.пішев, С.Малы Табиатты пайдалану жне оршаан ортаны орау 2 тарау 28-49 беттер

Практикалы саба 9

Сабаты таырыбы: Траты дамуды стратегиясы мен принциптері.

1. Траты дамуды дегейлері – локальды, айматы, лтты, мемлекетаралы, аламды.

2. Траты дамуды р дегейін анытауа ммкіндік беретін факторлар.

3. Траты дамуды амтамасыз ететін халыаралы йымдарды рылу тарихы, лемдік ауымдастыта алатын орны:

ГРИНПИС

МАГАТЭ

WWF

МСОП

ВМО

МОТ

ФАО

ВОЗ

МЮО

МЭС

ЮНИДО

ЮНЕСКО-ны «Адам жне биосфера», «Адам жне оны оршаан орта» бадарламалары

Невада-Семей

Табиат.

4. Халыаралы йымдарды іс-рекетіні траты дамуа атысты ылыми теориялы негіздері.

5. Адамзат оамын табии ресурстармен амтамасыз ету проблемасы

6. Халыаралы экологиялы маркировкалар.

Практикалы саба 10

Сабаты таырыбы: Табии ресурстар оларды тиімді пайдалану траты дамуды негізгі аспектісі ретінде.

1. оршаан ортаны оптимизациясы табиатты тиімді пайдалануды теориялы негізі.

2. Жерді табии ресурстарыны сипаттамасы: литосфера, гидросфера, атмосфера.

3. Табиат ресурстарыны классификациясы: сарылатын, сарылмайтын, алпына келетін, алпына келмейтін.

4. Биологиялы ресурстар жне нім ауіпсіздігі.

5. Табиатты тиімді пайдалану, азалдыты жне алдысыз технология.

6. Экожйе мен оамны траты дамуыны компоненті ретінде энергияны альтернативті экологиялы таза кзін пайдалану ммкіндіктері.

7. Табиатты тиімді пайдалану. Табиатты тиімді пайдалану технологиясы

8. Табии орларды пайдалануды жалпы инженерлік шаралары.

9. Табиатты орауды аспектілері:

1.Экономикалы аспектісі

2.Сауытыру-гигиеналы аспектісі

3.Трбиелік аспектісі

4.Эстетикалы аспектісі

5.ылыми-танымды

10.Табиатты орауды теориялы негіздері

2 тапсырма.

Адам зіні мір сру барысында анша млшерде су мен азы-тлік (сімдік текті жне жануар текті) ттынатынын есептеп шыарыдар. Орташа кніне адам 2 кг сімдік оректі (нан,жармалар,картоп,макарон німдері,баша даылдары,жеміс-жидектер жне т.б.) жне 0,5кг жануар текті азы тліктер (ет,балы,жмырта,сзбе т.б.) ттынады. Тулігіне адам 2,5литр су ттынады. Адам орташа 70 жыл мір среді. Берілген мліметтерді тмендегі кестеге толтырыдар.

Бір адамны мір сру барысында ттынатын су мен азы-тлік млшері

Жануар текті азы-тлік ( т)	сімдік текті азы-тлік(т)	Су ( м³)

2.1.Бір адамны азасы арылы мір бойына тетін заттар мен суды орташа жиынтыы (т жне м)

Заттектер- _________________________________________________

Су - _____________________________________________________

2.2. лкен алаларды халыны тулігіне анша азы-тлік ттынатынын есептеп шыарыдар. (Алматы, Астана, Атбе,араанды т.б).

1 тапсырма. Берілген табии ресурстарды трлерін кесте трінде крсетііздер: балытар, сімдіктер, кн энергиясы, теіз тасуыны энергиясы, жел энергиясы, кмір, атмосфералы ауа, стар, мнай, мхит сулары, тщы сулар, топыра, темір, мыс, никель, табии газ, ас тзы, ормандар, кн сулесі, ст оректілер, шымтезек, меруерт.

Табии ресурстар
алпына келмейтін	алпына келетін	арышты	Климатты	Су

Негізгі дебиеттер :

1. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

2. Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

4. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы,«ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

5. Ммбетазиев Е., Сыбанбеков . Табиат орау. Оу ралы. Алматы, «айнар», 1990.

6. Жамалбеков Е.., Білдебаева Р.М. Жалпы топыратану жне топыра географиясы мен экологиясы. Алматы, «аза университеті», 2000.

7. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

8.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

Практикалы саба №11

Биосфера трасыздыыны шыыуындаы антропогендік факторды сері

Тапсырма.

1. ркениет типтеріне жне оны дамуыны сатыларына байланысты оршаан ортаа дифференциалды антропогендік жктеме.

2. Адам оамыны алыптасуындаы табиатты ролі. Табиат пен оамны зара серлесу тарихы, негізгі этаптары: биогенді, аграрлы, ндірістік, апаратты

3. азіргі кезені аламды экологиялы мселелеріне атысты халыаралы конвенциялар мен келісім шарттар жне оны маызын айындау.

Негізгі дебиеттер :

9. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

10. Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

11. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

12. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы,«ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

13. Ммбетазиев Е., Сыбанбеков . Табиат орау. Оу ралы. Алматы, «айнар», 1990.

14. Жамалбеков Е.., Білдебаева Р.М. Жалпы топыратану жне топыра географиясы мен экологиясы. Алматы, «аза университеті», 2000.

15. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

Практикалы саба №12

азіргі тадаы аламды экологиялы мселелер.

1. Климатты згеруі,

2. Озон абатыны жаруы

3. ышылды жауын шашындар

4. Шлейттену, жерді деградациясы, гумусты тзілуі.

5. Биологиялы алуантрлілікті азаюы

6. лемдік мхитты ластануы т.б., оны туындау себептері мен салдары

Негізгі дебиеттер :

1. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

2. Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

4. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы,«ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

5. Ммбетазиев Е., Сыбанбеков . Табиат орау. Оу ралы. Алматы, «айнар», 1990.

7. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.