Таырып. ылмысты істі озау сатысы.
Дріс масаты:ылмысты істі озау сатысын талдау.
ысаша мазмны:
1. ылмысты істі козау сатысыны мазмны. ылмысты істі озау сатысыны тсінігі, міндетгері мен маызы. ылмысты істі озауды себептері мен негіздері.
2. ылмыс туралы хабарлар мен арыздарды арау нтижесінде ыбылданатын шешімдер.
3. ылмысты іс озау субъектілері. ылмысты істі озауды задылыына прокурорлы адаалау.
4. ылмыстар туралы арыздар мен хабарларды алдын ала тексеру: дістері мен шегі. ылмыстар туралы арыздар мен хабарларды арауды мерзімдері. ылмыстар туралы арыздар мен хабарларды арау кезінде шыарылатын шешімдер. ылмысты істі озау тртібі. ылмысты істі озау туралы аулы: нысаны мен мазмны. Жеке айыптау жне жеке жариялы айьштау істері бойынша ылмысты істі озау ерекшеліктері. ылмысты істі озаудан бас тартуды негіздері. ылмысты іс бойынша іс жргізуді болдырызбайтын мн жайлар. ылмысты істі озаудан бас тарту туралы аулы: нысаны мен мазмны.
5. ылмыстар туралы арыздар мен хабарларды тергелу реті мен сотгылыы бойынша жіберу. ылмысты іс козаланнан кейінгі ылмысты ізге тсу органдарыны іс рекеттері.ылмысты істі козауды задылыына прокурорды кадаалауы.
1.ылмысты іс жргізу заында ылмысты іс озауды мнін айындайтын арнаулы нормалар болмаанымен, осы сатыны жзеге асыру рсіміне «ылмысты іс озау» деп аталатын дербес 23-тарау арналан, ал ол «ылмысты іс бойынша сота дейінгі іс жргізу» деп аталатын 6-блімні рамдас блігі болып табылады. Бл жадайды мынадай трыдан ерекше маызы бар:
- ылмысты іс жргізу кодексіні (бдан былай - ІЖК), басаша айтанда, аспапты немесе операциялы1 блімі деп аталатын Ерекше блімі сота дейінгі іс жргізуді реттеуден басталады, яни за шыарушылар ылмысты іс озау сатысыны маызын ресми ылмысты іс жргізу ызметі басталатын акт ретінде анытаан;
- ылмысты іс озауды сота дейінгі іс жргізуге жатызу осы ы атынастары субъектілерінщ сапалы рамына бадарланады, ал мндай ы атынастары талданатын сатыдаы ылмысты процеске тартылатын тиісті тлалар мртебесіні жиынтыынан туындайтын ы атынастарыны сипатын айындауа ммкіндік береді;
-ылмысты іс озау рсіміні зін реттейтін жарлытарды талдау арылы ана, сондай-а белгілі дрежеде осы сатыа атысы бар баса да нормаларды мні арылы ылмысты іс озау сатысыны мні мен мазмнын, оны ыты табиатын тсінуге болады.
ылмысты іс озауды занды анытамасыны болмауы ы нормаларын тсінуге, олара тсінік беруге жне оларды олдануа ойылатын біркелкі талаптарды сатауды иындатады. Оны стіне, ІЖК-ні осы блігінде кзделген рсімдерді длме-дл сатаан жадайда соы талапты толы орындауа болады.
ІЖК-ні 7-бабыны 27-тармаына сйкес «іс бойынша іс жргізу» — ылмысты іс озау, сота дейінгі дайынды, сотта істі арау жне сотты кімін (аулысын) орындау барысында наты ылмысты іс бойынша жзеге асырылатын іс жргізу рекеттері
1 Натыра мына кітаптан араыз: Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть Общая: Учебник. - Алматы, 1998, 9-13-беттер.
мен шешімдерші жиынтыы болып табылады. Одан рі, осы бапты 28-тармаында «ылмысты іс бойынша сота дейінгі іс жргізу - бл ылмысты іс озалан кезден бастап оны мні бойынша арау шін сота жолдаана дейін ылмысты іс бойынша іс жргізу деп айтылан. Келтірілген аидалар брыныра айтылан мьшадай ойларды растай тседі:
- ылмысты іс озау жне сота дейінгі дайынды рекеттері зара аланда ттас рі оны бір блігі ретінде тсініледі;
- ылмысты іс озау секілді бастапы іс-рекетсіз сота дейінгі дайындыты болуы ммкін емес;
- ылмысты іс озау сатысыны болмауы ылмысты іс жргізу ы атынастарыны жотыын крсетеді.
Сонымен, ылмысты іс озау дегеніміз - бл ылмысты процесті е бірінші жне міндетті сатысы болып есептеледі, онда ылмысты ізге тсуді жзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар жасаан немесе дайындалып жатан ылмыс жнінде хабар алан со ылмысты іс озау жнінде шешім абылдауа ажетті алышартты бар-жоын анытайды.
ылмысты іс озау фактісіні ылмысты ізге тсумен бірдей еместігін есте сатау ажет. ылмысты ізге тсуді адамды ылмысты жауаптылыа тарту кезінен басталатыны, яни іс жргізу шешімдеріні уаыты мен кп сатылылыы жнінен ылмысты іс озаудан артта алатыны белгілі. ылмысты ізге тсу рекетіні ылмысты іс озаумен байланысты болатыны соншама, ылмысты іс озамайынша, ылмысты ізге тсуді болуы ммкін емес. ылмысты іс озауды ылмысты ізге тсуден басты айырмашылыы — ылмысты ізге тсу ашан да ылмыс жасауа атыстылыы укілетті органдарды сота дейінгі жмысы барысында длелденген наты адама арсы баытталан жне бл адам соrрus delicti шегінде, яни материалды-ыты маынада ы субъектіні барлы белгілерін иеленеді, олай болмаан жадайда ылмысты тртіппен ешкімні ізіне тсуге болмас еді. ылмыс жасады деп сезіктенген адам туралы ешандай млімет болмаан жадайларда шешім абылданатын кездердегі ылмысты іс озау сатысы - бл баса мселе. Оан оса, укілетті адамдарды ылмысты іс озааннан кейін жасайтын рекеттеріні нтижелері істелген рекетте ылмысты сипаттаы белгілерді немесе осындай жадайда айтылып жрген ылмыс рамыны жотыы туралы орытынды жасауа негіз болуы ммкін. ылмысты рекет жасаан адам туралы мліметтер болмайтын, біра мндай рекетті ылмысты сипаты болуы ммкіндігін крсететін белгілер кездесетін жадайларда ылмысты іс озау туралы шешім абылдау тжірибеде «факті бойынша ылмысты іс озау» деп аталады (бл шартты атау, ресми терминологияа жатпайды — авторды ескертпесі). Егер ылмыс жасаан деп сезіктенетін адам ылмысты іс озау сатысыда аныталатын болса, онда бл адама ылмысты іс озау туралы шешім абылданады.
ылмысты іс озауа укілеттігі бар лауазым иелері осындай шешім абылданан кезден бастап ІЖК бойынша ылмыс жасау жадайларын, оны жасаан адамды, айыптыны ылмысты ізіне тсуді негіздерін анытау секілді масаттара жету шін кзделген кез келген іс жргізу рекеттерін олдануа ылы.
Брын ылмысты іс озауды анытамасын жасауда біз ылмысты процесті бл блігін дербес саты деп атаанбыз. Бл дегеніміз, осы кезеде пайда болан ы атынастары оларды зге іс жргізу сатылары мен кезедерінен ошаулайтын зіндік белгілерге ие болатынын білдіреді, йткені олар, біріншіден, осы сатыны масаттарын жзеге асыратын іс жргізу ралдарыны масаттары мен міндеттері жнінен, екіншіден, оларды сипаты мен рылымы жнінен ерекше белгілерге ие болады.
Сонымен, ылмысты іс озау сатысыны маыздылыы мынада:
-укілетті орган (лауазым иесі) ылмысты іс жргізу мддесін туызатын ылмысты рекетті оан ылмысты жаза белгілеу ажеттігін крсететін белгілер трысынан баалайды;
- ылмысты іс озау туралы шешім абылдау ылмысты тез ашу, ылмысты жасалу жадайларын толы рі діл тергеу, ылмыс жасаан адамны кінлілігін длелдеу шін іс жргізу жадайларын туызуа баытталан.
- ІЖК-ні талаптарына сйкес ылмысты іс озау туралы ресімделген шешім сота дейінгі ызметгі барысыца туатын барлы зге ы атынастарын жзеге асыру шін бастапы іс жргізу ыты адам болып табылады;
- укілетті органны ылмысты іс озау жніндегі дрыс
ресімделген іс жргізу шешімі сота дейінгі ызметті бастау задылыыны зіндік кепілдігі болып саналады.
ылмысты іс озау сатыларыны масаттары мыналар:
- ылмысты тергеу ісін дер кезінде бастауды амтамасыз ету;
- осы ылмысты тергеуге тиісті органды анытау;
- екінші масатпен зара байланысты - осы сатыда сота дейінгі
ызметке атысатын укілетті органдар мен лауазым иелерін, сондай-а оларды укілеттігі ауымын анытау.
За ылмысты болдырмауа немесе оны жолын кесуге, сондай-ак ылмысты іздерін сатауа баытталан шараларды олдану шін мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарды міндетті трде жауап айтаруын кздейді.
ылмысты іс озау сатысыны міндеттері ІЖК-ні 8-бабында кзделгеніндей, жасалан ылмыса дер кезінде назар аударуа, оны тез рі толы ашуа, кінлі адамды анытауа, одан кейін сотта істі діл арауа баытталан ылмысты процесті жалпы міндеттерінен келіл шыады.
Бл сатыны міндеттерін дрыс шешу бдан былайы алдын ала тергеуді ойдаыдай жзеге асыруа ммкіндік береді. ылмысты істі дер кезінде озамау длелдемелерді жоалтуа, ылмысты жасыруа кеп сотырады, осыны нтижесінде ылмысты іс бойынша - ылмысты процесті негізгі масаты бойышпа аиатты анытау ммкін болмай алады.
Сонымен атар, А.П. Рыжаковты анытаанындай, арастырылатын сатыны екі бірдей міндеті бар. Біріншіден, рбір жасалан ылмыс фактісіне жауап беру керек, яни ылмыс рамыны объективтік жатарыны белгілері бар кез келген арызды (хабарламаны) дереу тіркеуге алу ажет. Екіншіден, ылмысты процесті кейінгі кезендерін шектеу, атап айтанда, алдын ала тергеу сатыларын: а) іс жзінде болмаан; ) ешандай ылмыса жатпайтын, яни ылмыс рамыны объективтік жатарыны е болмаанда міндетті бір белгісі жо, оны ішінде маызы шамалы (кімшілік, тртіптік жне баса теріс ылытар)2 бірде-бір белгісі жо фактілерді арастырудан сатандыру керек. Бл анытаманы даусыз деуге болмайды.
ылмысты іс озау шін жеткілікті малматтарды анытауда ылмыса кінлі адам туралы мліметтерді болуын немесе оны шкерелеуді наты ммкіндіктерін кздейтін немесе осы іс бойынша айыптау кімі шыады деуге негіз болатын сот болашаы деп аталатын жадайды басшылыа алуа болмайды. Мндай аида заа негізделмеген. Ол іс озаудан засыз бас тартуа, ылмыс туралы бастапы материалдарды тексеру шегін кеейтуге екеп сотыруы ммкін.3
Бл позиция Д.Терентьевті пікірімен сйкес келеді, ол ылмысты іс озау сатысыны маызы мен міндеттерін баалай келе, былай деп жазан: «Жасалан ылмыса кз жетушілік дрежесіне келетін болса, онда ылмысты іс озауда дебиеттерде крсетілетініндей, жасалан немесе дайындальш жатан ылмыс туралы нанымды орытындыныа алу міндетті емес»4.
Бл мселені мнін барынша тере тсшдірген М.С. Строгович былай деп жазады: «ылмысты іс озау шін жасалан немесе дайындалып жатан ылмыс жнінде длелді жорамалды болуы жеткілікті. ылмысты іс бойынша іс жргізу ылмыс жасалды деген белгілі бір ытималды дрежесінен басталады»5.
Жоарыда баяндалан аидалар ылмысты іс озауды осы сатысыны атысушылары болып табылатын адамдарды арасында іс жргізу сатысында замен белгіленген міндеттерді ылмысты сот ісін жургізуді пайда болуы мен дамуына штасатын белгілі бір іс жргізу рекеттерін жасау арылы шешуге болады деп анытауа негіз болады6.
2.ылмысты істі озау сатысында ылмысты істі озауа кілетті органдар мен адамдарды зады дл орындаудаы ызметіне адаалауды прокурор жзеге асырады. Атап айтанда, прокурор бл адамдар мен органдары ылмысты іс жргізу кодексіні 190-бабыны талаптарын ата саталуын адаалауа міндетті. Ол андай да болмасын желеумен арызды абылдамау, з уаытында тіркеуге алмау, сондай-а ылмысты істі негізсіз озау немесе ысартып тастау, негізсіз алдын ала тексеру жргізу немесе іс барысында заа айшы келетін тсілдерді олдану, ткізу фактілерін ашып отыруа міндетті.
Прокурор адын ала тергеу органдарындаы жасалан, жасалып жатан немесе зірлену стіндегі ылмыстар туралы арыздар мен хабарларды абылдануын тіркелуін жне шешіміні табылуын е болмаанда айына бір рет тексеріп отыруа міндетті (Р ІЖК 197-бап