Таырып. ылмысты іс жргізудегі мліктік мселелер. Іс жргізу мерзімдері.
Дріс масаты:ылмысты іс жргізудегі мліктік мселелерді ашу. Іс жргізу мерзімдерін талдау.
ысаша мазмны:
1. ылмысты іс жргізуде аралатын азаматты талаптарды пні, оны сынуды негіздері жне іс жргізу тртіптері. ылмысты іс жргізудегі азаматты талапты ыкты негізі. Азаматты талапкер ретінде тану. Зиянды теуді негіздері, шарттары, млшері жне тсілі туралы ережелерді колдану. Азаматты талап бойынша шешім. Азаматты талапты амтамасыз ету.
2. Айыптау жне актау кімдерін таайындаанда, ылмысты істі ысартан жадайда азаматты талапты шешу. Азаматты талап блігінде сотты кімі мен аулысын орындау.
3. ылмысты іс бойынша ндіріс барысында кеткен шыындарды теу мен ебекке аы тлеу.
4. Іс жргізу шыындары: тсінігі, трлері. Іс жргізу шыындарын ндіріп алу негіздері мен трлері. 1с жргізу шыындарын теуді негіздері мен ндіру тртіптері.
5. Іс жргізудегі мерзімдеріні ымы, маызы жне трлері. Іс жргізу мерзімдерін санау тртібі. Іс жргізу мерзімдерін зарту мен алпына келтіру тртібі. ылмысты іс жргізудегі мерзімдерді ткізіп алуды іс жргізу ыты салдары.
1.Жеке жне занды тлаларды ылмысты іс жргізу кезінде з ытарын жзеге асыру амалдарыны бірі азаматты талап ою болып табылады. Бл мселеге ІЖК-ні 20-тарауы (162—171 баптар) арналан. Соны ішінде 162-бапа сйкес, ылмысты процесте жеке жне занды тлаларды здеріне тікелей ылмыспен немесе есі дрыс емес адамны оама кауіпті рекетімен келтірілген мліктік немесе моральды зиянды теу туралы, сондай-а ылмысты (оама ауіпті рекетті) салдарынан здері жаынан болан шыыстарды теу туралы азаматты талаптары аралады. Яни, осы бап бойынша: ылмысты жауапа тартылатын адамны рекетімен байланысты ана емес, сонымен атар есі дрыс емес адамны рекетімен келтірілген мліктік жне моральды зиянды, сондай-а бл рекетті салдарынан болан шыыстарды теу туралы да азаматты талап ойылуы ммкін. Соы жадайда азаматты талап есі дрыс емес адамны рекеті шін жауапты болатын тлаа ойылады. Баса кездерде азаматты талап айыпталушыа немесе оны ылмысты рекеті шін материалды жауап беретін жеке немесе занды тлаа ойылуы тиіс (ІЖК-ні 162-бабыны 2-блігі).
ылмысты іс бойынша ойылатын азаматты талап зіні мнісі бойынша азаматты істер бойынша ойылатын талап ымына сйкес болып табылады. Ал, азаматты істер бойынша ойылатын талаптарды мынадай трлері болады: 1) ндіру туралы талап; 2) ыты атынастарды тану (анытау) туралы талап; 3) ыты атынастарды згерту немесе жою (тотату)туралы талап.
ылмысты істер бойынша ойылатын азаматты талаптар негізінен ндіру талабына жатады. Яни, бл талаптарды мні тікелей ылмыспен келтірілген мліктік зиянды, сондай-а ылмысты салдарынан болан шыыстарды (жерлеуге, зардап шеккен адамды емдеуге кеткен шыыстарды, сатандыру темі, жрдемаы немесе зейнетаы ретінде тленген, алдын ала тергеу жргізуге жне сота атысуымен байланысты, соны ішінде кілдікке тленген шыыстарды) теттіру болып табылады. Сонымен атар, зардап шеккен тла ылмыспен келтірілген моральды зиян шін де ндіру талабын (ашалай темаы тлеу туралы) оюа ылы.
ылмысты зардабынан болан мліктік жне моральды зиянды теу туралы талап азаматты іс жргізу тртібімен де аралуы ммкін. Біра, мндай талапты ылмысты іспен бірге арауды азаматты талапты шешетін сот шін жне іске мдделі адамдар мен баса процеске атысушылар шін де тиімді екедігін айту ажет.
Біріншіден, азаматты талапты ылмысты іспен бірге аралуы істі мн-жайларын толы жне жан-жаты ашуа, сотты кіміні жне азаматты талап туралы шешіміні длелді болуына ыпалын тигізеді. Яни, ылмысты іс бойынша длелдеу пніне ылмыспен келтірілген зиянны сипаты мен млшерін анытау жататын боландытан, басты сотталылауы кезінде ондай мн-жайлар айыптау жне орау (орану) тараптарыны атысуымен жан-жаты зерттеліп, сол арылы азаматты талапты негізділігі, оны анааттандыруа жататын-жатпайтындыы жнінде сот аны тжырыма келе алады. Сонымен атар, ылмыспен келтірілген зиянны млшерін толы зерттеп анытауды ылмысты дрыс саралануы шін (ылмысты тріне арай), ылмысты занды дрыс олдану шін де маызы болады.
Екіншіден, азаматты талапты ылмысты іспен бірге арау — азаматты талапкер шін длелдеу міндеті трысынан аланда тиімді болып табылады. Яни, егер азаматты іс жргізуде азаматты талапкер зіні талаптарын жне сілтеме жасайтын мн-жайларды длелдеуге тиіс болса, ылмысты процесте азаматты талапты негіздерін длелдеу ылмысты іс жргізу заы бойыиша жзеге асырылады жне сондытан азаматты талапкерге длелдеу міндеті жктелмейді. ІЖК-ні 24-бабында крсетілгендей, ылмысты іс жргізу органы (сот, прокурор, тергеуші, анытаушы) істі дрыс шешуге ажетті жне жеткілікті мн-жайларды жан-жаты, толы жне объективті зерттеу шін занда кзделген барлы шараларды олдануа міндетті1.
шіншіден, азаматты талапты ылмысты іспен бірге арау сот ісін жргізуді айталанбауын (азаматты іс жргізу тртібімен) жне ылмыстан зардап шеккен тланы мліктік ытарын кешіктірусіз алпына келтіруді кздейді. Мндай жадайда айыпталушыны (сотталан немесе аталан адамды), жбірленушіні жне баса да процеске атысушыларды айталап сота шаыру жне бір ылмыс бойынша екі рет сот ісін жргізу ажет болмайды.
Тртіншіден, ылмысты процесте азаматты талап ойан тла мемлекеттік баж тлеуден босатылады (ІЖК 162-бабыны 3-блігі).