Таырып. ылмысты іс жргізудегі длелдемелер теориясынын негізгі ережелері.
Дріс масаты:ылмысты іс жргізудегі длелдемелер теориясынын негізгі ережелерін ашу.
ысаша мазмны:
1. Длелдемелер ымы. Длелдемелік ыы жне оны длелделер теориясындаы орны. Длелдемелер теориясыны методологиялы негіздері.
2. Таным теориясы – дллдемелер теориясыны негізі. ылмысты іс бойынша аикдтты тсінігі, мазмны жне сипаты. ылмысты іс бойынша акиатты аныктауды іс жргізу кепілдері. Длелдеудегі практиканы тсінігі мен маызы.
3. Длелдемелерді айнар кздері. Длелдемелерді жіктелуі, оны теориялы жне практикалы маызы. Длелдемелерді асиеттері. Длелдемелерді атыстылыы, іске жіберілуі жне растыы. ылмысты іс бойынша длелдеуді пні: тсінігі, мазмны жне маызы. ылмысты іс бойынша длелдеу шегіні тсінігі мен маызы. Длелдеусіз аныталатын мн жайлар. Длелдемелерді жіктелуі. Длелдеу пні мен шектері.
4. Длелдемелер мен жедел-іздестіру жолымен алынан іс жргізушілік емес акпаратпен араатынасы.
1.ылмысты істерді алдын ала тергеу жне сотта арап шешу длелдеу ызметі арылы жзеге асырылады. Іс жргізу органдары (тергеуші, анытаушы, прокурор, сот) ылмысты алай жасаландыын, оны барлы мн-жайларын длелдемелерді негізінде ана анытай алады. Длелдемелерді негізінде прокурор ылмысты айыпталушы жасаандыын сотты алдында ашып крсетеді, ал ораушы айыпталушыа таылан айып-тауды жоа шыарады немесе оны жауаптылыын жеілдету жнінде з талаптарын оя алады. Сот айыптау жне орау тараптары келтірген длелдемелерді негізінде сотталушыны кінлілігі немесе кінсіздігі жнінде аны тжырыма келіп, айыптау немесе атау кімін шыарады. Сондытан да ылмысты істер бойынша длелдеу мселелерін зерттеу ылмыстык процесс ылымыны маызды блімі болып табылатын длелдеу теориясыны пніне жатады.Длелдеу теориясы — ылым блімі ретінде ылмыстык процестегі длелдеу ызметіні мні мен мазмнын, масатын, ыты негіздері мен жргізу тртібін, сондай-а бл теорияны ымдырын амтитын ілім, яни ылыми аидалар жиынтыы болып табылады.Длелдеу теориясы ымын длелдеу ыы ымынан ажырату ажет. Длелдеу ыы ылмысты істер бойынша длелдеуді ыты негіздерін жне длелдемелерді олдануды ережелерін крсететін нормалар жиынтыы деп білеміз. Яни, ылмысты істер бойынша длелдеу ызметіні алай жзеге асырылатындыы, оны жргізілу тртібі жне андай длелдемелерді олданылатындыы ылмысты іс жргізу заымен реттелген. Длелдеу ызметіні жалпы ережелері ІЖК-ні 15 жне 16 тарауларында (115-131-баптар) жинаталан. Біра,длелдеу ыыны нормалары бл тарауларды баптарымен шектелмейді. Себебі, длелдеу ызметі ылмысты іс жргізуді барлы стадияларына орта боландытан, р стадияны жргізілу тртібін реттейтін заны нормалары длелдеу ыымен тыыз байланысты болып табылады. Сондытан длелдеу ыыны жалпы ережелерін ылмысты іс жргізуді стадияларымен байланыстырып арастыру жне зерттеу -длелдеу теориясыны пнімен амтылады. орыта айтанда, длелдеу теориясы длелдеу ыын амтитын боландытан, одан ке маыналы ымды білдіреді.Методолгиялы трыдан аланда, ылмысты процестегі длелдеу теориясы философиялы таным теориясыны аидаларына негізделген. Мнын, себебі, ылмысты істер бойынша длелдеу зіні мні жаынан тану ызметіні трі ретінде арауа жатады. Яни, ылмысты мн-жайларын толы ашу — таным ызметіні ерекше, замен реттеу арылы жзеге асырылатын трі болып табылады.Осы айтылана байланысты, таным теориясыны наты андай аидаларыны длелдеу теориясы шін маызы бар деген сратуады. Бл сраа жауап беру шін алдымен длелдеу ызметіні басты масаты ылмысты іс бойынша аиата жету екенін айту ажет. Сондытан, длелдеу теориясында аиат ымы туралы философиялы ілім олданылады. Философиялы аиат ымы крделі мселе боландытан, ол жнінде барлыка бірдей абылданан пікір жо. Дегенмен, кбіне бл ымды айналадаы былыстар мен заттарды адамны сана-сезімде брмаланбай бейнеленіп, соны нтижесінде алыптасан оны (адамны) біліміні объективтік дниеге сйкес келетіндігі деп тсіндіріледі. Сол сияты, ылмысты процесте істі мн-жайларын толы клемде жне ол мн-жай-ларды шындыында алай боландыына сйкес дл анытау — кылмысты іс бойынша аиата жету болып табылады. Яни, ылмысты іс жргізу органдарыны (тергеушіні, анытаушыны, прокурорды жне сотты) істі мн-жайлары жнінде тжырымдары мен шыаран шешімдеріні ол мн-жайларды шындыында алай боландыына сйкес келуі акиата жеткендікті білдіреді. Аикат ымы — білімні объективтік дниемен сйкестігін білдіретін боландыктан, ылыми ебектерде бл ымды объективтік аикат деп те атайды.Длелдеу теориясыны ылыми негіздеріні бірі ретінде материяны бейнелеу асиеті туралы ілімні лкен маызы бар. Бл ілімні мні оршаан дниеде болатын оиалар мен былыстар олара сйкес ортада зара байланысты згерістер трінде бейнеленіп, информациялы маызы бар із алдыратын боландытан, материяны осы асиетін олдану арылы табии дниені, оамды былыстарды жне болан оиаларды зерттеп анытай аламыз. Яни, материянын бейнелеу асиеті ылыми зерттеу амалдары арылы аиата жету масатында олданылады. Бейнелеу асиеті материяны барлы трлеріне (тірі дние мен лі дниені оса аланда) орта асиет боландытан, оны ылым мен тжірибені барлысалалары шін маызы бірдей. Бл ілімді ылмысты процесте олдануды, мысалы ылмысты іздерін жне ылмысты мн-жайлары жнінде адамдарды жауаптарын (куні, жбірленушіні, айыпталушыны) длелдемелер ретінде олдану болып табылады. Осындай длелдемелерді трлерін ылмысты істі мн-жайларын акытау шін олдауды занды жолдары мен тртібі длелдеу теориясында тсіндіріледі.
2.Длелдеу теориясында ылыми зерттеулер жргізуді жалпы жне арнайы дістері мен амалдары туралы таным теориясындаалыптасан аидалар олданылады. Таным теориясына сйкес, ылымны барлы салаларына орта зерттеу дістері жне ылымны р саласыны ерекшелігіне байланысты олданылатын арнайы діс-амалдар ажыратылады. Мысалы, длелдеу теориясында, ылымны баса да салаларында сияты, зерттеу амалдарыны мынадай трлері кеінен олданылады: болжау, байау, суреттеу, салыстыру, эксперимент жргізу, лгілер жасау (моделирование), логикалы талдау жне орытындылау. Ал, длелдеу масатында олданылатын арнайы амалдара кілетті мемлекеттік органдар (ылмыстык ізге тсу органдары мен сот) жргізетін тергеу (сда) рекеттері жатады. Замен реттелген тергеу рекеттері длелдемелерді жинау жне зерттеу масатында тек ана ылмыстык істер бойынша олданылады жне бл тергеу рекеттеріне байланысты мселелер длелдеу теориясында амтылып зерттеледі.
3.Длелдеме кздері немесе длелдеу тсілдері ІЖК-ні 115-бабыны 2-блігінде егжей-тегжейлі тізбеленген жне мыналарды амтиды: кугерді жауап беруі, жбірленушіні жауап беруі, сезіктіні жауап беруі, айыпталушыны жауап беруі, сарашпыны орытындысы, затты айатар, процессуалды іс-имыл хаттамалары жне зге де жаттар.
Ке ауымды маынасында длелдеуді кздері деп деректерді тікелей кездерін, сондай-а оларды алуды дістерін, длелдеу барысындаы тексеру мен пайдалануды тсіну керек.
«Кз» ымын ке ауымды маынада тсідіруді ыты негізі бар. Мселен, ІЖК-ні 116-бабында былай деп белгіленген: кзі белгісізнемесе сот мжілісінде аныталуы ммкін емес кзді мліметтеріне негізделген кугерді жне жбірленушіні жауаптары длелдемелер сипатында ызмет ете алмайды. Бл ереже кз фактілер туралы млімет сатаушы деп есептеуге ммкіндік береді. Длелдемелер сипатында сатаушылар емес, оларда негізі аланан апарат есептеледі.
Длелдемелер кздеріні тізбесіне атысты ылыми дебиетте р трлі кезарастар калыптасты, оларды мні негізінен тізбені кеейту ажеттілігіне сйенеді. Мселен, П.П. Якимов длелдемелерді дербес кздері ретінде азаматты талапкерді жауаптарын, азаматты жауапкерді жауаптарын, оларды кілдеріні жауаптарын арауды сынады. А.С. Ландо осыан сас кзарасты білдіреді, ол кздер тізбесін кмелетке толмаан айыпталушыны зады кіліні жауаптарымен толытыруды орынды деп есептейді.
В.Д. Арсеньевті пікірі бойынша затты айатар кздер бола алмайды, йткені олар длелдеу тсілдері мен длелдеме фактілер арасындаы аралы жадайда орналасан. Ол сондай-а затты айатара атысты оларды «алашы кздері», яни олар табылан жне алынан орын туралы айтуды орынды санайды.
Длелдеме кздері трлеріні мні туралы кзарастара сыни талдау жасау П.П. Якимов пен А.С. Ландоны сыныстары ылыми жне практикалы мдделілік туызады жне за шыарушы абылдап алуа трады деп есептеуге ммкіндік береді. В.Д. Арсеньев кзарасыны жатастары да, арсыластары да бар. Іс жргізушілік маынада длелдеме кздері затты зі емес, іс шін маызы бар іс жзіндегі деректермен сынылан, яни длелдеме бола алатындай затты асиеттері деген Р.С. Белкин мен А.И. Винбергті пайымдауы да дрыс крінеді. Сараптамалы зерттеуге арналан лгілерге атысты айтатын болса, онда М.М. Михеенконы пікірі бойынша олар затты айатар да, ерекше трдегі длелдемелер де, длелдеуді тсілдері де болып табылмайды. Бл кзарас Н.А. Селивановты пайымдауымен сйкес келеді, ол былай деп жазды: «Затты затты айа деп тану осы зат пен істі аныталан мн-жайы арасындаы байланысты болуын кздейді. Ал салыстырмалы лгілерге атысты мндай байланыс туралы айтуды зі арты. Олар тергеліп жатан оиамен емес, тергеумен байланысты жне оны ылмысты іске атысына арамастан белгілі бір субъектіні немесе объектіні сипаттайды. Салыстырып арауа кмектесе отырып, мні жнінен лгілер таным ралдары ретінде ызмет етеді жне осы трыда оларды затты айатарды зерттеуді жргізе отырып, сарапшы пайдаланатын ралдармен, рылылармен жне баса да тетіктермен, сондай-а зерттеуші зіні орытындыларында негізге алатын деби кздерде бар анытамалы жне ылыми деректермен салыстыруа болады»1.
Длелдемелерді дербес кздері ретінде ылмысты іс жргізу заы іс жргізушілік іс-имыл хаттамаларын атайды. Біра андай да бір наты имылды за ескертпейді. Тергеу іс-имылдарыны хаттамалары длелдеме кздері болып табылатын тізбе блігіндегі алым-процессуалистер арасында р трлі кзарас орын алан. В.Д. Арсеньев ылмысты іс жргізу заында кзделген кез келген тергеу іс-имылыны хаттамалары ішінара длелдеме кздері болып табылады деп ойлайды. Оан керісінше Ф.Н. Фаткуллин мен В.Я. Дорохов істі мн-жайын анытауа баытталан тергеу іс-имылдарыны хаттамалары ана длелдеме кздері болып табылады деп есептейді. Мселе мнісін осылайша тсіну длелдеме масатына анарлым сйкес келетін сияты, йткені жекелеген тергеу іс-имылдарыны осымша сипаты ана бар жне тікелей длелдемелер жинатау тсілдерін рамайды (мселен, мйітті сойып кру оны арауды жне сот-медициналы сараптаманы жргізу шін ажетті жадайлар жасауа баытталан). зіні кзарасын жатай отырьш, В.Я. Дорохов былай деп жазды: «Хаттамаларды длелдеу маызы туралы мселе длелдемелерді жинатауды іс жргізушілік тсілдері больш табылатын тергеу жне сот іс-имылыны хаттамаларына атысты ана ойылуы ммкін».
Сонымен, длелдемелер кздері ІЖК-де толы келтірілген жне кеейтіп тсіндіруге жатпайды, мны зі тиісті емес кздерден жне тиісті емес жолмен алынан длелдемелер ылмысты процесте осы сипатында шыа алмайтындыы іс жргізушілік ыыны ережесіне сйкес келедіЗада кзделген длелдемелер кзііс жзінде олда бар кзді ІЖК-ні 115-бабыны 2-блігінде кзделген тсілдерді бірімен сйкес келетіндігін білдіреді. Бл орайда за шыарушы істі мн-жайын длелдеу шін ІЖК-де санамаланан кез келген кздер пайдаланылуы ммкін екендігін белгілейді. Алайда белгілі бір жадайларда мн-жай ата трде белгілі бір кздерден аныталуы ммкін. Мселен, ІЖК-ні 240-бабьша сйкес аза табуыны себептерін анытау, дене жараатыны сипаты мен ауырлыын анытау, айыпталушыны, кугерді жне жбірленушіні психикалы жай-кйін анытау тиісті сот сараптамасын жргізу жолымен ммкін болады. Осы жадайларда аныталатын фактілер длелдемелеріні бірден бір кздері сарапшыларды орытындылары болады. Длелдемелерді кздеріне атысты талаптарды осы категориясына адамны жасы туралы жаттарда крсетілген мліметтерді дрыстыына кмн болан немесе АХАЖ-ды (азаматты хал актілерін жазу) ажетті жаттары болмаан жадайда сезіктіні, айыпталушыны, жбірленушіні жасын анытау кезінде жасалатын сарапшылар орытындылары да жатады.