Негізгі сратар
1. ылмысты іс жргізу принциптеріні ымы мен маызы. ылмысты сот ісін жргізу принциптеріні жйесі.
2. азастан Республикасыны Конституциясында бекітілген ылмысты іс жргізуді принциптері. ылмысты іс жргізу кодексінде бекітілген принциптері.
1. «Принцип»термині (латынша «рrіnсіріum») негіз, негізгі бастама деген маынаны білдіреді. Сол сияты, ылмысты іс жргізуді принциптері ретінде бл ызмет саласыны негіздерін райтын жне занда белгіленген бастама ережелер арастырылады.
Сонымен, ылмысты процесті принциптері — ылмысты сот ісін жргізуді тртібі негізделген жне оны маызды сипаттары мен белгілерін крсететін зада бекітілген бастама ережелер болып табылады. Бл принциптерді маызы осы айтылан тжырымны зінен туындайды. Біріншіден, ылмысты іс жргізу ызметі осы принциптерге негізделген жне олар ылмысты процесті е маызды жатарын сипаттап крсетеді. Екіншіден, ылмысты іс жргізу органдары осы принциптерді басшылыа ала отырып з ызметін атарады жне бл принциптерді ата сатауа міндетті. шіншіден (ІЖК-ні 9-бабында айтыландай), бл принциптерді сатамау, оны сипаты мен мніне арай, іс жргізуді барысында шыарылан шешімдерді бзуа жне осы кезде жиналан істін, материалда-рыны занды кші жо деп табуа келіп сотырады.
ылмысты процесті принциптерін бастама ережелер ретінде арау заи дебиетте абылданан орта пікір боланымен, оларды за актілерінде тжырымдалып крсетілуі жнінде алымдарды арасында пікірталас жо емес. Кейбір авторларды пікірінше, занда баян етілмеген, алайда басшылыа алынатын ыты идеялар да ылмысты процесті принциптері ретінде бола алады деп санайды1. Ал, алымдарды басымкгішілігі ылмысты процесті принциптеріне за актілерде белгіленген бастама ережелер ана жатызылу керек екендігін олдайды1. Бл жадайда принциптер кытынормалараайналып, оларды іс жзінде олданылуы жне ата саталуы процеске атысушыларды барлыына бірдей талап болып табылады. Олай болмаса, принциптерді іс жзінде саталуы ыл-мысты процесті субъектілері шін міндетті бола алмайды.
ылмысты іс жргізу принциптері ІЖК-ні екінші тарауында («ылмысты процесті міндеттері мен принциптері» деп аталан, 10-31 баптарда) баяндалып жазылан. Мнда аталып жазылан принциптер азастан Республикасы Конституциясыны жетінші блімінде баян етілген сот трелігіні бастама ережелеріне сйкес келеді. Біра ІЖК-де жазылан принциптерді кпшілігі Конституцияда жекеленіп айтылмаан. Блай болу тсінікті: Конституцияда белгіленген бастама ережелер негізінен сот трелігін атаруды жалпы принциптеріне жататын боландытан, олар ылмысты іс жргізу принциптерін толы амти алмайды.
ІЖК-ні 10-31 баптарына сйкес, ылмысты процесті принциптеріне2 мына бастама ережелер жатады:
·зандылы;
·сот трелігін тек сотты ана жзеге асыруы;
·адам мен азаматтарды ытары мен бостандытарын сот арылы орау;
·жеке адамны абыройы мен адір-асиетін рметтеу;
·адамнын, жеке басына тиіспеушілік;
·ылмысты іс жргізу кезінде азаматтарды ытары мен бостандытарын орау;
·жеке мірге ол спаушылы; хат жазысуды, телефон арылы сйлесуді, почта, телеграф арылы жне зге де хабарласуды пиялылыы;
·трын йге ол спаушылы;
·меншікке ол спаушылы;
·кінсіздік презумпциясы;
·айта соттауа жне ылмысты ізге тсуге жол берілмеуі;
·сот трелігін за мен сот алдындаы тедік негізінде жзеге асыру;
·судьяларды туелсіздігі;
·сот ісін жргізуді тараптардын бсекелестігі мен те ыктылыы негізінде жзеге асыру;
·істі мн-жайын жан-жаты, толы жне объективті зерттеу;
·длелдемелерді ішкі сенім бойынша баалау;
·сезіктіні, айыпталушыны орану ыын амтамасыз ету;
·кулік айатар беру міндетінен босату;
·білікті за кмегін амтамасыз ету;
·жариялылы;
·ылмысты сот ісін жргізу тілі;
·іс жргізу рекеттері мен шешімдеріне шаымдануды еріктілігі.
Бл аталан бастама ережелер зара байланысты жне бір-біріне айшы келмейтін боландытан, олар ылмысты іс жргізу тртібін ттас сипаттап крсететін процессуалды принциптер жйесін райды. Біра, процессуалды принциптер жйесі аталан ережелермен ана шектеледі деп айтуа жатпайды. Яни, принциптер жйесін одан рі толытыру ммкіндігі жоа шыарылмауы тиіс.
Сонымен атар, жоарыда аталан бастама ережелер ылмысты іс жргізуді жалпы принциптері ретінде аралатын боланымен, олар процесті барлы стадияларында бірдей клемде олданылмайды. Мселен, сот трелігін тек сотты ана жзеге асыруы немесе судьяларды туелсіздігі принципі тікелей сотта істі арау кезінде з крінісін табады. Сол сияты, тараптарды бсекелестігі жне те ытылыы принципі басты сот талылауы стадиясына жузеге асырылады. Олай болса да, бл принциптер ылмысты процесті орта ережелері ретінде аралады. йткені, сот трелігін атару — ылмысты іс жргізуді негізгі мнісі болып табылады.
2.Задылы принципі. Бл принципті екі жаты мні бар: біріншіден, ІЖК-ні 10-бабыны 1-блігінде айтыландай, сот жне прокурор, тергеуші, анытау органы, анытаушы ылмысты істі жргізу кезінде азастан Республикасы Конституциясын, ІЖКті жне зге де нормативтік ыты актілерді талаптарын дл сатауа міндетті; екіншіден, ылмысты процеске атысушы баса да тлалар (азаматтар, йымдар) азастан Республикасы Конституциясын жне зге задарды да сатауа міндетті болып табылады. Олай болса да, задылы принципін ата сатау е алдымен ылмысты іс жргізу органдарыны тікелей міндеті екендігін ерекше айту ажет. йткені, бл органдар здері зандылыты ата сатаумен атар, баса іске атысушылар жаынан за бзушылыты болызбауа, сонымен атар оларды ытарын амтамасыз етуге ажетті шараларды олданып отырулары керек. Осыан сйкес, ІЖК-ні 10-бабынын, 2-белігінде былай деп крсетілген: егер сот олдануа жататын за немесе зге де нормативтік акт адам мен азаматты Конституциямен баянды етілген ытары мен бостандытарына нсан келтіреді деп йарса, ол іс жргізуді тотата труа жне сол актіні Конституцияа сйкес емес деп табу туралы сыныспен Конституциялы Кееске жгінуге міндетті.
Егер ылмысты іс жргізу орындары зандылы принципін сатамаан болса, онда (ІЖК-ні 10-бабыны 3-блігіне сйкес) бл іс бойынша шыарылан процессуалды шешімдер засыз деп тануа жне бзуа жатады.
Осы айтылан шаралар зандылы принципін амтамасыз етуді маызды процессуалды кепілдіктері болып табылады. Олармен атар, зандылы принципін амтамасыз етуді баса да мынадай кепілдіктері бар:
—ылмысты іс жргізуді барлы стадияларында зандылыты саталуын прокурорды адаалауы;
—жоары саты соттарыны тменгі сатыа жататын соттарды шыаран кімдері мен аулыларыны задылыын тексеруі;
— іске атысушы мдделі тлаларды (азаматтарды жне йымдарды) сотты, прокурорды жне алдын ала тергеу (анытау) органдарыны іс-рекеттері мен шешімдеріне шаымдану ыы жне ондай шаымдарды занда крсетілген тртіп бойынша уаытында аралып шешілуге міндеттілігі.
Сонымен атар, зандылы принципіні іс жзінде саталуы ылмысты процесті баса да принциптеріні саталуымен тыыз байланысты болып келеді. йткені, ылмысты іс жргізупринциптерін сатау — заны талабы. Егер ылмысты іс жргізу органы аталан принциптерді бірін бзан болса, ол зандылы принципіні саталмаандыын білдіреді.
Сот трелігін тек сотты ана жзеге асыруы. азастан Республикасы Конститушясыны 75-бабы жне ІЖК-ні 11-бабыны жазылуы бойынша, сот трелігін тек сотты ана жзеге асыруы принципі мына мселелерді амтиды:
—сотты кімі бойынша болмаса, ешкім де ылмыс жасааны шін кінлі деп таныла алмайды, сондай-а ылмысты жазаа тартыла алмайды;
—сотты зыреті жне кілеттігі, ылмысты сот ісін жзеге асыру тртібі замен айындалады жне оны з бетінше згертуге болмайды;
—сот трелігін азастан Республикасыны Жоары Соты, облысты жне баса жергілікті соттар жзеге асырады, бл соттар жйесі азастан Республикасы Конституциясымен жне конституциялы замен белгіленген; андай бір атаумен арнаулы жне ттенше соттарды руа жол берілмейді;
—сотты кілеттігін кімні болса да иемденуі занда кзделген жауаптылыа кеп сотырады;
—зіні арауына жатпайтын іс бойынша шыарылан, сондай-а зіні кілеттігін асыра олданан немесе ІЖКпен кзделген ылмысты сот ісін жргізу принциптерін згедей бзан сотты кімі мен баса да шешімдері засыз болады жне оларды кші жойылуа тиіс;
—ылмысты іс бойынша сотты кімі мен баса да шешімдерін ІЖКте крсетілген тртіппен ана тиісті соттар тексеріп, айта арай алады.
Бл принципті маыздылыын айта келіп, сотты ылмысты істерді шешу ызметін алдын ала тергеу оргындарыны ызметіне арсы оймау ажет. Тергеуші жне анытаушы ылмыстарды тез жне толы ашу міндеттерін орындау барысында ылмысты іс бойынша длелдемелер жинайды жне ол длелдемелер сотта істі арау кезінде тараптарды атысуымен зерттеліп, соны негізінде сот трелігі жзеге асырылады.
Адам мен азаматты ытары мен бостандытарын сот арылы орау. азастан Республикасыны занамасында азаматтарды ытары мен бостандытарын сот арылы орау мселесіне лкен мн берілген. йткені, халыаралы кыты жалпы жрт таныан принциптеріне сйкес, азаматтардыз мдделерін орау масатында сота жгінуі - істі дрыс шешуді е діл жолы ретінде аралады. Осыан сйкес, азастан Республикасы Конституциясыны 13-бабыны 2-блігінде былай деп крсетілген: «ркімні з ытары мен бостандытарыны сот арылы оралуына ыы бар». Бл принципке арналан ІЖК-ні 12-бабы бойынша:
1.ркімні з ытары мен бостандытарын сотпен орауа ыы бар.
2.Ешкімге зіні келісімінсіз ол шін замен кзделген істі соттылыы згертіле алмайды.
3.Мемлекет зада белгіленген жадайлар мен тртіп бойынша жбірленушіге сот трелігіне ол жеткізуін жне келтірілген залалды телуін амтамасыз етеді.
азастан Республикасыны занамасы азаматтарды ытары мен бостандытарын сот арылы орау принципін жария етумен атар, оны амтамасыз етуді кепілдіктерін де кздейді. Ол кепілдіктерді атарына мыналар жатады:
—азастан Республикасыны замен белгіленген жалпыа бірдей ылмысты сот ісін жргізу жйесіні болуы жне азаматтарды ытары мен бостандытарын орау — ылмысты іс жргізу міндеттеріні трі ретінде аралуы;
—іске атысушы азаматтарды з мдделерін орауа ажетті замен белгіленген ытарыны болуы жне оларды з ытарын жзеге асыруы шін ылмысты іс жргізу органдарыны жадай жасауа міндеттілігі;
—ылмысты сот ісін жргізу кезінде зада баян етілген демократиялы баыттаы принциптердін, басшылыа алынатындыы жне ылмысты іс жргізу органдарыны ол принциптерді ата сатауа міндетті болуы.
Мселен, ылмыстан зардап шеккен рбір адам ылмысты ізге тсу органына арыз беру арылы ылмыс жасаан адамны жауапа тартылуын талап ете алады. Егер кілетті орган ылмыс туралы арызды абылдаудан бас тартатын болса немесе бл орган баса трге заны талаптарын бзатын болса, онда жбірленуші ол жнінде сота шаымдануа ылы. Ал, ылмысты істі сотта арау кезінде жбірленуші зі немесе кілі арылы ылмыс жасаан адама таылан айыптауды олдап, ылмысты салдарынан тиген зиянны телуін талап ете алады. Осындай ытарын олдана отырып, жбірленушіні сот арылы занды мдделерін орауы амтамасыз етіледі.
Сол сияты, істі замен кзделген соттылыын згертуге болмайтындыы (Р Конституциясыны 77-бабыны 3-блігіні 3-тармаы жне ІЖК-ні 12-бабыны 2-блігі) рбірылмысты істі соттылыын за бойынша анытау арылыамтамасыз етіледі. Атап айтанда, ІЖК-ні 38-тарауында 1 (290—298 баптар) бірінші саты соттарынын, райсысы андайылмысты істерді арайтындыы ажыратылып крсетілген.
Осы тарауды нормаларыны негізінде мдделі тланыытарын орау жзеге асырылады.
Жеке адамны абыройы мен адір-асиетін рметтеу. азастан Республикасы Конституциясыны 17-бабында былай депжазылан: адамны адір-асиетіне ол сылмайды; ешкімдіазаптауа, оан зорлы-зомбылы жасауа, басадай атыгездікнемесе адамды адір-асиетін орлайтындай жбір крсетугеболмайды. Осы конституциялы ереже ылмысты процестегі ; жеке адамны абыройы мен адір-асиетін рметтеу принципінін, негізін райды. Бл принципті маызы адамны тумысынан айырмайтыныктары мен бостандыын орауды ажеттілігіне байланысты болып табылады. Яни, ылмысты іс жргізу кезінде адамдарды жеке міріні жадайлары ашылуы кездесетіндігі жнеіске атысушы жеке тлалара процессуалды мжбрлеушараларын немесе баса да ыпал ету амалдарын олданудыажеттілігі болатындытан, оларды абыройы мен адір-асиетін орауды маыздылыы артады.
ІЖК-ні 13-бабында жеке адамны абыройы мен адір-асиетін рметтеу принципіні мні крсетілген:
— ылмысты іс жргізу кезінде адамдарды абыройынтсіретін немесе адір-асиетін кемітетін шешімдер мен іс-рекеттерге тыйым салынады, адамны жеке мірі туралы мліметтерді ІЖКте кзделмеген масаттар шін жинауа, пайдалануа жне таратуа жол берілмейді;
—ылмысты процесті жргізуші органдарды засыз рекеттерінен адама келтірілген моральды зиян зада белгіленген тртіппен телуге тиіс.
ІЖК-ні кейінгі баптарында, яни ылмысты процестір стадиясына байланысты, бл принципті жеке жадайлардаолданылуы тияна талап крсетілген. Мселен, ІЖК-ні 201-бабына сйкес тергеу рекеттерін жргізуді жалпы ережелерініішінде: кш олдануа, орытуа жне зге де засыз шараларды олдануа жол берілмейді деп крсетілген. Сол сияты,
ІЖК-нін 226-бабы (3-блігі) бойынша, егер куландыружргізу кезінде адамны денесі жалааштандырылатын болса,онда тергеуші жынысы баса адамды куландыру кезінде атыспайды; 232-бапта (11-блігі) крсетілгендей, тергеуші адамдарды жеке мірінін тінту жне алу кезінде аныталан мн-жайларыны жария етілмеуіне шаралар олдануа міндетті.
Ал, егерде ылмысты іс жргізу органы бл принципті саталуын амтамасыз етпеген болса, онда р адам осыан байланысты келтірілген моральды зиянны телуін талап ете алады жне ондай талап сот арылы шешіліп, анааттандыруа жатады.
Адамны жеке басына тиіспеушілік. Бл принципті мні адамны жеке басыны бостандыын амтамасыз ету болып табылады. Осы принципке арналан азастан Республикасы Конституциясыны 16-бабында оны амтамасыз етуді мынадай кепілдіктері крсетілген:
—занда крсетілген реттерде ана жне тек соттын, шешімімен немесе прокурорды санкциясымен адамды амауа алуа немесе амауда стауа болады, амауа алынан адама сота шаымдану ыы беріледі;
—прокурорды санкциясынсыз адамды жетпіс екі сааттан аспайтын мерзімге ана стауа болады;
—сталан, амауа алынан рбір адам сол сталан немесе амауа алынан кезден бастап ораушыны кмегін пайдалануа ылы.
ІЖК-ні 14-бабында адамны жеке басына тиіспеушілік принципіні Конституцияда жазылан кепілдіктер толытырылып, баса да кепілдіктер крсетілген. Атап айтанда, ол кепілдіктерге мыналар жатады:
—рбір сталан адама стауды негізі, сондай-а ол андай ылмыс жасады деп сезіктелетіндігі немесе айыпталатындыын хабарланады;
—блтартпау шарасы ретінде амауа алынан немесе сезікті адамды стау оны мірі мен денсаулыына ауіп туызбайтын жадайларда жзеге асырылуы тиіс;
—амауа алынбаан адамды сот-психиатриялы сараптама жргізу шін медициналы мекемеге мжбрлеп орналастыруа сотты шешімімен ана жол беріледі; амауа алынбаан адамды сот-медициналы сараптама жргізу шін медициналы мекемеге мжбрлеп орналастыруа сотты шешімі немесе прокурорды санкциясы бойынша жол беріледі;
—ылмысты іс жргізу органдары засыз сталан немесе амауа алынан, медициналы мекемеге засыз орналастырылан не зада немесе кімде кзделгендегіден арты мерзім амауда отыран адамды дереу босатуа міндетті;
—ылмысты процеске атысушы адамдарды ешайсысына кш олдануа, атал немесе адамны адір-асиетін тсіретін рекет жасауа болмайды;
—ешкімді де адамнын, міріне немесе денсаулыына ауіп туызатын іс жргізу рекеттеріне тартуа болмайды;
—засыз бас бостандыынан айыру, мірі мен денсаулыына ауіпті жадайда стау, оан атал арау салдарынан азамата келтірілген зиян ІЖКте кзделген тртіппен телуге тиіс.
Сонымен, жоарыда айтылан азастан Республикасы Кон-ституциясыны 16-бабы мен ІЖК-ні 14-бабында жазылан талаптарды негізінде мынадай тжырымдар жасай аламыз:
1.Адамны жеке басыны бостандыын шектеуге тек занда крсетілген негіздер бойынша жне заны тртібін сатай отырып ана жол беріледі. Сондытан ІЖК-де айыпталушыны немесе сезіктіні блтартпау шарасы ретінде амауа алуды, сондай-а адамды сезікті ретінде стауды негіздері мен процессуалды тртібі крсетілген.
2.ылмысты іс жргізу органы амауа алынан немесе сезікті ретінде сталан адама оны ытарын тсіндіруге жне орану ыын амтамасыз етуге міндетті. амауа алынан немесе сталан адам прокурора жне сота шаымдану арылы зіні бас бостандыын орай алады.
3.амауа алынан адамдарды стау оларды мірі мен денсаулыына ауіп туызбайтын жадайларда жзеге асырылуы тиіс, олара кш олдануа, адір-асиетін тсіретін рекеттер олдануа немесе оларды орлап стауа жол берілмейді.
4.Адамны бас бостандыын амтамасыз етуді таы бір жолы сот-психиатриялы немесе сот-медициналы сараптама жргізу ажет болан жадайларда амауа алынбаан адамды медициналы мекемеге еріксіз орналастыруды тртібін сатау болып табылады. Ондай шара сотты шешімі немесе прокурорды санкциясы бойынша олданылады.
5.Засыз сталан немесе амауа алынан, медициналы мекемеге засыз орналастырылан адам, сондай-а занда немесе кімде крсетілгеннен арты мерзім амауда отыран адам дереу босатылуы тиіс. Бл шараны жзеге асыру ылмысты іс жргізу органдарына, соны ішінде, алдымен, зандылыты саталуын адаалайтын прокурора жкетеледі.
ылмысты іс жргізу кезінде азаматтарды ытары мен бостандытарын орау. Бл принцип брын аралан зандылыпринципімен тыыз байланысты болып табылады. Яни, ылмысты іс жргізу органдарыны зандылы принципін сатауы процеске атысушы азаматтарды ытары мен бостандытарын орауды талап етеді.
ІЖК-ні 15 бабына сйкес:
—ылмысты іс жргізу органы процеске атысушы азаматтарды ытары мен бостандытарын орауа, оларды жзеге асыру шін жадай жасауа, процеске атысушыларды зады талаптарын анааттандыруа уаытылы шаралар олдануа міндетті;
—процеске атысушы адамдард сондай-а оларды отбасы мшелерін немесе зге де жаын туыстарын лтірумен, кш олданумен, млкін жоюмен немесе блдірумен, не зге де заа арсы ауіпті рекеттермен орытандыын крсететін жеткілікті деректер болан кезде ылмысты істі жргізуші орган з зыреті шегінде бл адамдарды мірін, денсаулыын, абыройын, адір-асиетін жне млкін орауа занда кзделген шараларды олдануа міндетті.
Осы айтылан 15-бапты талабы бойынша, ылмысты істі жргізу кезінде азаматтарды ытары мен бостандытарын орау принципін сатау — екі жаты маызы бар шараларды олданылуын талап етеді. Біріншіден, ылмысты іс жргізу органы процеске атысушы тлалардын, райсысына оны ытарын тсіндіріп, ол ытарыны жзеге асырылуы шін ажетті жадайлар жасауа жне осыан байланысты тиісті шараларды олданып отыруа міндеттелген. Мселен, тергеуші жбірленуші ретінде танылан адама ІЖК-ні 75-бабында крсетілген кытарын тсіндіріп (айыпталушыа таылан айыптауды білуге, жауап беруге, длелдемелер тапсыруа жне т.б.), одан кейін жбірленуші тініш айтатын немесе талаптар оятын болса, ондай тініштер мен талаптарды шешуге байланысты тиісті іс-рекеттер жргізеді. Екіншіден, іске атысушы, азаматтарды ытары мен бостандытарын орау — оларды ауіпсіздігін амтамасыз етуді талап етеді. Сондытан, егерпроцеске атысушы адамдарды міріне, денсаулыына, абыройына арсы рекеттер немесе млкіне астанды жасалуы ммкін деп санауа негіз бар болса, онда ылмысты іс жргізу органы занда крсетілген шараларды олдану арылы (ІЖК-ні 98— 101 баптары бойынша) бл адамдарды ауіпсіздігін амтамасыз етуге міндетті.
Жеке мірге ол спаушылы, хат жазысуды, телефон арылы сйлесуді, почта, телеграф арылы жне зге де хабарласуды пиялылыы. азастан Республикасы Конституциясыны 18-бабында жазыландай:
-ркімні жеке міріне ол сылмауа, зіні жне отбасыны пиясы болуына, ар-намысы мен абройлы атыны оралуына ыы бар;
-ркімні зіні жеке салымдары мен жинаан аражатыны, жазысан хаттарыны, телефон арылы сйлескен сздеріні, почта, телеграф арылы жне баса жолдармен алысан хабарларыны пиялылыы саталуына ыы бар;
-бл ытарды шектеуге занда тікелей белгіленген реттер мен тртіп бойынша ана жол беріледі.
Осы конституциялы принцип ІЖК-нін 16-бабында да бекітілген. ылмысты істі жргізу кезінде жеке мірге ол спаушылы принципін сатау - хат жазысуды жне зге де хабарларды пиялылыын амтамасыз етумен байланысты бола трып, біра азаматтарды бл ытарын за бойынша шектейтін жадайлар, мселен, ІЖК-ні 235-237 баптарында крсетілген. Осы баптара сйкес, ылмыстарды алдын ала тергеу кезінде почта-телеграф жнелтімдерін ттындау, оларды тексеру жне алу, сейлесулерді тындау, хабарды жол-жнекей стау тергеушіні прокурор санкция берген аулысыны негізінде жргізіледі. Сол сияты, «Жедел-іздестіру ызметі туралы» заны 12-бабыны4-блігінде былай деп крсетілген: замен оралатын жеке мірге тиіспеушілік, хат жазысу, теле-фонмен сйлесу, телеграф хабарлары мен почта жнелтімдері пиясын ол судан орау ыын озайтын жедел-іздестіру шаралары тек ауыр жне ерекше ауыр ылмыстарды, сондай-а ылмысты топтар зірлеп жатан немесе олар жасаан ылмыстарды анытау, алдын алу жне ашу масатында прокурорды санкциясымен ана жзеге асырылады.
Жеке мірге ол спаушылы принципіне сйкес, тергеу рекеттерін немесе жедел-іздестіру шараларын жргізу кезінле,сондай-а сот талылауы кезінде ашылан адамдарды міріні жеке жатары туралы мліметтер жрт алдында жариялануа жатпайды. Бл талапты сатау тек ылмысты іс жргізу органдары шін ана емес, сонымен атар азаматтар шін де міндетті болып табылады. Сондытан осы жнінде, ажет болан жадайларда, ылмысты іс жргізу органдары іске атысушы азаматтарды ескертулері тиіс.
Трын йге ол спаушылы. Бл принцип азастан Республикасы Конституциясыны 25-бабында баян етілген: трын йге ол сылмайды жне сотты шешімінсіз трын йден айыруа жол берілмейді; трын йге басып кіруге, оны тексеруге жне тінтуге замен белгіленген реттер мен тртіп бойынша ана жол беріледі. Осы конституциялы нормаа сйкес ІЖК-ні 17-бабында да трын йге ол спаушылы принципі бекітілген.
ылмысты іс жргізуге байланысты трын йге онда тратын адамдарды еркіне арсы кіру ажет болатын жадайлар тиісті нормативтік ыты актілерде крсетіліп реттелген. Мселен, ІЖК-ні 222-бабына сйкес, трын йді арау (тексеру) тек онда тратын кмелетке толан адамдарды келісімімен ана жргізіледі. Егер онда тратын адамдар тексеріп арауа арсы немесе кмелетке толмаандар болса немесе оларды психикалы не зге ауыр науастан зардап шегетіні белгілі болса, онда тергеуші мжбрлеп арау туралы аулы шыарып, прокурорды санкциясын алуы тиіс. Прокурор санция беруден бас тартан жадайда арау жргізілмейді. Ал, трын йді оиа болан жер ретіде кідіртусіз арау ажет болып, оны кейінге алдыруа болмайтын жадайда, тергеуші длелді аулы шыарып, соны негізінде трын йді арауа ылы. Мндай жадайда тергеуші зі жргізген арау туралы оны зандылыын тексеретін прокурора бір тулік мерзімде хабарлауа міндетті. Бл хабарды аланнан кейін прокурор трын йді арауды зандылыын тексеріп, оны занды немесе засыз екені туралы аулы шыарады. Егер прокурор йді арау засыз жргізілген деп тапса, онда арауды нтижесін длелдеме ретінде олдануа жатпайды.
ылмысты іске маызы бар мн-жайларды анытау масатында трын йде тінту жргізу ажет болуы ммкін. Ондай жадайда тінту тергеушіні длелді аулысы бойынша прокурорды санкциясын алып жргізіледі.
Трын йге онда тратын адамдарды еркіне арсы кіру жедел-іздестіру шараларын жргізу барысында ажет болан жадайда «Жедел-іздестіру ызметі туралы» заны нормалары олданылады. Бл заны 12-бабында (4-блігі) былай деп крсетілген: трын йді ол судан орау ыын озайтын жедел-іздестіру шаралары тек ауыр жне ерекше ауыр ылмыстарды, сондай-а ылмысты топтар зірлеп жатан немесе жасаан ылмыстарды анытау, алдын алу жне ашу шін прокурорды санкциясымен ана жзеге асырылады.
орыта айтанда, трын йге ол спаушылы принципіні екі жаты маызы бар: біріншіден, азаматтарды кнделікті трмысыны ауіпсіздігін амтамасыз ету жне оларды трын йінен засыз айыруды болызбау шін; екіншіден, жеке мірге ол спаушылы принципін амтамасыз ету амалдарыны бірі ретінде.
Меншікке ол спаушылы. азастан Республикасы Конс-титуциясыны 2б-бабына сйкес азаматтарды меншік ыы оралады жне амтамасыз етіледі. Бл принцип ІЖК-ні 18-бабында да бекітілген. Осы баптарды нормалары бойынша: барлы азаматтар занды трде алан андай да болсын млкін жеке меншігінде стай алады; меншік ыы, оны ішінде мрагерлік ыы замен оралады; сотты шешімінсіз ешкімді де млкінен айыруа болмайды.
Айтылан баптарда тікелей крсетілмеген болса да, азаматтармен атар зады тлаларды да меншігіне ол сушылыа жол берілмеуі тиіс. Сондытан ІЖК-ні 18-бабында бекітілген меншікке олспаушылы принципі барлы тлалара атысты (жеке жне занды тлалар) бірдей олданылуа жатады.
Меншікке ол спаушылы принципіне байланысты ІЖК 18-бабыны 2-блігінде былай деп жазылан: іс жргізу барысында тлаларды банктегі салымдарына жне баса да мліктеріне тыйым салуа, сондай-а оларды алуа ІЖКте крсетілген жадайлар мен тртіп бойынша ана жол берілді. Осыан сйкес, ІЖК-ні 161-бабында млікке (соны ішінде банктегі шоттар мен салымдардаы аша аражатына жне зге де баалы заттара) тыйым салуды андай жадайда ммкін болатындыы жне тртібі крсетілген: сотты кімі бойынша шешілетін азаматты талапты, баса да мліктік шараны немесе ммкін болатын млікті тркілеуді амтамасыз ету масатында тергеуші (анытаушы) прокурорды санкциясымен не сотсезіктіні, айыпталушыны немесе олардын рекеттері шін жауапты болатын тланы млкіне тыйым салуа ылы.
Азаматтарды, сондай-а зады тлаларды меншік ыын орау азаматты, азаматты іс жргізу, ылмысты ы салаларыны институттары бойынша да амтамасыз етілді.
Кінсіздік презумпциясы. Бл принцип азастан Республикасы Конституциясыны 77-бабы 3-блігіні 1, 6, 8 тарматарына сйкес келетін ІЖК-ні 19-бабында тжырымдалып жазылан:
1) адамны ылмыс жасаандыы ІЖКте кзделген тртіппен длелденгенге жне сотты зады кшіне енген кімімен танылана дейін ол жасалан ылмыса кінлі емес деп саналады; 2) айыпталушы зіні кінсіздігін длелдеуге міндетті емес; 3) айыпталушыны кінлілігі жнінде сейілмеген кдік оны пайдасына аралады (тсіндіріледі); 4) айыптау кімін болжамдауа негіздеуге болмайды жне кім шындыа жататын длелдемелерді жиынтыымен расталуы тиіс.
Кінсіздік презумпциясы принципіне сйкес ылмысты іс жргізудегі «айыпталушы» жне ылмыс жасауа «кінлі адам» — бірдей ымдар емес. Яни, алдын ала тергеу жргізуді барысында айыпталушы ретінде жауапа тартылан адамны ылмыс жасауа кінлі немесе кінсіз екендігін тек сот ана шешеді. Егер бл адамнын, кінлі екендігі сотта ылмысты істі арау-ды нтижесінде длелденіп, ол жнінде айыптау кімі шыарылан болса, онда осы кім занды кшіне енгеннен кейін бл адам ылмыскер ретінде аралады. Ал бан дейін, зада крсетілген айыпталушыа (сотталушыа) олданылатын шектеулерді оспаанда, оны жалпыа бірдей конституциялы ытары саталады жне айыпталушы баса азаматтар сияты зіні конституциялы ытарын олдана алады.
Кінсіздік презумпциясы принципінен туындайтын маызды ереже: айыпталушыны ылмыс жасаандыы занды жолмен длелденуі тиіс жне оны длелдеу айыптау тарабына (айыптаушыа) жктеледі. Мселен, тергеуші ылмысты істі мн-жайларын толы ашу шін ажетті тергеу рекеттерін заа сйкес жргізу арылы айыпталушыны ылмыс жасаандыын длелдейді. Егер тергеу рекеттерін жргізу кезінде кш олдану, орыту немесе зге засыз амалдарды олдануа жол берілген болса, ондай жолмен жиналан длелдемелер айыптауанегіз бола алмайды. Яни, айыпталушыны ылмыс жасаудаы кінлілігі занды жолмен алынан длелдемелерді жиынтыымен уатталуы тиіс.
Айыпталушы оан таылан айыптаудан орануа ылы, біра ол зіні кінсіздігін длелдеуге міндетті емес. Егер айыпталушы за бойынша берілген ытарын олдануа рекет жасамайтын болса, оны зін осылай стауы кінсін мойындауды білдіреді деп санауа жатпайды.
Кінсіздік презумпциясына байланысты таы бір маызды аида — айыпталушыны кінлілігі жнінде сейілмейтін кдік оны пайдасына аралуы (тсіндірілуі) тиіс. «Сейілмейтін кдік» ретінде бл іс бойынша шешілуге тиісті мселе жнінде аны тжырыма келу ммкін болмайтын жадай аралады (ылмысты істі мн-жайларын толы, жан-жаты жне объектівті зерттеу шін за бойынша ажетті барлы шаралар орындалана арамастан). Мселен, ылмысты істі сот талылауында арауды нтижесінде айыпталушыны кінлілігі жнінде сейілмейтін кдік алатын болса, ондай кдік бл адамны пайдасына аралуа жататын боландытан, сот атау кімін шыаруы тиіс. Яни, сейілмейтін кдік туралы аиданы олдану — длелденбеген кінлілік длелденген кінсіздікті білдіреді деп ынуды ажет етеді. Осыан сйкес, сот айыптау кімін айыпталушыны ылмыс жасаандыы жнінде толы сенімге келген жадайда ана шыара алады. Егер ылмысты іс бойынша жиналып зерттелген длелдемелер бір-біріне айшы пікірлер туызып, істі фактілік мн-жайларын р трлі айтуа ммкіндік беретін болса, ондай жадайда сот айыпталушыны ылмыс жасаандыын болжамдау арылы айыптау кімін шыаруа жатпайды.
Кінсіздік презумпциясы принципін орытындылай келіп, бл принципті айыпталушыа ана емес, сонымен атар сезіктіге жне баса іске атысушылара да олданылатындыын ескерту ажет.
айта соттауа жне ылмысты ізге тусуге жол берілмеуі. азастан Республикасы Конституциясы 77-бабы 3-блігінін, 2-тармаында крсетілгендей, бір ы бзушылы шін ешкімді де айтадан ылмысты немесе кімшілік жауапа тартуа болмайды. Осы конституциялы нормаа сйкес ІЖК-ні 20-бабында ешкімде набір ылмыс шін айтадан ылмысты жауапа тартылмайды деп крсетілген.
Бл принципті жзеге асыруды кепілдігі ІЖК-ні 37-ба-бында 1-блігіні (7—8 тарматары) нормалары болып табылады. Осы нормалара сйкес, белгілі бір айыптау бойынша бл адама атысты сотты занды кшіне енген кімі не ылмысты істі ысарту туралы аулысы болуы, сондай-а белгілі бір айыптау бойынша бл адама атысты ылмысты ізге тсу органыны кшін жоймаан істі ысарту туралы аулысы болуы -ылмысты іс жргізуді болдырмайтын жадайлара жатады. Сондытан, кілетті органдар ылмысты іс бойынша сота дейінгі ндіріс кезінде, сондай-а сотта іс жргізу кезінде де жоарыда аталан жадайлардын бар-жоын тексеріп анытауа міндетті.
Іске мдделі адам зіне атысты айта ылмысты жауапа тартуды болдырмайтын жадай жнінде кілетті органа тініш жасай алады. Ондай жадайды бар екені расталан болса, бл орган ылмысты істі озаудан бас тарту немесе ылмысты істі ысарту туралы аулы шыаруы тиіс.
Сот трелігін за мен сот алдындаы тедік негіздерінде жузеге асыру. азастан Республикасы Конституциясыны 14-бабы бойынша:
1.За мен сот алдында жртты брі те.
2.Тегіне, леуметтік, лауазымды жне мліктік жадайына, жынысына, нсіліне, лтына, тіліне, дінге кзарасына, нанымына, трылыты жеріне байланысты немесе кез келген зге жадаяттар бойынша ешкімді ешандай кемсітуге болмайды.
Осыан сйкес, ІЖК-ні 21-бабында сот трелігін за мен сот алдындаы тедік негіздерінде жзеге асыру принципі бекітілген.
Бл принципті мні мен маызын айтанда, азаматтарды за мен сот алдындаы тендігі зара тыыз байланысты дей отырып, біра оларды (за мен сот алдындаы тендікті) мазмны жаынан айырмашылытарын жоа шыаруа болмайды. Яни, азаматтарды за алдындаы тендігі оларды сот алдындаы тендігінен ке ымды білдіреді. Бірінші жадайда, азаматтар-ды тедігі оларды оам міріні барлы салаларындаы ыты тедікті білдіретін болса, екінші жадайда — сот трелігін атару саласындаы азаматтарды тендігі айтылады. Азаматтарды сот алдындаы тедігі оларды за алдындаы тендігінен туындайды: за алдындаы тендік болмай, сот алдындаы тендік бола алмайды.
Сонымен атар, сот трелігін за мен сот алдындаы тедік негіздерінде жзеге асыру жнінде айтанда, бл принципті сота дейінгі ылмысты істі озау жне алдын ала тергеу жргізу кезінде маызы жо деп тсінуге болмайды. йткені, сота дейінгі ылмысты іс жргізу тртібін реттейтін ыты нормалар да ешкімді тегіне, леуметтік, лауазымды жадайына, жынысына немесе нсіліне арап кемсітуді болдырмайды. Сондытан, азаматтарды за мен сот алдындаы тедігі — тек сот трелігін атару принципі ана емес, сонымен атар ттас ылмысты іс жргізу принципі деп те арауа жатады.
Сонымен:
1)азаматтарды за алдындаы тедігі — ылмысты іс бойынша ндіріс кезінде (ылмысты істі озау, алдын ала тергеу жне істі сотта арап шешу) барлы азаматтара бірдей кші бар зандарды олданылатындыын жне оларды ешайсысыны ытары басалардан згеше шектелмейтіндігін, сондай-а басалардан артышылыы болмайтындыын білдіреді;
2)азаматтарды сот алдындаы тендігі — оларды барлыы да азастан Республикасыны жалпыа бірдей сот жйесіне кіретін соттарды алдында жауапты болып, сотта іс жргізу кезінде ешкімні де артышылытара иемденуіне жне жадайыны ерекшеленуіне жол берілмейтіндігін крсетеді.
орыта айтанда, ылмысты іс жргізуге атысушы тлаларды замен кзделген ытары мен міндеттері барлы азаматтара бірдей таралатын боландытан, сот трелігін атару жалпы ереже бойынша жргізіледі; іс жргізуді тртібі айыпталушыны немесе жбірленушіні жне зге процеске атысушыларды жеке басына байланысты згертуге жатпайды. Дегенмен, ІЖК-де крсетілген жекелеген санаттара жататын істер бойынша ндірісті ерекшеліктері болатындыын да айту ажет. Мселен, кмелетке толмаандарды ылмысты істерін жргізу кезінде жалпы ережелермен атар кейбір осымша ережелер де олданылады. Біра, ол ережелер азаматтарды за жне сот алдында тендігі принципін бзуа сотырмайды жне олар кмелетке толмаандарды ытарын орауды кшейту масатында кзделген.
Сонымен атар, дниежзілік тжірибеге сйкес парламент депутаттарына, мемлекеттік органдарды кейбір лауазымды адамдарына, дипломатиялы ызметкерлерге атысты ылмысты іс жргізуді замен шектелген клемде ерекшеліктері болатындыы белгілі. Сол сияты, азастан Республикасыны ІЖК-ні 53-тарауында артышылытары мен ылмысты ізге тсуден иммунитеттері бар адамдара атысты ылмысты іс жргізуді ерекшеліктері крсетілген. Оларды атарына: азастан Республикасы Парламентіні депутаттары, Конституциялы Кеесті Траасы жне мшелері, судьялар, азастан Республикасыны Бас Прокуроры, дипломатиялы иммунитеті бар адамдар жатады. Бл адамдара атысты ылмысты сот ісін жргізу ерекшеліктері — оларды туелді болмауын амтамасыз ету жне засыз ылмысты жауапа тартылуларын болызбау масатында осымша кыты кепілдіктерді кзделуімен байланысты болып табылады.
Судьяларды туелсіздігі. Судьяларды туелсіздік принципі азастан Республикасы Конституциясыны 77-бабыны 1 жне 2 бліктерінде жазылып бекітілген: судья сот трелігін іске асыру кезінде туелсіз жне Конституция мен заа ана баынады; сот трілігін іске асыру жніндегі сотты ызметіне андай да болсын араласуа жол берілмейді, наты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
Бл принцип ІЖК-ні 22-бабында да бекітіліп, мнда былай деп крсетілген: судьялар туелсіздігіні кепілдігі азастан Республикасы Конституциясымен жне замен белгіленген. Яни, ол кепілдіктер Конституциямен атар «азастан Республикасыны сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы» конституциялы заны негізінде аныталады. Осы задара сйене отырып, судьялар туелсіздігіні мына кепілдіктерін атай аламыз:
—сот трелігін атаруды занда крсетілген рсіммен орындалуы;
—судьяны сот трелігін іске асыру жніндегі ызметіне араласаны шін, сондай-а сотты жне судьяларды сыйламаандыы шін замен кзделген жауаптылыты болуы;
—судьяа ешкімні тиіспеуі (судьяны, ылмыс стінде сталан немесе ауыр ылмыс жасаан жадайларды оспаанда, ттына алуа, кштеп келуге, оан кімшілік жазалау шараларын олдануа, Жоары Сот Кеесіні орытындысына негізделген азастан Республикасы Президентіні келісімінсіз, ал Конституцияны 55-бабыны 3-тармаында белгіленген жадайда азастан Республикасы Парламенті Сенатыны келісімінсіз оны ылмысты жауапа тартуа болмайды);
—судьяны ызметке сайлау, таайындау, оны кілеттігін тотату тртібіні занда белгіленуі;
—судьялара мемлекет есебінен материалды жадай жасау жне леуметтік амсыздандыруды болуы;
—судьяларды, оларды отбасы мшелері мен млкіні мемлекеттік орауда болатындыы;
—судьяа занда кзделмеген соттан тыс функциялар мен міндеттерді жктеуді болмайтындыы.
Судьяны туелсіздігі принципіні кепілдіктері осылармен ана шектелмейді. Алайда, осы аталан кепілдіктерді зі де судьяларды сот трелігін атару кезіндегі туелсіздігі іс жзінде амтамасыз етілетіндігін білдіреді.
Сот ісін жргізуді тараптарды бсекелестігі мен те ытылыы негізінде жзеге асыру. ІЖК-ні 23-бабында бекітілген бл принципті мні — ылмысты істі жргізуді айыптау жне орау (орану) тараптарыны бір-бірінен блектенуіне негізделуі жне тараптара те процессуалды ытар беру арылы оларды сот талылауына атысуларына бірдей ммкіндік туызу болып табылады. Ал сот айыптау немесе орану тарабыны жаында болмай, яни бейтараптылы сатай отырып жне тараптара з ытарын жзеге асыру шін ажетті жадай туызу арылы ылмысты істі діл шешуі тиіс.
Сонымен, тараптарды бсекелестігі принципіні басты сипаты — ылмысты сот ісін жргізу кезіндегі ш негізгі процессуалды функцияларды (айыптау, орану жне ылмысты істі шешу) бір-бірінен аны блектенуі жне р функцияны атаруды сйкес субъектілерге жктелуі болып табылады: айыптау функциясын атару — айыптау тарабына, орау (корану) — орау тарабына, ылмысты істі шешу — сота. Осыан сйкес ІЖК-ні 23-бабында былай деп крсетілген: сотталушыа таылан айыптауды длелдеу міндеті айыптаушыа жктеледі; ораушы сотталушыны орауды занда кзделген барлы ралдары мен дістерін пайдалануа міндетті; сот объективтілікті жне бейтараптылыты сатай отырып, тараптарды з міндеттерін орындауы жне здеріне берілген кытарын жзеге асыруы шін ажетті жадай туызады.
Сотта істі арау кезіндегі тараптарды бсекелестігін амтамасыз етуді маызды шарты оларды те ытылыын сатау болып табылады. Тараптарды те кытылыы — сотталылауы кезінде тараптара ылмысты істі мн-жайларын толы жан-жаты ашуа жне длелдемелерді зерттеуге атысулары шін бірдей ммкіндік берілетіндігін, сондай-а осы кездегі іс-рекеттерді барлыы тараптардын бірдей атысуымен жргізілетіндігін білдіреді. Осы трыдан аланда, мемлекеттік айыптаушы ретінде сота атысатын прокурорды орану тарабына жататын сотталушыдан жне оны ораушысынан артышылыы болмайды. Прокурор, жбірленуші, сотталушы жне оны ораушысы длелдемелерді зерттеуге атысуа (сотталушыдан, жбірленушіден, кулардан жауап алуа жне т. б.), сота тсініктер беруге, тініштер айтуа, з пікірін білдіруге, длелдемелер тапсыруа те ылы болып табылады. Біра, сонымен атар, тараптарды те ытылыы ымыны оларды процессуалды жадайы ымынан зге мселе екендігін ескеру ажет (прокурорды процессуалды жадайы жбірленушіні немесе сотталушыны процессуалды жадайымен бірдей бола алмайды).
Тараптарды бсекелестігіне байланысты ескерілетін таы бір жадай: бл принципті толы маынада олданылуы бірінші саты сотында істі арау кезінде, яни басты сот талылауы стадиясында ммкін болатындыы. Сондытан ІЖК-ні 23-бабында бл принципті осы стадияа сйкес сипатта жазыландыына назар аудару ажет. Сонымен атар, осы бапты 10-блігіне сйкес, апелляциялы жне адаалау сатыларында да тараптарды сотта істі арауа атысулары жоа шыарылмайды. Біра, бл сатылардаы сотта іс жргізуді тртібі бірінші саты сотындаы ндірістен згеше болып табылады жне тараптарды бсекелестігі принципін амтамасыз етуді шарттарына сйкес келмейді. Ал, алдын ала тергеу кезіндегі тараптарды бсекелестігі принципін олдану жнінде айтатын болса, ылмысты істі жргізуді бл стадиясына да айыптау жне орану тараптары атысады. Тергеуші (анытаушы) ылмысты тез жне толы ашу міндетін орындай отырып, сонымен атар сезіктіні жне айыпталушыны ытары мен зады мдделерін орауды жне орану тарабыны іске атыстырылуын амтамасыз етеді. Біра, алдын ала тергеу (анытау) жргізуді жалпы шарттары жне процессуалды тртібі бсекелестік принципін толы жзеге асыруды амтамасыз ете алмайды.
Істі мн-жайын жан-жаты, толы жне объективті зерттеу. ІЖК-ні 24-бабында жазылан: сот, прокурор, тергеуші,анытаушы істі дрыс шешуге ажетті жне жеткілікті мн-жайларды жан-жаты, толы жне объективті зерттеу шін занда кзделген барлы шарларды олдануа міндетті.