Ылмысты iс бойынша iс жргiзу барысындаы ебекке аы тлеу жне шыындарды теу
За кмегiне аы тлеу
1. ораушыны жне жбiрленушiнi кiлiнi за кмегiне аы тлеу азастан Республикасыны занамасына сйкес жргiзiледi.
2. ылмысты процестi жргiзетiн орган, бан негiз болан жадайда сезiктiнi, айыпталушыны, жбiрленушiнi за кмегiне аы тлеуден толы немесе iшiнара босатуа ылы. Бл ретте адвокатты ебегiне аы тлеу бюджет аражатыны есебiнен жргiзiледi.
3. ІЖКтi 71-бабыны шiншi блiгiнде жне 80-бапты екiншi блiгiнде кзделгендей адвокат анытауа, алдын ала тергеуге немесе сота клиентпен шарт жасамай, таайындау бойынша атысан жадайларда, адвокаттарды ебегiне аы тлеу жнiндегi шыыстар бюджет аражатыны есебiне жатызылуы тиiс.
Аудармашыны, маманны, сарапшыны орындаан жмысы шiн сыйаы алуы
1. ылмысты iс бойынша iс жргiзу кезiнде тиiстi жмысты орындайтын аудармашы, маман, сарапшы:
1) егер жмысты ызметтiк тапсырма тртiбiмен орындаса - жмыс iстеген орнында жалаы;
2) егер орындалан жмыс оларды лауазымды мiндеттерiнi аясына кiрмесе жне жмыстан тыс уаытта орындалса - азастан Республикасыны кiметi белгiлеген ставкаларды шегiнде республикалы бюджет аражатыны есебiнен сыйаы;
3) егер жмысты осы тараппен уадаласты бойынша орындаса - тараппен жасалан шартта белгiленген млшерде сыйаы алады.
2. Осы бапты бiрiншi блiгiнi 2-тармаында кзделген жадайда сыйаы ылмысты процестi жргiзiп отыран органны аудармашы, маман, сарапшы шотты сынаннан кейiн шыаран аулысыны негiзiнде тленедi.
4.ылмысты сот iсiн жргiзу тртiбiмен жбiрленушiнi, азаматты талап оюшыны, азаматты жауапкердi, оларды зады кiлдерiнi ылмысты процестi жргiзушi органны таайындауы бойынша ораушы ретiнде за кмегiн крсететiн адвокаттарды немесе жбiрленушiнi (жеке айыптаушыны) кiлiнi ІЖКтi 71-бабыны шiншi блiгiнде жне 80-бапты екiншi блiгiнде кзделген жадайларда, кунi, аудармашыны, маманны, сарапшыны, кугердi мынадай шыыстары бюджет аражатыны есебiнен телуге жатады:
1) ылмысты iстi жргiзу органыны шаыртуы бойынша келуге байланысты шыыстар:
- темiр жол, су, автомобиль (таксидi оспаанда) клiгiмен жне сол жерде бар баса да клiк трлерiмен жол жру ны, ал ылмысты процестi жргiзушi органны келiсуiмен - уе клiгiмен жол жру ны;
- ызметтiк iссапарлара аы тлеу шiн абылданан норма бойынша бл шыындарды йым, жмыс берушi темейтiн реттегi трын йдi жалдау ны;
2) бл адамдар шiн ылмысты процестi жргiзушi органны талап етуi бойынша трылыты тратын жерiнен тысары жерде труы ажет болан кезде жне тулiктiк аыны йым, жмыс берушi темейтiн кездегi - тулiктiк аы;
3) олар шiн орташа жалаысын йым, жмыс берушi сатайтын жадайлардан баса, ылмысты процестi жргiзушi органны талап етуi бойынша ылмысты сот iсiн жргiзуге атысуа кеткен барлы уаыт шiн орташа жалаы;
4) сол адамны ылмысты процестi жргiзушi органны талап етуi бойынша тергеу iсiне немесе баса да iс жргiзу рекетiне атысуы нтижесiнде сапасынан айырылан немесе жоалан млiктi алпына келтiруге немесе сатып алуа арналан шыындары.
Мемлекеттiк органдар мен йымдар жбiрленушiнi, оны зады кiлiнi, кунi, аудармашыны, маманны, сарапшыны, кугердi, сота шаырылан, бiра алабилер аласыны рамына iрiктеп алынбаан алабиге кандидатты ылмысты процестi жргiзушi органны талап етуi бойынша ылмысты сот iсiн жргiзуге атысуа кеткен барлы уаыты iшiндегi орташа жалаысын сатауа мiндеттi.
Маман мен сарапшыа сондай-а олара тиесiлi химиялы реактивтер мен тапсырылан жмысты орындау кезiнде жмсалан баса да шыыс материалдарыны ны, сондай-а жмысты орындау шiн оларды рал-жабдытарды пайдалананы, коммуналды ызмет крсетулер жне машина уаытын ттынаны шiн тлеген аысы теледi.
ылмысты iс бойынша iс жргiзу кезiнде шыан шыындар осы бапты бiрiншi блiгiнде крсетiлген адамдарды тiнiшi бойынша, ылмысты процестi жргiзушi органны аулысыны негiзiнде, задарда белгiленген млшерде телуге жатады. Аталан шыыстар сонымен атар осы бапты бiрiншi блiгiнде крсетiлген адамдарды тергеу iсiне атысуа тартан тарапты есебiнен не ІЖКте кзделген баса жадайларда телуi ммкiн. Осы бапты бiрiншi блiгiнi 1, 2 жне 4-тарматарында кзделген шыындар задара сйкес ылмысты процестi жргiзушi органны з бастамашылыымен телуi ммкiн. Крсетiлген шыыстарды тлеу тртiбiн азастан Республикасыны кiметi айындайды.
Iс жргiзу шыындары
Iс жргiзу шыындары:
1) кулара, жбiрленушiлерге жне оларды кiлдерiне, сарапшылара, мамандара, аудармашылара, кугерлерге ІЖКтi 173, 174-баптары тртiбiмен тленетiн сомалардан;
2) траты жалаысы жо кулара, жбiрленушiлерге жне оларды кiлдерiне, кугерлерге оларды алыпты жмыстарынан ол здiргенi шiн тленетiн сомалардан;
3) жмыс iстейтiн жне траты жалаысы бар кулара, жбiрленушiлерге жне оларды зады кiлдерiне, кугерлерге оларды ылмысты процестi жргiзушi органа шаыртылуына байланысты кеткен барлы уаыты шiн толы алмаан жалаысын теу шiн тленетiн сомалардан;
4) мiндеттер ызметтiк тапсырма тртiбiмен орындаланнан баса жадайларда сарапшылара, аудармашылара, мамандара оларды анытау, алдын ала тергеу процесiнде немесе сотта з мiндеттерiн орындааны шiн тленетiн сыйаыдан;
5) ораушыны за кмегiн крсеткенi шiн тленетiн сомалардан, сезiктi, айыпталушы немесе сотталушы адам оны тлеуден босатылан не адвокат анытауа, алдын-ала тергеуге немесе сота клиентпен келiсiм жасамай, таайындау бойынша атысан жадайда;
5-1) жбiрленушiнi кiлi (жеке айыптаушы) за кмегiн крсеткенi шiн тленетiн сомалардан, оны тлеуден босатылан жадайда;
6) заттай длелдемелердi сатау мен жнелтуге жмсалан сомалардан;
7) сот сараптамасы органдарында сараптама жргiзуге жмсалан сомалардан;
8) тергеуден немесе соттан жасырынан айыпталушыны iздестiруге байланысты жмсалан сомалардан;
9) айыпталушыны тергеушiге немесе сота ол длелсiз себептермен келмеген жадайда алып келуге байланысты, сондай-а сотталушыны длелсiз себептермен келмеуiне не оны сота мас болып келуiне байланысты сот арауын баса уаыта алдыруа байланысты жмсалан сомалардан;
10) ылмысты iс бойынша iс жргiзу кезiнде келтiрiлген зге шыындардан ралады.
Iс жргiзу шыындарын тлеттiру
Iс жргiзу шыындарын сот сотталушыа жктеуi ммкiн немесе олар мемлекет есебiне жатызылады. Аудармашыа, тленген сомаларды оспаанда, сот сотталушыдан iс жргiзу шыындарын тлеттiруге ылы. Iс жргiзу шыындары жазадан босатылан сотталушыа да жктелуi ммкiн.
Iске аудармашыны атысуына байланысты iс жргiзу шыындары мемлекет есебiне жатызылады. Егер аудармашы з функцияларын ызметтiк тапсырма тртiбiмен орындаан болса, онда оны ебегiне аы тлеудi мемлекет аудармашы жмыс iстейтiн йыма тейдi.
ІЖКтi 71-бабыны шiншi блiгiнде жне 80-бабыны екiншi блiгiнде кзделген жадайларда кдiктiнi, айыпталушыны, сотталушыны ораушысы немесе жбiрленушiнi (жеке айыптаушыны) кiлi ретiнде за кмегiн тегiн крсеткен адвокатты iске атысуына байланысты iс жргiзу шыындары бюджет аражаты есебiне жатызылады.
Сотталушы аталан немесе iс ІЖКтi 37-бабыны бiрiншi блiгiнi 1, 2-тарматарына жне 269-бабыны екiншi блiгiне сйкес ысартылан жадайда iс жргiзу шыындары мемлекет есебiне жатызылады. Егер сотталушы iшiнара ана аталса, сот оны кiнлi деп танылан айыппен байланысты iс жргiзу шыындарын тлеуге мiндеттейдi.
Iс жргiзу шыындары оны тлеуге тиiс адам млiктiк жаынан дрменсiз болан жадайда мемлекет есебiне жатызылады. Егер iс жргiзу шыындарын тлеттiру сотталушыны асырауындаы адамдарды материалды жадайына айтарлытай сер ететiн болса, сот сотталушыны iс жргiзу шыындарын тлеуден толы немесе iшiнара босатуа ылы.
Iс бойынша бiрнеше сотталушыны кiнлi деп тани отырып, сот iс жргiзу шыындары оларды райсысынан андай млшерде тлеттiрiлуге тиiс екенiн белгiлейдi. Бл ретте сот сотталушы кiнсiнi сипатын, ылмыс шiн жауапкершiлiк дрежесiн жне млiктiк жадайын есепке алады.
Кмелетке толмаандарды ылмыстары туралы iстер бойынша сот iс жргiзу шыындарын кмелетке толмаандарды ата-аналарына немесе оларды орнындаы адамдара жктей алады.
Сотталушы жеке айыптау iсi бойынша аталан кезде сот iс жргiзу шыындарын шаымы бойынша iс жргiзу басталан адама толы немесе iшiнара тлеттiруге ылы. Тараптарды бiтiмге келуiне байланысты iс ысарылан кезде iс жргiзу шыындары бiр немесе екi тараптан да тлеттiрiледi.
Айыпталушы айтыс болан жадайда оны мрагерлерi iс жргiзу шыындарына байланысты мiндеттемелер бойынша жауап бермейдi.
Iс жргiзу шыындарын тлеттiру ыы сотты тиiстi шешiмi зады кшiне енген кннен бастап ш жыл ткен со ескiруiне байланысты тотатылады.
5.аралып отыран категорияны нерлым ке ымын біз Ю.В. Кореневскийден табамыз, ол ылмысты сот ісін жргізудегі іс жргізу мерзімдері - аиатты анытау, іске атысушы адамдарды ытарын орау (бліп крсеткен - Б.Т.) масаттарында андай да болсын іс жргізу рекеттерін жзеге асыру, сот процестеріні трбиелеу, алдын алу ммкіндіктерін арттыру шін зада белгіленген уаыт. Іс жргізу мерзімдеріне сот ісіне атысушыларды ытарын орау сияты белгіні берілуі оларды мндік жаын едуір байыта тседі.
Іс жргізу мерзімдеріні мніне тере тсінік берген А.П. Гуляев, ол былай деп жазады: «Іс жргізу мерзімдері... кепілдіктер жйесіні бір блігін райды. Оларды ерекшелігі ылмысты іс жргізу ызметін белгілі бір уаыт аралыын белгілеу жолымен регламенттеу дісіні згешелігінде, сол уаыт аралыында тиісті іс жргізу рекеттеріні орьшдалуына жол беріледі. Мерзімдерді есептеуді тртібі жне ткізіп алынан мерзімді алпына келтіру туралы жалпы ережелер бар за нормалары іс жргізу мерзімдеріні на осы ерекшелігімен байланысты...
Жоарыда баяндалан ережелер ылмысты іс жргізу заымен белгіленген мерзімдерді кандай да болсын іс жргізу рекеттерін орындау уаытын шектейтін іс жргізушілік кепілдіктеріні бір трі деп белгілеуге негіз береді». Бл айындама М.М. Выдряны пікірімен йлеседі, ол іс жргізушілік кепілдіктеріні жалпы саяси маызын баалай келіп, былай деп жазды: «Жалпымемлекеттік трыдан аланда іс жргізушілік кепілдіктерін сот трелігіні алыпты жзеге асырылуын амтамасыз ететін ралдар жйесі деп санауа болады».
олданылып жрген ылмысты іс жргізу заына жасалан талдау іс жргізу мерзімдері туралы жалпы норма жо екенін длелдейді. Сонымен бірге ІЖК-те мерзімдерді есептеу туралы (54-бап), ткізіп алынан мерзімді алпына келтіру туралы (45,56-баптар), іс жргізу мерзімдерін сатау туралы(55-бап), іс жргізу мерзімдерін ткізіп алуды ыты зардаптары туралы (56-бап), амауа алуды мерзімдері мен оларды зартуды тртібі туралы (153-бап), алдын ала тергеу мерзімі туралы (196-бап), кімге шаымдану мерзімдері туралы (399-бап) жне т.б. дербес нормалар бар. ІЖК-тегі жзге жуы нормада ылмысты процесте уаытты регламенттеуді жекелеген элементтері бар. Жалпы мен жалыны осындай аракатынасы жадайында мерзімдер мні, орны жне маызды мселелеріні жне оларды бзуды ыты зардаптарыны кате тсіндірілуі ммкін. Соысы задылыты сатау трысынан ерекше маызды. Мселен, сотталушы кассациялы шаымды берілген он туліктік мерзімді бза отырып жасаан жадайда оны зады кші болмайды жне бірінші сатыдаы сот шыаран кімні кшін жою жне оны згерту шін тіпті наты негіздер бар болан жадайды зінде, іс жргізушілік-ыты нтижелер бермейді. На сондытан іс жргізушілік мерзімдерді кепілдіктер тріне жатызу олара ылмысты сот ісін жргізу принциптеріні жйесін камтамасыз ету трысынан млдем ерекше мн береді. Іс жргізушілік мерзімдеріні ос дайылы табиатына назар аударан Ю.А. Костанов пен В. В. Назаровты пікірі осы кзарас трысынан маызды. Атап айтанда, олар былай Деп жазды: «Зада адайда болсьш іс жргізу рекеттерін жзеге асыру немесе іс жргізу шешімдерін абылдау мерзімдерін, сот ісін жргізуді жекелеген сатыларыны мерзідерін крсету, бір жаынан, іс бойынша іс жргізілуін тездетуді ралы болып табылады, ал екінші жаынан, процеске атысушылар ытарына кепілдіктер береді, йткені, біріншіден, іс жргізушілік мжбрлеу шараларыны, сондай-а жалпы іс бойынша іс жргізуді мерзімін шектейді, екінші жаынан, жекелеген іс жргізушілік жаттарымен (айыптау орытындысымен, кіммен, сот отырысыны хаттамасымен) танысу шін атысушылара берілуге тиіс уаыты е тмен шегін белгілейді1.
Келтірілген олданбалы жай-жапсарлармен атар іс жргізу мерзімдеріні жалпы масатын белгілеуді маызы зор. Іс жргізу мерзімдері — зады уаытта олдану нысандарыны іс жргізу міндеттерін реттелетін ы атынастарыны кеістікке ана емес, сондай-а уаыта атысты мерзімімен зара байланыста шешуге баытталан бір трі.
Егер жалпы аланда бірттас за ретінде ІЖК олданылуы ол абылданан жне кшіне енген уаыттан за тртібімен кші жойылана дейін белгіленетін болса, оны жекелеген ережелері наты нормаларды олданылуын з кшін жоймаан жалпы Кодекс шегінде белгілеген. ІЖК олданылатын уаыт — уаыт категориясыны жалпы баыты, оны жекелеген ережелері олданылатын уаыт — сол категорияны жеке, олданбалы крінісі.
Сонымен, зада іс жргізу мерзімдерін белгілеуді салалы масаты—андай да болсын іс-рекетті дер кезінде орындалуын амтамасыз ету. Мысалы, ІЖК-ті 183-бабында прокурорды, тергеушіні, анытау органыны жасалан немесе зірленіп жатан кез келген ылмыс туралы арызды немесе хабарды абылдауа жне солар бойынша шешімдер абылдауа міндетті екені кзделген. За осы блігінде ылмыс туралы рбір хабарды жне арызды тиісті органны (кілетті адамны) арауын амтамасыз ету масатын кздейді. Одан со 184-бапта арыздар мен хабарлар аралуа жне шешімдер кабылдануа тиісті шекті мерзім белгіленген. Бл жердегі масат - ылмыстылар туралы арыздар мен хабарларды дер кезіндеаралуын камтамасыз ету.
Іс жргізу мерзімдеріні негізгі маызы мынада:
олар: а) процеске атысушыларды зады ытары мен мдделеріні саталуын; ) сот ісіні тез жргізілуін; б) прменді прокурорлы адаалауды жзеге асыру шарттарын амтамасыз ететін іс жргізушілік ерекше кепілдіктер береді;
- ылмысты процесте жйелеу функциясьш орындауа баытталан ыты рал больш табылады;
- сот ісіні жргізілуіне белгілі бір аркын беретін йымды рал болып табылады.
Іс жргізу мерзімдеріні белгілері сот ісін жргізудегі белгілі бір уаытты бріні бірдей іс жргізушілік маызы бола бермейтініне байланысты маызды. Іс жргізу мерзімдерін зге мерзімдерден ошаулайтын негізгі белгілерге мыналар жатады:
- іс жргізу мерзімдерін белгілі бір ыты жадайларда (мселен, кассациялы шаым беруге немесе кассациялы наразылы білдіруге блінген он туліктік мерзімні тіп кетуі сотты кімді жзеге асыруына себеп болады; сезіктіге блтартпау шаралары олданылан сттен бастап он тулік ткенге
дейін айыпталушыа айып таылмауы тергеушіні блтартпау шараларыны кшін дереу жоюына келіп соады) «дербес за фактісі немесе крделі за рамы элементгеріні бірі ретінде» тану ммкіндігі. Іс жргізу мерзімін зады факт ретінде тануа себеп болатын ыты жадай — іс жргізу атынастарына атысушыларды замен белгіленген ытары мен міндеттеріні пайда болуы немесе доарылуы тріндегі ыты салдарларды басталуы;
- замен белгіленген мерзімдерді сатау міндеттілігі (ол мерзімдерді сатамау сот ісін жргізудегі задылы принципін бзу деп бааланады), ажет болан жадайда мжбрлеу олданылуы ммкін;
- мерзімдерді есептеу мен алпына келтіруді ерекше тртібі;
- тергеліп жатан ылмысты істі категориясына байланысты мерзімдерді замен саралау.
Іс жргізу мерзімдерінегіздерге байланысты трлерге блінеді.Трлі авторлар трлі сараптама береді, біра біратар сараптама негіздері бір-бірімен йлеседі. Осы жадайа сйене отырып, іс жргізу мерзімдеріні мына трлерге блінуін ммкін деп санаймыз:
1. ылмысты іс жргізу ызметін регламенттеу дісіне байланысты негіздер бойынша мерзімдер мьша трлерге блінеді: а) мерзім-кез; ) мерзім-кезе.
Мерзім-кезрдайым іс жргізу мерзімдері белгіленбеген лдебір іс жргізу рекетімен немі байланысты. Мерзімдерді бл трін іс жргізілетін уаытты крсететін ерекше терминология бойынша белгілеуге болады. Сондай терминдерді анытамалары мыналар «кез» (мысалы, КДЖК-тін, 70-бабына сйкес, «ораушы айып таылан кезден бастап іске атысуа жіберіледі» немесе ІЖК-ті 69-бабы бойынша «зінен алашы жауап алуды алдындаы кезден бастап ораушымен жолыа алады»); «кез келген ст»(мысалы, ІЖК-ті 348-бабынын, 3-блігі бойынша «сот сотталушыа натылау сратарын жауап алуды кез келген стінде оюы ммкін»); «дереу» (мысалы, ІЖК-ті 142-бабыны 1-блігі бойынша «айыптау сезіктіге блтартпау шарасын олданан кезден бастап он туліктен кешіктірілмей айып таылмаса, блтартпау шарасы дереу тотатылады» деп белгіленген; ІЖК-ті 150-бабыны 6-блігі бойынша «прокурорды санкциясы немесе санкция беруден бас тарту туралы белгісі бар аулы тергеушіге, анытаушыа, айыпталушыа (сезіктіге) жолданады жне жедел атаруа жатады»; «кідіріссіз» термині зіні мні жаынан «дереу»терминіне жаын (мысалы, ЩЖК-ті150-бабыны 3-блігі бойынша «блтартпау шарасы ретінде амауа алуды тадау туралы аулы материалдары прокуратураа тскен кезден бастап алты саатты ішінде прокурорды кідіріссіз арауына жатады»; «тез арада»терминіні мні соан сас (мысалы, ІЖК-ті 216-бабынын 2-блігі бойышпа «кораушыны атысуын тез арадаамтамасыз ету ммкін болмаан жадайда тергеуші оны атысуын сезікті сталаннан немесе ол кзетпен амауа алынаннан кейінгі жиырма терт сааттан кешіктірмей амтамасыз етуге міндетті»; «аяталаннан кейін бірден»(мысалы, ІЖК-тін, 203-бабыны 1-блігі бойынша «тергеу іс-рекетіні хаттамасы тергеу іс-рекетін жргізу барысында немесе ол аяталаннан кейін бірденжасалады»); лдебір іс-рекет басталарды «алдында» (мысалы, ІЖК-ті 203-бабыны 4-блігі бойынша тергеу іс-рекетіні хаттамасында ылыми-техникалы ралдарды колдануды алдындабл туралы тергеу іс-рекетін жргізуге атысан адамдарды хабардар етілгені крсетілуге тиіс»); лдебір іс-рекетте «кейін»(мысалы, ІЖК-ті 258-бабынын, 2-блігі бойынша «сараптамалы зерттеуді лгілері сол адамнан, біра аталан іздер алдырылуы ммкін жадайлар туралы одан ку (жбірленуші) ретінде жауап аланнан кейінана алынуы ммкін»); лдебір іс-рекетпен «бір мезгілде»(мысалы, ІЖК-ті 206-бабыны 2-блігі бойынша «тергеуші айыпталушыа айыптаылан кн туралы хабарлаііды жне сонымен бірмезгілде оан ораушыны шакыру ыын тсіндіреді»); іс жргізу «аяталаннан кейін»(мысалы, ІЖК-ті 213-бабыны 4-блігі бойынша «еркін баяндау аяталаннан кейінжауап альшып отыран адама айатарды натылау мен толытыруа баытталан сратар ойылуы мумкін»); «тмамдаланнан кейін» терминіні мні «аяталаннан кейін»терминіне жаын (мысалы, ІЖК-ті 362-бабыны 1-блігі бойынша «траалы етуші длелдемелерді зерттеу аяталаннан кейініске атысушылара бдан былайы іс-имыл барысын тсіндіреді»); лдебір іс-рекетке «дейін»(мысалы, ІЖК-ті 214-бабыны 1-блігі бойынша «тергеуші бір іс бойынша арастырылан кулар, жбірленушілер жауап алу басталана дейінзара сйлеспейтіндей шаралар олданады»); уаытпен берлері наты жадайда негізге ала отырып белгіленетін андай да болсын жадайды зара байланысты керсетілетін «уаытында»(мысалы, ІЖК-ті 222-бабыны 3-блігі бойынша «тергеуші уаытындакеле алмайтын жадайда тексеруді анытаушы немесе арыз немесе хабар келіп тскен анытау органыны лауазымы жаынан жоары ызметкері жргізеді»); «кешіктірмей»(мысалы, ІЖК-ті 235-бабынын. 5-блігі бойынша «почта-телеграф жнелтілімдерін ттындауды кшін бл шараа ажеттілік жойылан кезде тергеуші немесе прокурор біра кез келген жадайда тергеу аяталаннан кейін кешіктірмейжояды»); «аныталашан кейін»(мысалы, ІЖК-ті 354-бабыны 5-блігі бойынша «траалы етуші тараптара іс шін мні бар барлы мн-жайлар аныталаннан кейінсарашпыа жазбаша трде срак беруді сынады»).
Мерзім-кезедерді мынадай терминдермен білдіруге болады: лдебір іс рекет жасалан «кні»(мысалы, ІЖК-ті 209-бабыны 2-блігі бойынша «айдап келінген айыпталушыа айып айдап келінген кнітаылады»); «кндізгі уаытта», «бір кн ішінде»(мысалы, ЩЖК-ті 212-бабыны 2-блігі бойынша «жауап алу кейінге алдыруа болмайтын жадайлардан басасында кндізгі уаыттажргізіледі»; ІЖК-ті 212-бабыны 3-блігі бойынша «жауап алуды бір кн ішіндегіжалпы затыы сегіз сааттан аспауа тиіс»; «белгілі бір уаыттан аспайтынмерзімде» (мысалы, ІЖК-ті 134-бабыны 1-блігі бойынша «сталан адамды анытау органына немесе алдын ала тергеу органына келгеннен кейін ш саатган аспайтын мерзімдетергеуші немесе анытаушы хаттама жасайды»); «белгілі бір уаыт ішінде»(мысалы, ІЖК-ті 136-бабыны 2-блігі бойынша «сталу кзінен бастап жетпіс екі саатгы ішіндесезіктіге атысты ІЖКте белгіленген тртіппен амауа алу тріндегі блтартпау шарасы тандалуа тиіс немесе ол босатуа жатады»); «белгілі бір тулік ішінде»(мысалы, ІЖК-ті 222-бабыны 13-блігі бойынша «трын йді тексеру тергеушіні аулысы бойынша жргізілуі ммкін, біра кейін оны зады екенін тексеру шін жргізілген тексеру туралы бір тулік мерзімдепрокурора хабарланады»); «белгілі бір туліктерден кешіктірілмей»(мысалы, КЩК-ті 142-бабыны 1-блігі бойынша «айыптау сезіктіге блтартпау шарасы олданылан кезден бастап он тулікте кешіктірілмейтаылуа тиіс»); «белгілі бір сааттарда»(мысалы, ІЖК-ті 212-бабыны 3-блігі бойынша «жауап алуды демалуа арналан кемінде бір саат зілістен кейінжаластыруа жол беріледі»); «белгілі бір мерзімнен аспау»(мысалы, ІЖК-ті 153-бабыны 5-блігі бойынша «амауа алу мерзімі ылмысты зада кзделген бас бостандыынан айырудын е жоары мерзімінен аспауа тиіс»); «белгілі бір айлар мерзімінен кешіктірілмей»(мысалы, ІЖК-ті 196-бабынын, 1-блігі бойынша «ылмысты істер жніндегі алдын ала тергеу ылмысты іс озалан кннен бастап екі ай мерзімнен кешіктірілмейаяталуа тиіс») жне т.т.
Мерзім-кезедер з тарапынан: а) белгісіз мерзімдерге; ) затыы белгілі мерзімдерге блінеді.
Белгісіз мерзімдер,детге, сотісін жргізуді андай да болсын іс-рекет жасалуы ажетті лдебір кезеін крсетеді. Мерзімдерді е ерте жне е кеш шектері зара байланысты іс-имылдар аралыындаы кезені аншалыты уаыта созылатынымен айындалады. Мселен, ІЖК-ті 121-бабына сйкес заттай длелдемелер «кім немесе істі тотату туралы аулы зады кшіне енгенге дейін» істе алады, бл жадайда е ерте мерзім заттай длелдемелер іс материалдарына осылан мерзіммен тспа-тс келетіні, ал е жоары мерзім кім зады кшіне енген уаытпен немесе істі тотату уаытымен айыдалатыны мегзелген.
затыы белгілі мерзімдерге(немесе белгілі мерзімдер) мерзім-кезедер шегінде іс-имылдар жасалуы ажетті кезені аншалыты уаыта созылатыныны дл атап крсетілуі тн: саат, тулік, апта, ай, жыл.
Мерзім белгілеу дісімен байланысты негіз бойынша іс жргізу мерзімдері мынадай трлерге блінеді: а) замен белгіленген; ) сот ісін жргізуші кілетті адам белгілеген.
Замен белгіленген мерзімдерза нсамаларын орындаушы наты кілетті адамны ыты жадайына карамастан барлы ылмысты істер бойынша міндетті. Мселен, ІЖК-тін 184-бабына сйкес ылмыс туралы арыз немесе хабар абылдаан прокурор, тергеуші, анытау органы ол тскен кннен бастап жиырма трт сааттан кешіктірмейшешім абылдауа міндетті. ажет болан жадайда осымша мліметтер алу, жаттарды немесе зге материалдарды талап ету, сондай-а зге де іс-рекеттер жргізу шін бл мерзімні он туліккедейін, ал ерекше жадайларда — бір айа дейінзартылуы ммкін, ол туралы жиырма трт саатгы ішіндепрокурора хабарлануа тиіс. кілетті адам белгілеген мерзімдеруаыт жаынан, замен белгіленген мерзімдер секілді, шектеусіз емес. Бл жадайда іс-рекеттерді орындау мерзімі туралы шешімді кабылдауа екілетті адам ылы. Мысалы, ІЖК-тін, 153-бабында ауданды (алалы), облысты прокурорлар мен олара теестірілген прокурорларды амауа алуды зартуды трлі ытары кзделген: «ш айа дейін», «алты айадейін». Мны зі тиісті прокурор ен, жоары мерзімнен аса алмайтыны біра е жоары мерзім шегінде одан аспайтын кез келген мерзім белгілей алатынын білдіреді.
Іс жргізушілік кепілдіктер жасалуына байланысты негіз бойынша мерзімдер мынадай трлерге блінеді: а) сот ісіні тез жргізілуіні кепілдері; ) процеске атысушылар ытары мен зады мдделері саталуыны кепілдіктері; б) прменді прокурорлы адаалауды жзеге асырылатыныны кепілі'.Сот ісіні тез жргізілуіні кепілдіктеріретіндегі мерзімдер жалпы іс жргізушілік маызы бар біратар нормаларда орнытырылан. Олара мына мерзімдер жатады: ылмысты іс озау туралы мселені шешу мерзімі (ІЖК-ті 184-бабы), ондаы е тмен мерзім — жиырма трт саат, е жоары мерзім — бір ай; анытау жне алдын ала тергеу мерзімі (ІЖК-ті 196, 285-бабы); істі апелляциялы немесе кассациялы сатыларда карау мерзімі (ІЖК-ті 399-бабы) жне т.т.
Процеске атысушыларды ытары мен зады мдделері саталуыны кепілдіктері ретіндегі мерзімдер,детте, адамны сот ісін жргізудегі ыты жадайыны мселелеріне белгілі бір жадайда атысты іс жргізу рекеттерін орындауа бадарланан. Бл трге: сезіктіні стау жне одан жауап алу (ІЖК-ті 68-бабы); айыпталушыа айыптау орытындысыныкшірмесін табыс ету (ІЖК-ті 284-бабы); процеске атысушыларды шаындарын арау (ІЖК-ті 399-бабы) мерзімдері мен т.б. мерзімдер жатады ретіндегі мерзімдер ылмысты процесгі жргізуге кілетті органдар мен адамдарды задылыты сатауын адаалау шін тиімді жадайлар жасау масатын кздейді. Бл трде: анытау органы бастыыны анытау мерзімін зартуы туралы прокурорды хабардар ету (ЩЖК-ті 285-бабы); ылмысты іс озау, істі іс жргізуге кабылдау, анытауды тотата тру немесе ысарту туралы аулыларды кшірмелерін прокурора жіберу (ІЖК-ті 188, 50, 51-баптары) сияты жне баса мерзімдер бар.
Іс жргізу мерзімдеріні келтірілген трлері одан рі саралауа арналан негіздерді брін тгел амтымайтынын айта кету керек. Одан рі саралау іс жргізу мерзімдеріні ылмысты процестегі орны мен маызын нерлым тере тсіну мен ыну шін алышарттар жасау шін ажет.
Іс жргізу мерзімдерін есептеу тртібі ІЖК-тін 54-бабында белгіленген. Мерзімдер саатгармен, туліктермен, айлармен жне жылдармен есептеледі.ІЖК-ті 54-бабынан мерзімді «есептеу» жне мерзімні «туі» мніні бірдей емес екенін креміз. Мерзімні туі іс жргізу рекеті жзеге асырыланнан кейін белгілі бір уаыт ткенін немесе тіп жатанын білдіреді, оны есептеуге болады. Ал мерзімді есептеу ден ойылып отыран уаыта оны сааттармен, туліктермен, айлармен жне жылдармен есептеуді зада белгіленген ережелерін олдануа болатынын білдіреді.Іс жргізу мерзімдерін есептеуді зіндік ерекшелігі кндер мен туліктер арасындаы айырмашылыта. Мны алдында, мерзім-кезедерді маызына сипаттама берген кезде, біз за шыарушыны «кн», «бір кн ішінде», «келесі кні» сияты ымдарды пайдалананын атап крсеткен болатынбыз (ІЖК-ті 209,212-баптары) жне т.т. Сонымен бірге ІЖК-ті 54-бабыны 1-блігінде мерзімдер сааттармен,туліктермен, айлармен, жылдармен есептелетіні айын атап крсетілген. Бл бапта мерзімні кнмен есептелетіні айтылмаан. «Кн» ымыны мазмнын, сір, тулікті жергілікті уаыт бойынша саат жиырма екіден алтыа дейінгі блігін райтын «тнгі уаыт» ымымен амтылмаан тулікті бір блігі деп тсіну ажет шыар. Жалпы ереже бойынша мерзімді тулікпен есептеу кезінде ол соы туліктегі жиырма терт саатта бітеді.Мерзімдер есептеу механизмін тсінуді практикалы маызы бар, йтпеген жадайда за талаптарыны рескел бзылуы ммкін. Осыан байланысты мерзімні туі басталатын саат пен тулік есепке алынбайтынын, бан стау кезіндегі мерзімдерді есептеуді атысы жо екенін ескеру ажет. Бл нсама мерзімні етуі іс жзінде оны есептеуден брын басталатынын білдіреді1. Атап айтада, Р.Х.Якупов былай деп атап крсетеді: «мерзімдерді есептеуді мндай тртібш за шыарушы кездейсо белгілемеген. Сааттармен есептелетін мерзім те бастайтын уаыт толы емес саат, ал туліктермен жне айлармен есептелетін мерзім ете бастайтын уаыт — толык емес тулік болуы ммкін. Сондытан сааттармен, сондай-а туліктермен жне айлармен есептелетін мерзімні соы стін белгілеу мерзім бітетін минуттарды жне тіпті секунттарды есептеумен киындатылан болар еді. ылмысты іс бойынша іс жргізу кезінде осындай дл есептеулер жасау млдем жнсіз. Мерзімдер есептеуді абылданан жйесі есептеуді жеілдетеді»1.Мерзімдерді дрыс есептеуді маызды екенін регламенттелуінде іс-имыл жасалатын уаыт атап крсетілген біратар нормалар длелдейді. Мселен, ылмыс жасады деген кдік келтірген адамды стау хаттамасында ол сталан саат, минут, кн, жыл жне ай, хаттама жасалан уаыт крсетілуі ажет (ІЖК-ті 134-бабы).
Саатпен есептелетін мерзімдер.Бл мерзімдер белгіленген категориялара жатызылады, олар: 1 саат (ІЖК-ті 212-бабы); 3 саат (ІЖК-ті 134-бабы); 4саат (ІЖК-ті 212-бабы); 6 саат (ІЖК-ті 150-бабы); 24 саат (ІЖК-ті 232-бабы); 48 саат (ІЖК-ті 496, 497-баптары); 72 саат (ІЖК-ті 136-бабы).Зада іс жргізу рекеттерін жергілікті уаыт бойынша саат 22-ден 6-а дейінгі тнгі уаытта (кейінге алдыруа болмайтын жадайларды оспаанда) жзеге асырудан тартыну кзделген. Сйтіп, тнгі уаытты затыы 8 саата, ал кндізгі уаытты затыы 16 саата те. Демалу жне зіліс жасау уаыты крсетілген нормаларды орындау кезінде осы жадайларды ескеру ажет. Мысалы, ІЖК-ті 370-бабында былай делінген: «Жмыс уаыты аяталан со, сондай-а жмыс кні ішінде сот (судья) демалу шін кеесу блмесінен шыып, зіліс жасауа ылы». Ондай уаыт деп тнгі уаытты немесе затыы детте 8 саат болатын жмыс кні деген ыма жатпайтын кез келген уаытты тануа болады. Сонымен бірге сотты ыса зіліс жариялауы ммкін.Саатпен есептелетін е кп олданылатын мерзім 24 саата те. Бл мерзім ІЖК-ті біратар баптарында атап керсетілген. Мысалы, ылмыс туралы арыз бойынша шешім ол берілген кннен бастап жиырма трт сааттан кешіктірмей абылдануа тиіс. Мселен, егер арыз 2 суірде 12 саат 20 минутта келіп тскен болса, бл мерзімні туі 2 суірдегі 13 сааттан басталып, 3 суірдегі 13 саатта аяталады. Ал мерзімні туі басталатын саат есепке алынбайды. Бл жадада ол — 12 саат.Замен 48 жне 72 саатты іс жргізу мерзімдері сирек белгіленеді.Белгілі бір іс-рекеттерді «кідіріссіз», «дереу» немесе «тез арада» орындауды нсайтын нормалардаы белгісіз мерзімдер біршама киындыктар туызады. Мндай нсаулар, мысалы, ІЖК-ті 142, 216, 222, 235, 237-баптарында бар. Мселен, ІЖК-тін 216-бабыны 2-блігінде былай деп атап крсетілген: «Егер сезікті сталан немесе кзетаен амауа алынан болса, ол з айатарын ораушыны атысуымен баядауа ылы. ораушыны атысуын тез арада амтамасыз ету ммкін болмаан жадайда тергеуші оны атысуын сезікті сталаннан немесе ол кзетпен камауа алынаннан кейінгі жиырма трт саатган кешіктірмей амтамасыз етуге міндетті». арапайым талдау «кідіріссіз», «тез арада» ымдарымен белгіленетін мерзім алай боланда да жиырма трт сааттан аз уаытты райтынын крсетеді. Сонымен бірге «кідіріссіз», «тез арада», «дереу» сздеріні тікелей тсінігі бойынша белгілі бір іс-рекеттерді тікелей ыты негіздер пайда болан стте орындау керек. Бірак біратар жадайларда ол ммкін болмайды. Осыан бай-ланысты, А. П. Гуляевті пікірі бойынша іс-рекет 24 сааттан кешіктірілмей орындалуа тиіс1. Сонымен, «дереу» сзіні деттегі ымы бл мерзімні ІЖК-тегі азіргі ымына сйкес келеді.
Тулікпен жне кнмен есептелетін мерзімдер.Бдан брын атап крсетілгеніндей, мерзім есептеудегі кн 24 саат деп саналады, мерзім тулікпен есептелгенде ол соы туліктердегі 24 саат ішінде бітеді. Кндер мен туліктер есептеудегі негізгі айырмашылы міне, осында.
«Кн» мен «тулік» ымдарыны йлеспейтінін бір нормаларда туліктік мерзімдерді, зге нормаларда — кндермен есептелетін мерзімдерді белгіленуі сияты фактілер длелдейді. Мысалы, ІЖК-ті 212-бабына сйкес «жауап алуды бір кн ішіндегі жалпы затыы сегіз сааттан аспауа тиіс». Жауап алу жалпы ереже бойынша кндізгі уаытта жргізілетінін ескергенде, кн ымына, сір, жергілікті уаыт бойынша саат алтыдан жиырма екіге дейінгі уаыт кіруге тиіс болар. Сонымен бірге, кейінге алдыруа болмайтын жадай-ларда, жауап алуды тнгі уаытта да жргізуге болады. Бл жадайларда кн ымына жауап алу басталан сааттан кейінгі сааттан бастап есептелетін 24 саат кіреді.Мерзімдерді туліктермен жне кндермен есептеу тртібіне тсініктер енгізу ажет екенін ІЖК-ті гіме мерзімкез жайында болан кездегі атынастарды реттейтін бірсыпыра нормалары длелдейді. Мысалы, ІЖК-ті 209-бабына сйкес «айдап келінген айыпталушыа айьш айдап келінген кні таылады». Бдан брын аралан ережедегідей кн жауап алу басталан сааттан кейінгі сааттан бастап есептелетін 24 саатты амтиды. Кндізгі уаыта келер болса, бл жерде айыпталушыа таылан айыпты мнін ммкіндігінше ертерек білу ыын жзеге асыруа оны мдделі екенін ескеру керек.Келтірілген мысалдара орай А.П. Гуляевті мына бір ескертуі зейін оярлы: «За шыарушьшы бірдей уаыт аралыы шін «жиырма терт саат» жне «туліктік мерзім» деген трлі терминдер олдануы, сір, кездейсо болмаса керек. Бірдей уаыт аралыьш белгілеу шін трлі терминдер олдана отырып, за шыарушы аталан мерзімдерді есептеуді трлі тртібін белгілеген. Мндай тжырымны дрыс екенін сталан адамды амауа алуа немесе оны босатуа рсат беру туралы мселені прокурорды шешуі шін, мысалы, айып тау ушін кзделгеніцей екі тулік емес, ал ыры сегіз саат белгіленгені де крсетеді. Сонымен, туліктік мерзім, бізді ойымызша, туліктермен есешелетін мерзімдерді бір блігі болып табылады. Мны езі туліктік мерзімді есептеу кезінде мерзімні туі басталатын туліктер есепке алынбайтынын білдіреді»1. За шыарушы іс жзінде «жиырма трт саат», «бір кун», «жетпіс екі саат», «ш тулік» сияты жне т.б. мерзімдерді бір мезгілде олданады. Орнына, маызына жне ыты салдарына байланысты р трлі іс жргізу рекеттерін жузеге асыру мерзімдерін саралауа ммкіндік беретін ерекше мн міне, осында.
Айлармен жне жылдармен есептелетін мерзімдер.ІЖК-ті 54-бабына сйкес ай мен жыл кнтізбе бойынша есептеледі; мерзімді айлармен немесе жылдармен есептеу кезінде мерзім соы айды тиісті кнінде аяталады. Ал егер айлар бойыншя есептелген мерзімтиісті кні болмайтындай айа келетін болса, мерзім сол айды соы кні аяталады. Егер мерзімні аяталуы жмыс кні емес (демалыс, мереке) кнге келсе, одан кейінгі бірінші жмыс кні мерзімні аыры кні болып саналады. Бл ереже стау, амауа алу, йівдеамауда стау жне медициналы немесе арнаулы оку-трбие мекемесінде болу оиаларына атысты емес.ылмысты іс жргізу заында айлармен есептелетін мерзімдер кзделген: 1 ай (мысалы, ІЖК-ті 184-бабы), 2 ай (мысалы, ІЖК-ті 153-бабыны 1-блігі), 3 ай (мысалы, ІЖК-ті 153-бабыны 2-блігі), 9 ай (мысалы, ІЖК-ті 153-бабыны 3-блігі). затыы 1 жыл іс жргізу мерзімі К.ІЖК-ті 153-бабыны 4-блігінде кзделген.Мерзімні ескіруін белгілеу кезінде іс жргізу мерзімдерін есептеуді кейбір ерекшеліктері бар. Млім болып отырандай, егер К-те белгіленген ескіру мерзімі ткен болса ылмысты іс озауа болмайды (ІЖК 37-бап, 1-блік, 4-тарма), сонымен бірге, атау кімін жаадан ашылан мн-жайлар бойынша айта арауа тек ылмысты жауаптылыкка тарту мерзімі ескіруіні зада белгіленген мерзімдері ішінде жне жана мн-жайлар апіылан кннен бастап бір жылдан кешіктірмей жол беріледі (ІЖК-ті 473-бабы). К-ті 69-бабына сйкес мерзімні ескіруі жылдармен есептеледі: кішігірім ылмыс жасалан кннен бастап 2 жыл; орташа ылмыс жасалан кннен бастап 5 жыл; ауыр ылмыс жасалан кннен бастап 10 жыл; аса ауыр ылмыс жасалан кннен бастап —15 жыл.Мерзімні ескіруін зу жне тотата тру ылмыс шін зада кзделген жазаы сипаты мен мерзімні материалды-ыты регламенттелуіне байланысты іс жргізу мерзімі сол ылмыс жасалан кннен бастап есептеледі.За шыарушы, егер мерзімні бітуі жмыс кні емес кнге келсе, мерзім есептеуді жалпы тртібін белгілеген. Бл жерде демалыс немесе мереке кнінен кейінгі бірінші жмыс кні аырш кн деп саналады. Демалыс кндері деп тек мереке кндері, сенбі мен жексенбі саналуа тиіс. Бл жадай маызды, йткені ы орау органдарында «былмалы кесте» дейтін пайдаланылады, сол кезде демалыс кні аптадаы кез келген кнге келеді. Сйтіп, мерзімді есептеу шін тек жмыс кні емес деп белгіленген сенбіні, жексенбіні жне мереке кндерін ана есепке алу маызды.Бл ережені сааттармен есептелетін мерзімдерге олдануа болмайды. йтпеген жадайда, А. П. Гуляевті діл атап крсеткеніндей: «аталан ережені зада белгіленген барлы мерзімдерге атысты ету мерзімдерді саатпен есептеуді андай да болсын мннен жиі айыран болар еді»1.За шыарушы адама амауа алу тріндегі іс жргізушілік мжбрлеу шараларын олдану кезіндегі мерзімдер есептеу тртібін арнайы крсеткен. Мселен, ІЖК-ті 153-бабына сйкес (11-б) амауа алуды мерзімі айыпталушы (сезікті) амауда сталан кезден бастап прокурор істі сота жолдаана дейін саналады. Адамды сезікті ретінде стау уаыты, сотты шешімі бойынша йде амауда стау жне медициналы мекемеде мжбрлі трде болу уаыты амауа алу мерзіміне есептеледі. Айыпталушыны жне оны ораушысыны ылмысты істі материалдарымен танысу уаыты амау мерзімін есептеу кезінде есепке алынбайды. амауа мерзімдерін регламенттеу ерекше маызды, йткені гімені жеке басына тиіспеушілік, азамат пен адама уел бас тиесілі ыты еркін жзеге асыру сияты іс жргізу рекет жайында болып отыр.
Іс жргізу мерзімдерін зарту мен алпына келтіру тртібіІс жргізу мерзімдерін зарту мен алпына келтіру тртібі ІЖК-ті 56-бабында регламентгелген. Жалпы ереже бойынша длелді себептермен ткізіп алынан мерзім мдделі адамдарды тініші бойынша, анытаушыны, тергеушіні, прокурорды немесе іс жргізіп отыран судьяны аулысымен алпына келтірілуі ммкін. Длелді себептер жеу немесе кейінге алдыру ммкін емес оиалар болуы ммкін, мысалы, ауыр сыркат, табиат апаты, жмыс бастылы жне т.т. Осы айтылана орай егер шаым немесе зге жат мерзім ткенге дейін почтамен, жеделхатпен, ал амаудаы адамдар шін — бас бостандыынан айыру орындарыны кімшілігі арылы жіберілген болса, мерзім ткізіп алынды деп саналмайтыны туралы за ережесіні зор маызы бар. жаттар жіберілген мерзімді почта штемпелі бойынша анытауа болады.Кейбір іс жргізу рекеттері бойынша бастапыда кзделген мерзімдер зартылуы ммкін. зарту негіздері ІЖК-те жеткілікті трде толы крсетілген. Жекелеген мерзімдерді (мысалы, алдын ала тергеуді, адама амауа алу шарасын олдануды) шылдыган длелдер жинау ерекшелігімен тсіндіруге болады. Мерзімдерді зарту механизміні ерекшелігі – ылмысты процесті жргізуші адамдар кілеттіктеріні тандап алынатындыы. Мселен, адама амауа алу шарасыны олданылуын ауданды, алалы прокурор, олара теестірілген скери жне зге прокурорлар ш айа дейін зарта алады. Мерзімді алты айа дейін зартуа облыс прокуроры, оан теестірілген прокурорлар мен оларды орынбасарлары кілетті (ІЖК-ті 153-бабы).Мерзімнін зартылуы аулымен ресімделеді. Бл жадайда аулы алдын ала тергеу мерзімін зарту тртібіне сас абылданады.