І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖМЫСТАРЫН ЙЫМДАСТЫРУДЫ ЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫ НЕГІЗДЕРІ
Кіріспе
Таырыпты зектілігі: Тіл оама ызмет ететін боландытан, оам мірінде болан згеріс-былыстар белгілі млшерде тілге де серін тигізеді, онда зіні ізін алдырады. Тіл негізінен аланда, зіні обьективтік заы бойынша дамиды, біра та оны дамуы оамны дамуымен, зін олданушы ауымны мірімен тыыз байланысты, кптеген жадайда соан туелді болады.
Тілді рылымды жне функциялы жаы болады. Бл екеуі зара байланысты, біра бір емес. Тіл жалпы халыты дегенде оны рылымыны жалпы халытылыы ескеріледі, бл жаынан р халы, р лт тілі жарышасыз бір бтін.
Ал ызметі жаынан аланда тілде жарыша, згешелік кездесе береді. Істейтін ксіптеріне, мамандытарына, білім дрежесіне, жас млшеріне, жыныстарына арай ртрлі леуметтік топтарды з сйлеу мнері, зіндік лексиондары болатындыы даусыз. бір кездерде тіл тапты былыс деушілер тілді осы ерекшеліктеріне сйенеді, сйтіп олар тілді ызметтік жаын оны рылымды жаымен шатастырды.
Мазмндама – оушыны мемлекеттік тілден алан білімін тексеруді негізгі нысандарыны бірі. Мазмндама арылы оушыны з ойын жйелі баяндай алу абілеті мен байлыы, сауаттылы дегейі айын крінеді. деби тіл дегеніміз белгілі бір алыпа тскен, диалектілер мен арапайым сйлеу тіліне араанда жалпыа бірдей орта тсінікті тіл. деби тіл дегеніміз жазба дебиет арылы жйелі алыпа тскен, стильдік тарматары бар оамды ызметі р алуан тіл. Яни деби тіл оамны барлы саласында олданылатын нормаланан тіл.
Мектепте дебиет пнін оытатын малімдерге ойылатын талап сынып жоарылаан сайын крделене береді. Оушыларды ауызша сйлеу мен ойын жазбаша жан-жаты бере білуге дадыландыру дебиет сабатарында жзеге асады. Оушыларды деби тілді мегеруі ртрлі тапсырмалар мен здік жмыс трлерін орындату арылы жзеге асады. Мселен, тменгі сыныптарда шаын, жай, хабарлы сйлемдерге рылан мтіндер алынса, жоары сыныптарда клемдірек, суреттеме, диалога рылан мтіндер таныстырылады. Тіл старту оушыларды деби тіл нормаларын сатай отырып кркем айын, наты сйлей алуы. Тіл дамытуда оушылара мтінді дауыстап немесе іштей оыту, мнерлеп оыту, мазмндату, сратара жауап беру, мнерлеп оыту, мазмндату, кркемдік ерекшеліктерін талдау жмыстарын жасайды. Одан рі кркем шыарманы жекелеген элементтерін ажыратып, талдап жай жне крделі жоспар трлерін жасау жмыстарымен жаласады.
Зерттеу орны:Астана аласы №15 мектеп - лицейі.
Зерттеу нысаны:4 «» сыныбы.
Зерттеу пні:аза тілін оыту дістемесі
Курсты жмысты масаты: бастауыш сыныптарда мазмндама жмыстарыны сипатын аша отырып, 1-4 сыныптардаы мазмндама жмыстарыны ерекшеліктерін крсету.
Курсты жмысты міндеттері:
- берілген таырыпты теориялы сипатын ашу;
- мазмндама трлері мен оны ерекшеліктерін крсету;
- мазмндама жмыстарыны ерекшеліктерін айындау;
Курсты жмысты рылымы: кіріспеден, екі тараудан, орытынды мен пайдаланан дебиеттер тізімінен трады.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАЗБА ЖМЫСТАРЫН ЙЫМДАСТЫРУДЫ ЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Мазмндама трлері жне оларды зіндік ерекшеліктері.
Жалпы білім беретін жне ксіптік мектеп реформасыны Негізгі баыттарында «Мектеп жас рпатарды олар болашата мір сріп, жмыс істейтін оамды жадайларды мейлінше ескере отырып, сіруге, оытуа жне трбиелеуге тиіс» делінген. азіргі кездегі оам дамуындаы, ылым мен техникалы прогреске байланысты ерекшеліктерді бірі – ебекті шыармашылы сипат алуы. Осыан орай, мектепті алдында тран е маызды міндет – балаларды жас шаынан бастап, з бетінше ойлау абілетін алыптастыру, шыармашылы белсенділігін арттыру.
Ала ойан осы міндетті іске асыруда жазба жмыстарыны атаратын рлі ерекше. Себебі жазба жмыстары тіл дамытумен атар, балаларды ойлай білуге, з беттерімен жмыс жасауа, ізденіске жетелейді. Жазба жмыстарына мазмндама, шыарма, эссе, маала таы да баса шыармашылы жмыстарды жатызамыз. Мндай тіл дамыту жмыстары оушыны дебиеттен, оршаан ортадан алан сері негізінде жргізіледі. Неше трлі таырыпта жазылан туынды, шытырман оиа, кейіпкер рекеттері шкіртке сер етеді. Сол сер ойлануа келіп, ой озап, бейнелі сз тілге оралады. Малім рбір оушыа жаадан танылан бейнелі сзді мн-маынасын ашып, толы мегертуге жол, діс іздейді. Сондытан да тіл мдениеті бір кнде жасалмайды, ол оыту рдісінде жйелілікті, дадыландыруды ажет етеді. Мазмндама жазу балаларды абылдауын, тйсінуін дамытып, зейін рісін кеейтеді, ойын, тілін дамытады, оларды иял шыына шарытатып ттті сезімге блейді.
Жалпы аланда 1-4 сыныптарда оушыларды тілін дамытуа, оларды з ойын ауызша жне жазбаша дрыс рі тартымды баяндай білуге йрететін шыармашылы жазба жмысты е ауымдысы – мазмндама. Мазмндама жаздыру арылы оушылар оыан мтiндi абылдап, сол абылдаандарын айта жаыртуа жне естерiнде алан млiметтердi з сздерiмен жазып беруге дадыланады, сз тiркесiн ру, сйлем рау шеберлiгiне жаттыады. Мазмндама жазу арылы бiратар сз тiркесi мен сйлемдер, бейнелi сздер оушыны есiнде алады, оылан мтiндi айта жаырту шiн сздер мен сйлемдердi бiр-бiрiмен байланыстыруа жаттыады.
Мазмндама – оушыны жеке тла ретінде зін крсете алуыны белгісі, дадылы жмысты крінісі. Оушыны ауызша сз саптауын алыптастыруды біз иын дейміз, ал ойын жазбаша тсіруге алыптастыру одан да иын. Олай болса, бл – жйелі трде жріп отыратын за дерісті тпкі нтижесі.
Мазмндама жаздыру арылы оушыларды тiлдiк материалдарды орынды олдана бiлуге, жазбаша сйлеудi ерекшелiгiн, мтiннi синтаксистiк рылысын мегертуге, е басты айта жасау иялын дамытуа игi ыпал етедi. Мазмндаманы жаздырмас брын мынаны ескергеніміз дрыс:
- Мазмндама мтіні оытуды білімдік, трбиелік міндеттеріне сай, мазмны мен тілі оушылара тсінікті болуы тиіс.
- оушылара сынылатын мтіндер мазмнында оларды кнбе-кн араласып, кріп-біліп жрген етене таныс зат, былыс, оиа жне іс-рекеттер боланы жн. Балалар сонда ана жмыс барысында онша иналмай, тез тселіп кетеді.
- Мазмндамаа ажет мтінге дебиет бадарламасында крсетілген кркем шыармалар да, бадарламадан тыс мтіндер де алынады.
Мтін мазмнын айтып бергенде, оушылар малімні баяндаанын айталап оймай, мтін мазмнын з беттерінше мегеріп, з сздерімен растыру талап етіледі. Атап айтанда, оушы жазан мазмндама мтініне мынадай талап ойылуы тиіс:
- оушыны з ойы болуы;
- з жанынан осымша оиа осуы;
- здігінен орытынды жасауы;
- мтін формасын згерте мазмндау, яни I жа, осы ша формасындаы мтінді, III жа, ткен ша формасында немесе керісінше мазмндауы;
- ысарта мазмндау, яни, берілген мтінні тек тйінді, негізгі мселелерін ана мазмндау, ажетсіз деп табылан детальдарды ысартуы;
- кеейте мазмндау, яни мтін мазмнына байланысты дйексз (цитата) жне эпиграф келтіре отырып мазмндауы;
- берілген мтін мазмнына лайыты ой орытындысын жасауы.
Мазмндама жаздыру арылы оушыларды тілдік материалды орынды олдана білуге, жазбаша сйлеуді ерекшелігін, мтінні синтаксистік рылысын мегертуге, е басты айта жасау иялын дамытуа игі ыпал етеді. Осындай білім дадыларын алыптастыруда діскерлер Бегман Ыса жне Эльмира Оразбаева мазмндаманы мынандай трлерін сынады:
І. Дайын мтін бойынша мазмндама (Дайын мтін бойынша мазмндаманы зін бірнеше трге блуге болады:
А) Мтінге жуы немесе толы мазмндау;
)Мтінні мазмнын сатап, біра баяндалу формасын згерту;
Б) ысарта баяндау;
В) Толытырып мазмндау.
ІІ. Сурет бойынша мазмндама.
ІІІ. Аяталмаан мтін бойынша мазмндама.
Дайын мтін бойынша мазмндама
(Мазмндаманы бл трі атына лайы, белгілі бір алдын ала дайындалан мтін бойынша жаздырылады)
А) Мтінге жуы немесе толы мазмндау. Мазмндаманы бл трінде мтінні мазмны бтіндей айталанбаанмен, тгелге жуы мегеріледі. Мтіндегі сз тіркесі, сйлемдер сзбе-сз айталанбауы ммкін, алайда кейбір жаа сздерді, сйлемдерді, кркемдегіш ралдарды оушы жмыстарынан орын алуы ммкін.
Мазмндама жазанда кркем мтінді аз алпында айталауа жол бермеу шін белгілі діскер-алым С.Тілешева малімдерді мына мселелерді мазмны тартымды, оиасы ызылыты, кркемдік уаты жаынан жоары талапа сай мтін тадауын, мазмндама жазар алдында мтінді оу, гімені негізгі блімдерге бліп, оан таырыптар беру, жоспарын жасату, тілін талдау, т.б. жмыстарын орындатан жадайда мтіндегі барды айталау болмай, мазмндама наыз шыармашылы жмыса айналатынын айтады.
) Мтінні мазмнын сатай отырып, баяндау формасын згертіп мазмндау. Мнда I жата баяндалан мтінді III жата, ткен шата рылан мтінді келер ша формасында згерте мазмндау.
Б) ысарта (ышамдап) мазмндау. Мазмндаманы бл трінде берілген мтіннен айтылайын деген негізгі ойа атыссыз, осымша сюжеттер ысартылып, е негізгі, тпкі ойды жазады.
ысарта мазмндауды да зіндік маызы бар, йткені гімедегі іс-рекеттерді негізгі мен осалы жатарын ажырату барысында да шыармашылы сипата ие болады. Мтінді ышамдау барысында гімедегі осымша детальдардан тйінді ойды даралауа жаттыады, мазмнды талдай отырып, ажетті материалды жинатауа, кп ойды аз сзбен беруге, пікірін ысаша баяндауа дадыланады. Мазмндаманы бл трі оушыларды сзді талап, тадап олдануа, сйлемді жинаы руа, аз сзбен кп маына беруге, тілін ширатуа септігін тигізеді.
В) Толытырып мазмндау. Бл ышамдап мазмндауа керісінше, берілген гіме мазмнын толытырып, кеейтетін, сынылан ойа ты пікірлер мен жаа сюжеттер тапызу масатында жргізіледі. Мнда оушыны шыармашылы абілетін дамыту масат етіледі.
Жмысты бл трінде бл гімені ысаша мазмны беріледі. Негізгі ой сынылады. Оушы з жанынан берілген ойды кшейтетіндей детальдар осып, мтінді толытырады. Жаа сюжеттер осып, баяндалан іс-рекетті длелдей тседі. Мндай жмыстар оушыларды таным процестерін дамытып, тілін ширатады.
Мазмндаманы бл трін жаздыру малімге лкен жауапкершілік жктейді. Тыылыты дайындалуын ажет етеді.
ІІ. Сурет бойынша мазмндама жаздыру. Жмысты бл трін жргізуде дайын гіме бойынша жргізілетін мазмндамаа сас жргізіледі. Олай дейтініміз, мнда да гіме мтінін малім алдын-ала зірлейді. Бл жмыстарды бір-бірінен айырмашылыы сз болып отыран мазмндамада дайын мтінге осымша сол оиа желісін ашатын сурет болады. Жмыс барысында ылалам туындысын пайдалана отырып, мазмндама жазу оушыларды сурет мазмнын тсінуге, шыармада бейнеленген зат не былыстарды бейнелі де кркем сзбен рнектеуді йретеді. Баланы эстетикалы таламын байытып, шыармашылы иялына анат бітіреді.
Суретті пайдалана отырып жазылатын мазмндаманы мынандай трлері бар:
• Белгілі оиаа арналан бір сурет бойынша мазмндама;
• Бір оиа мазмнын ашатын сюжетті суреттер арылы жаздырылатын мазмндама.
Сурет жне сюжетті суреттер бойынша жаздырылатын мазмндамаларды трлендіріп туге ммкіндік мол. Атап айтанда, сюжетті сурет бойынша ткізілетін мазмндама мтініндегі айырымдар мен сйлемдерді орындарын ауыстырып беріп, оны суретті сюжетіне байланысты тзеттіріп немесе орны ауыстырылан суреттерді мтін мазмны бойынша жйеге тсіретін трлері оушыны ойлауы мен иялын дамытып, шыармашылы абілетін арттырады.
Сюжетті суреттер арылы мазмндама жаздыруда алдын-ала мтін дайындайды. Сол гіме мазмнына сай бірнеше суреттер зірлейді.
гіме мазмнын толы мегертіп аланнан со, балалардан сынылып отыран мтін мазмнына сай анша сурет салуа болатыны сралады. Оушылар з нсаларын алып, сыныстарын длелдеуге тырысады. Нтижеде мтінді негізгі бліктерге блуге, баяндалан оианы рамды блшектерін тануа, е бастысы – ондаы идеяны тап басуа дадыланады. Сюжетті суреттер арылы мазмндаманы таы бір ерекшелігі, біріншіден, сзден сурет, екіншіден, суреттен сз тудыру абілеті алыптасады.
ІІІ. Аяталмаан мтін бойынша мазмндама. Оушыны з бетінше ойлау ызметін белсенді етуді жолы проблемалы ситуация туызу. Оушыны шыармашылы ойлауын дамытуда дайын мтін бойынша мазмндама жаздырудан грі, аяталмаан мтін бойынша жмыс жаздыру анарлым тиімді.
Аяталмаан мтін бойынша мазмндама жаздырудаы масат – оушыларды з бетінше сюжет ойлап, гімені рі арай жаластыра отырып, стті шешім тауып аятауа дадыландыру.
Бндай жазба жмысыны трінде мазмндама мен шыарманы элементтері кездеседі. Брын ыли дайын мтінмен жмыс істеп алыптасан оушы алаш рет з ойынан гіме рап, зіндік ой орытындысын жасайды. Оушы мазмндама мтінін стті не стсіз аятауы ммкін. Ол басты мрат емес. Малімні негізгі масаты – баланы ойлантуа ситуация туызу. Сол арылы оны зіндік «мені» абілетіне анат бітіру, айнар блаын ашу. Бала бойындаы «туа біткен тілдік абілетін» ояту. Малім бл жмысты «жеілден ауыра арай жру» принципі негізінде істейді.
Ал діскер-алым С. Рахметова мазмндаманы топтай келіп мынадай трлерін крсетеді: дайын гіме бойынша мазмндама, сурет бойынша мазмндама, кино, диафильм бойынша мазмндама.
алымдарды пікірінше мазмндаманы соы трі балалара кшті серін тигізеді. Кино баланы кру, есту сезімдеріне бірдей сер етеді. Бл жнінде Я. А. Коменский малім шін «Алтын ереже – бала сезім арылы абылдай алатын нрселерді барлыын сезім серлерін туызып білдірген жн: круге болатынды крсет, естуге болатын нрсені ла ойып тыдасын, иісін иіскеп білсін, дмін татып крсін, олына стап нрсені атты-жмсатыын байасын т.б. Кейбір нрсені трлі сезім мшелері бірдей тсініп абылдааны жасы», - дейді.
Фильмдер бойынша саба йымдастыруда да балаларды зейінін сол фильмдегі оиаа аудару масатында кіріспе гіме айту ажет немесе малімні зі алдын-ала мтін растырып алуы керек. уелі кино крсетіледі де, кейін мтінмен бірге талданады.