ПН БОЙЫНША НЕГІЗГІ ЫМДАР МЕН ТСІНІКТЕР

АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ОРЫТ АТА АТЫНДАЫ ЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ГУМАНИТАРЛЫ-ПЕДАГОГИКАЛЫ ФАКУЛЬТЕТ

АЗА ТІЛІ МЕН ДЕБИЕТІ ЖНЕ ЖУРНАЛИСТИКА КАФЕДРАСЫ

ПННІ ОУ-ДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Пн аты: ТК АТ 4308, ДЕБИЕТ ТЕОРИЯСЫ

Мамандыы: 5В011700-аза тілі мен дебиеті

Оу трі: кндізгі

ЫЗЫЛОРДА, 2014.

растыран: А.білов, доцент

Пніні оу-дістемелік кешені азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігіні 5В011700-аза тілі мен дебиетімамандыы бойыншабекіткен мемлекеттік білім беру стандартына (2010ж.), 5В011700-аза тілі мен дебиетімамандыына арналан «дебиет теориясы» пніне ні типтік бадарламасына (Бадарлама авторы: азПУ проф. С.Мапырлы) сай жасалып, аза тілі мен дебиеті жне журналистика кафедрасыны ылыми-дістемелік семинары отырысында аралып, элективті курс ретінде сынылан (Хаттама№1. 17.09.2014ж.) жне Гуманитарлы-педагогикалы факультетті оу жоспарлары мен бадарламалары бойынша комитеті бекіткен (Хаттама №1, 01.09. 2014ж.) Пнні оу-дістемелік кешені аза тілі мен дебиеті жне журналистика кафедрасыны мжілісінде талыланды. Хаттама №1, 01.09. 2014 ж.

Кафедра мегерушісі: ..Тябаев

филология ылымдарыны кандидаты,

доцент

Пнні оу-дістемелік кешені Гуманитарлы-педагогикалы факультетті жмыс оу жоспарлары жне оу бадарламалары комитеті мжілісінде малдандан. Хаттама №1, 01. 29. 2014ж.

Комитет траасы: Б.Ж.бдікрімов

физика-математика ылымдарыны докторы,

профессор

М А З Н Ы

Алы сз.................................................................................................................................................3

Пн бойынша негізгі ымдар мен тсініктер (глоссарий)......................................................... 4

дебиет теориясы пніні оу бадарламасы...............................................................................12

дебиет теориясы пніні жмыс бадарламасы.........................................................................19

дебиет теориясы пніні силлабусы.............................................................................................39

Пн бойынша тапсырмалар кестесі................................................................................................56

Пнні оу-дістемелік амтамасыз етілу картасы.....................................................................57

дебиет теориясы пні бойынша лекциялар кешені .................................................................58

Практикалы (семинар) сабатарды жоспары мен таырыптары.....................................108

Пнді игеруге арналан дістемелік нсау.................................................................................120

Практикалы сабатара арналан дістемелік нсау...........................................................121

БАОЖ жоспары, тапсырмалары, аптасы, сааты, дебиеттері, жмыс трі....................125

БАЖ кестесі, тест, емтихан сратары....................................................................................131

БАЖ жоспары мен кестесі...........................................................................................................135

Оу сабатарыны бадарламалы жне мультимедиалы амтамасыз етілуі................136

Арнаулы дрісхана, кабинет, зертханалар саны........................................................................136

АЛЫСЗ

«дебиет теориясы» пні студенттерді дебиеттану пндерін оып білудегі орытындылаушы курсы болып саналады.

Курсты мазмны студенттерді дебиеттануды негізгі ымдары жне терминдерімен таныстырады, Оларды лем дебиеттануындаы алыптасу, даму тарихынан млімет береді. Сйтіп, дебиеттанушылы білім шеберін кеейтеді.

Мнда студенттерге дебиет теориясыны ылым ретіндегі мні, зге ылымдармен байланысы, арауына жататын проблемалары, оларды зерттейтін салалары мен трлерін амти отырып, жалпы дебиет теориясыны негізгі проблемаларынан, сондай-а сз нері біліміні тарихынан тере филологиялы білім беру масат етіп ойылан. Осы масата жетуде мынадай міндеттерді шешу кзделді:

- студенттерге дебиеттануды зіндік зерттеу нысанасын, зерттеу салаларын, оларды ерекшеліктерін, негізгі теориялы ым-тсініктерін з ана тілімізде бере отырып, жалпы лем дебиетіні, адамзат баласы кркем сз неріні шыып, алыптасуы, дамуы трысынан млімет беру.

- адамзат баласы дамуындаы сз неріні ерекшеліктерін, оларды типологиялы, генологиялы жне ызметтік типтері мен рылысынан тере білім беру;

- азіргі заман дебиеттануыны зекті мселелерімен, басты баыттарымен, негізгі салаларымен таныстыру, оларды зерттеу нысаналары мен проблемаларынан хабардар ету;

- дебиет теорриясыны негізгі теориялы аидаларын мегерту, дебиеттануды зерттеу діс-тсілдерімен таныстыру, оларды болаша зерттеу жмыстарында олдана алуа баулу.

Студент мегеруге тиісті білім жне шеберлік жйесі:

1.дебиет теориясыны басты теориялы аидалары мен ым-тсініктерімен, терминологиялы жйесімен жете танысу.

2. дебиет теориясындаы теориялы кзарастар мен пікірлерді сараптай отырып, оларды дрыстыына сенімді болу.

3. дебиет теориясыны теориялы-методологиялы негіздерін игере отырып, кркем дебиетте болатын р алуан былыстарды сипаттай алу, з ойын, пікірін ксіби длелдей алу.

4. орытынды жасауа, баа беруге наты рі шыл шешім абылдауа машытану.

5. Теория мен практиканы штастыра алу

ПН БОЙЫНША НЕГІЗГІ ЫМДАР МЕН ТСІНІКТЕР

(ГЛОССАРИЙ)

АРХЕТИП (грек. Агсе - бастау, бейне) алашы лгі, тпнса. Архетип жалпыадамзатты рэмізділікті негізіне, шыарма. Жасампаз иялды нр алатын бастауына жатады. Архетип нерде ерекше рл атарады. Мдени Архетиптер - бл ілкі мдени тпнсалар, адам жне оны табиат пен оамдаы орны жніндегі тсінік- рміздер, тарихты тере ойнауларынан зілмей «сіп» шыып, азіргі мдениетті нормалы-ндылы кеістігінде з маызы мен маынасын жоалтпаан жне бгінгі адамдарды рекеттеріне жалпы жоба беретін бапты-ндылы бадарлар. Архетип туралы ілімдер К.Юнгті «Аналитикалы психологиясында», Л.С.Выготскийді «Мдени-тарихи теориясында», Дж.Кулиді «Рміздік интеракционизмінде» жне мдениетті ндылы-рміздік жйе мен адамдар тіршілігіні рухани интенциясы деген тсініктерде жан-жаты дамытылды. К.Юнгті аналитикалы психологиясында Архетип кмескі сананы тылсымды рылымдарында «жымды бейсаналы» тпнсалар ретінде саталды. Мдени тланы рухани-шыармашылы азынасын ауымды тылсымдаы Архетиптер растырады. Олара адамны рухани мірін априорлы (тжірибеге дейін) алыптастыратын жне оны іс-рекетін, мінез-лы жйесін жалпылама анытайтын ндылытар исыны жатады. Осыны негізінде адамда «мендік» сезім, этноста орта уаытты-кеістік рісі пайда болады. рбір халы з мдениетін еркін дамытуа ммкіндік алан кезде Архетиптеріне жиі оралады. Мысалы, азастанда соы жылдары, мдениет пен нерді р саласындаы «лтты негіздерін жаырту идеясы осымен тстас».

АРХИТЕКТОНИКА (грек. Агсііекіопіке - рылыс нері)

1) йді рылымды жйесін рылыс задылытарына сай, жоары кркемдік дрежеде жзее асыру жне оны натылы шешімін табу шеберлігін білдіретін сулет неріні ымы;

2) кркем шыарманы растыруды жалпы эстетикалы жоспары, оны бліктеріні зара байланысыны йлесімдігі.

Жалпы мдени туындылара атысты да Архитектоника ымы, олданылады. р алуан рылымды жйелерді йлесімділігін арттыру шін, оны семдігі мен функционалды сйкестігі бірттас болуы керек. Архитектоникада рылымны бас элементтері мен осалы бліктеріні арасындаы икемділікке лкен кіл блінеді. Мысалы, мдени туындыны сырты бітімдеріні безендірілуі, оршаан ортамен жне трмыс ажеттіліктермен йлесімді-растырылу исындыы Архитектоника талаптарына сай келеді.

АФФЕКТ(лат. - жан толынысы) - адам кіл-кйіні шыл згеріп, серленуі (рейлену, масаттану, ызалану). Аффект кезінде стрестік жадайлар туындап, адам зіні жйкесін толы баылай алмайтын ерекше сезімдік кейіпке тседі (оыс мимикалар, айайлау, жылау, т.б.). Бл былыс сіресе балаларда жиі кездеседі (мазасыздану, рейлену, т.б.). уаныш кернеген немесе айы-асіретке душар болан ересек адамны да жан толынысы Аффект трінде болуы ммкін. Аффектті мдени жаын алса, онда оны тылсымды не рухани тазаруды (катарсис) функциясын атаратынын ескерген жн. сіресе нер шыармаларынан лззат алу, оны тамашалау кезіндегі Аффекттер адамны кіл-кйін ктеріп, тлааралы ерекше бір ынтыматастыты тудырады. Аффект феномендері азіргі баралы мдениет трысынан да жиі олданылады (тартымды ету, адамны ішкі дниесіне жаындау). Кейде Аффект пайда табуды кздеген адамдар шін тылсымды инстинктерді оздыру масатында да олданылады.

бу Насыр л-Фараби (870-950) - аза топыраында дниеге келген лы лама, энциклопедист алым, философ, математик, музыка теоретигі. Отырар аласында скербасыны отбасында мірге келген. Отырар медресесінде, Шашу, Самаран, Бхара, кейін Харран, Мысыр, Халеб, Бадат шаарларында білім алан.

бу Насыр л-Фараби - трік ойшылдарыны е мшрі, «лемні 2-стазы» атанан лама. бу Насыр л-Фараби мдениеттанулык кзкарастары сол замандаы е озы ркениет - араб, парсы, тркі мдениеттеріні тоысуы нтижесінде алыптасан. «Жібек жолы» бойындаы алаларды жоары ркениеттілігі аясында алыптасан «айырымды ала трындарыны кзарастары», «Фусул л-мадани» («Мемлекеттік айраткерлерді наыл сздері», т.б. трактаттарында бу Насыр л-Фараби мдениетті адамды болмысты шешуші буыны ретінде алады. Адамны зі мдени жан (Хайуани мадани). бу Насыр л-Фараби философиясында мдениет термині («мдниат») сзімен («медина») тбірлес арастырылады. ала тсінігі бу Насыр л-Фараби философиясында адамды й ымына жаын келеді. «Фусул л-мадани» ебегінде бу Насыр л-Фараби адамды болмыс ретіндегі мдениетті талдауды бірінші ядан - отбасынан бастайды. йді зіне тн масаттары боланымен, ол рамдас бір блігі болып табылады. алада отбасылар келісімді, тату-ттті мір сруі керек. ала ымы мемлекетпен жаындастырылады. Таы бір маынасында ала ымы леуметтік-мдени топ тсінігімен де байланысты арастырылады, бу Насыр л-Фараби - 4 трлі алалар бар дейді: айырымдылар аласы, надандар аласы, адасандар аласы, азындар аласы. Бл леуметтік мдени типтер сол заманны мдени бадарламасымен сйкес келеді. Рухани мдениет бастауларын бу Насыр л-Фараби адамдарды зара байланыстыратын ндылытардан - жандние ндестігінен, деміліктен, айырьшдылытан, баыттан іздеді. айырымды ала трындары аыл-ой, ділеттілік, тедік, баыт бастауларын жоары баалайды. Блара жету шін мдени трбиені маызы зор. Трбиені негізгі масаттарыны бірі - білімді алыптастыру. Білімсіз адамгершілік молаймайды, білімсіз адам згелерді аылдылыын аармайды. ылым мен трбие штаса келе жоары мдениеттілікке жол ашылады. Мдениеттілікке трбиелеу мселесін бу Насыр л- Фараби жалпы мсылманды білім жйесі - марипатпен ндес арастырады. Оны басты тйіні - мінсіз аылды рі жетілген адамды алыптастыру (л-камили л-инсани). бу Насыр л-Фарабиді мдениеттану саласындаы мрасы шан-теіз.

Барт Ролан (1915-1980) - француз семиотигі, эссеист, Париж университетін классикалы философия мамандыы бойынша бітірген. «Хатты нлдік дрежесі» жне «Мишле зі туралы» деген ебектерінен кейін танымал болан. 1950 жылды ортасынан франуз структурализмі мен теориялы семиотикасыны жетекші кіліне айналан, рылымды-семиотикалы тэсілді трмысты баралы мдениетті талдауа олданан («Мифология», 1957). «Мода жйесі» жэне «Расин туралы» ебектерінде осы тсіл арылы кркем эдебиетке зіндік тсіндірме берген. Барт кптеген теориялы маалалар мен эсселер жариялаган.

Барт шыарманы бастапы кезеінде Сартр мен Марксті ыпалымен жаттану ымын мдени туындыларды талдауда олданан. Жас Барт дискурсты ндылы жаты мен мтінні леуметтік маынасына тыыз байланысты «хат» тсінігін алыптастырады. Соссюр жэне Якобсон кзарастарыны ыпалымен Барт оам леуметтік дискурсты табаларына «екінші, яни коннонативтік маыналар береді» дейді. Семиотика лингвистиканы бір блігі болып табылады. Барт бойынша, тілде жаттанумен кресуді екі жолы бар.

1) семиолог-структуралист «табии» мдени деректерде леуметтік сіреленген маыналарды ашып шкерелейді;

2) деби шыармалар зіні Камю, Брехт, Соллерс сияты озы кілдері арылы идеологиялы демистификацияны жзеге асырады.

1970 жылдан бастап Барт сзді жаттанудан арылтатын жаа шыармалар типін негіздейді. Ол енді авторды лімін баяндап, мтінні шешуші ызметіне назар аударады. Мтін теориясында Ницше мен Дерридаа жаын трыда болан. Бл жаа «хат» мдениетіні жатсынуына емес, тілдік утопияны жзеге асыруа баытталан. Жаа нер лгілерін Барт авангардшыл нер мен иыр Шыыс мдени дэстрлерінен табады («Табалар империясы»), Барт композицияны кнделік пен сздік сияты дстрлі алеаторлы формаларына ерекше кіл бледі («Мтіннен алан лззат» жне «Сйіспеншілік дискурсыны зінділері»).

БЕЙСАНАЛЫ - адам санасында аныталмайтын психикалы тылсым процестерді жиынтыы мдениеттануда сана былыстарынан сапалы згешеліктері бар оамды сананы санаа дейінгі жне тменгі саналы рылымдары, Бейсаналы мселесін мдениетте арастыру шыарма табиатын зерттеуден басталады. Платон шыармасында процесті эросты крінісі ретіндегі санаа дейінгі былыстармен байланыстырылды. Орта асырларда Бейсаналы адам Мен Кдайды тылсымды бірлігі арылы тсіндіріледі. Ары арай Бейсаналы шыарма иял жэне интуицияа атысты зерттелді. Кант иялдауды жасампаз абілетін саналыпен Бейсаналыты бірлігі деп тсіндірді. Генийлері, дейді Кант, Бейсаналы алыпта ерекше бір шабытпен жасампаздыа барады. Оларды рекеті табиатпен сас, айырмашылыы тек табиатты объективтілігінен грі адамды Бейсаналыты субъективті трде жне еркін болуында. Шеллинг шыармашылы процесін толы иррационалды трыдан; тсіндіріп, Бейсаналыты логика мен мір практикасынан тыс интуициялы акт ретінде арастырды. Иен романтиктері Бейсаналыты табынатын культке дейін ктерді. Шопенгауэр оны барлы лемдік процестерді негізіндегі лемдік ыры ретінде карастырды.

Мдениет тек бір тланы ана жетістігі боландытан, лкен тобырлы немесе жымды невроздар тууы ммкін. Осы сипатта Фрейд кптеген мдениеттер, мдени дуірлер невротикалы болмады ма деген сра ойды. XIX .табиатын леуметтік факторлармен тсіндіретін ілімдер алыптасты. Леви-Брюль ежелгі халытарды логикалы ойлауа дейінгі формалары туралы баяндады. К.Г.Юнг Бейсаналыты мдениет бастаулары - архетиптер арылы тсіндірді. жымды, Б.Юнг бойынша, адамзат тарихыны тере ойнауларынан бастау алады; миф. эпос діни нанымдарда саталып, тс круде жаыртылады. К.Хорни Бейсаналыты адамны болмысты негізіндегі з тратылыын сатауа баытталан мтылыса кеп тірейді. Леви-Строс Бейсаналыты адам леміне тн жне табалар арылы тсіндіреді. Бейсаналы сіресе тілдік крылымдарда тере алыптасан.

ГЕРМЕНЕВТИКА (грек. Негшепеиііке - тсіндіру нері) - алашы мазмнында кнеліктен немесе кпмаыздылытан тсініксіз мтіндерді тсіндіру нері жне ілімі. Герменевтика ежелгі антиктік дуірде кне аындарды (е алдымен - Гомерді) шыармаларындаы рміздерді, табаларды, пиялап айтуларды тсіндіру тсілі ретінде алыптасан. Орта асырларда Библиядаы кркем бейнелер мен мезеп айтуларды тсіндіруге байланысты Герменевтиканы діни кілдер жан-жаты колданан. айта рлеу дуірінде Герменевтика антиктік мдени мраларды тілін тірі, сол замандаы мдени тілге аудару масатында пайдаланылан. Ф.Шлейермахер ебектерінде Герменевтика асиетті Жазу мтіндеріндегі астарлы тілді жааша тсіндіру шін кеінен пайдаланылады. Ол шін догматтар мен рміздер діндарлы сезімдер болып табылады, дамушы діни тжірибе сенімні субстанциясына айналды. Шлейермахер азіргі философиялы ымдарды олдану тжірибесі арылы ескі діни мтіндерге жаа мазмн беруге болады дейді. азіргі мдениеттануда Герменевтика «тлалы тсінуші тжірибемен» (Г.Гадамер) байланыстырылады. Гадамер бойынша, тарихи рылымдар мен мдени деректерді тсіндіру тіл ммкіндіктеріне негізделген. Табии тіл з маыналарымен ойын жадайында болады. Герменевтика міндеті - зімен зі ттас мтінді дл жеткізу. сіресе поэзияда Герменевтика ажетті, йткені акын жиі суегей кейпінде з ойьн жеткізеді. Герменевтика мселелерін де арастыран. Баса мдениетті тсіну шін, дейді М.Бахтин, оны «ішіне» ену керек. Сонымен оса, басаны тсіну шін, зіндегі тратылыты да сатау ажет.

ГИПЕРМТІН (грек. Нурег - жоары, ар жаында) - мтіндер иерархиясында жйеге айналан, сонымен оса мтіндерді кптігін білдіретін арнаулы рылым. Гипермтінні арапайым мысалына сздіктер мен энциклопедиялар жатады: ондаы рбір маала осы сздіктегі баса маалалара сілтеме береді. Осындай мтінді ртрлі оуа болады: Гипермтіндік сілтемелерді ескермей, ажетіне арай, бір мааладан екіншісіне; сілтемелерді ескере отырып, маалаларды басынан аяына дейін немесе бір сілтемеден келесісіне ауысып, Гипермтіндік саяхат жасау кездеседі. В.Рудневті «азіргі мдениет сздігі» осы шінші тсілмен растырылан. Айталы, Гипермтін мааласын оу шін гипершынды, виртуалды шынды, сананы згертілген трлері маалаларымен міндетті трде танысу ажет. Гипермтін, детте, тізбектік сипатта болады жэне ол тзу сызыты емес ой лабиринтіне сас. Оан бір енгеннен кейін, айта шыу иынды туызады.

ГИПЕРШЫНДЫ - гипермтін жэне виртуалды шынды ымдарына жаын, француз философы Жан Бодрийар сынан ым. Гипершындыты тсіну шін шындыты мтінмен оса алу керек те, мтінді гипермтін ретінде абылдау ажет, сонда Гипершынды тсінігі шыады. Бодрийар пайымдауынша, біз осы Гипершындыта мір сріп трмыз. Баралы апарат ралдары, толассыз апаратты аын адам санасын млдем билеп алан. Адам дауыл кезіндегідей кемені стінде бір шетінен екіншісіне домалай береді. Мысалы, 1991 жылы Ирак пен АШ-ты арасындаы соыс шынды маынасында болан жо. Бл компьютерлер дисплейімен видеопроекторлар экранына «отырызылан» (гипермтіндік соыс болды). Бл ешандай мистика емес, ол Гипершынды метафизикасы, ояу тс, тіпті компьютерлік кркем дебиет жне оны тым болмаса бір классигі белгілі. Оны фамилиясы да Джойс, біра есімі Джеймс емес. Майкл жне ол «Улиссті» емес компьютерлік роман «Тал тсті» жазды. Бл романды тек компьютер дисплейінде ана дл оуа болады. Ол Гипершынды трінде растырылан. Клавиштерді басу арылы оны соынан басына дейін де, эпизодтарын ауыстырып та ои беруге болады. Гипершындыта уаыт пен кеістік жасанды болып шыады: кеістік - прагматикалы, ал уаыт болса - сериалды. Мысалы, Гипершындыта азіргі оианы суреттей келе, тарихты тере ойнауларына кетіп алуа болады, одан болашаа жету шін бір кнопка жеткілікті. Гипершынды адамды мдениетті ерекше бір тілдік бітіміне жатады.

ИРРАЦИОНАЛИЗМ (лат. Іггагіопаііз - аыла онымсыз, санадан тыс) -табиат, мдениет былыстарын, адамгершілік бастауларын байататын методологиялы принцип, дістанушылы аида. Иррационализм аымын станан алымдар К.Ясперс, К.Юнг жне таы басалар. Мдениетті табиаты, оны ерекшелігі туралы иррационалистік таным Ницше, Бергсондарды «мір философиясында», Ясперс, Сартр сияты экзистенциалистерді ебектерінде алыптасты. Иррационализм мдени-тарихи процестегі негршілдік, ндісшілдік, арабшылды, т.б. осы сияты концепцияларда олданылады. Мысалы, негршілдік баыт Батысты салынанды-рационалистік мдениетінен згешелігі бар негр-берберлерді ндылыты-сезімтал мдениетіні де мір сру ы бар екенін крсетіп беріп отыр. Мдениетке дамыан сезімталдыпен арайтын иррационализм кзарас дниетанымы ттастыымён ерекшеленеді, ал леуметтік баытта бір-біріне кмек пен ділдік негізін алайды.

КАМЮ Альбер (1913-1960) - француз-жазушысы, философ.

Экзистенциализм баытыны кілі ретінде А.Камю нигилистік кзарастаы «абсурд, маынасызды философиясынан» моралистік гуманизмге дейін ктерілді. А.Камюді танымында е айылы асірет XX асырды «дайды лімі», яни адамзат баласыны парысыз мір сруі, сондытан мір сруді зі мн-маынасын жоалтты дегенмен астасады. Мндай маынасыз асырда кездейсоты ана стемдік етеді.

А.Камюді кзарасы бойынша адам санасымен дние-лемдігі айшылы атыысынан маынасызды туады. Адамзат оамындаы маынасызды - А.Камю концепциясыны негізгі принципі. Бл идея бойынша бкіл дние маынасыздытан трады. Сондытан адам баласы да маынасыз тіршілік етуге, масатсыз мір сруге мжбр деп йарады.

А.Камю сол маынасыздытан тылуды екі жолы бар деп тжырым, орытынды жасайды. Біреуі - зін-зі лтіру, екіншісі - блікшілік. А.Камю блікшілікті абстракті адамны санасызды пен маынасыздыа карсы наразылы білдіруі деп тсінеді. Алайда бл блікшілік ткерісшілдік маынасында емес, керісінше, жер бетіндегі маынасызды «хаоса» арамай, оан ар-рухыды берік стап, мір сру дейді. А.Камюді философ жне кркем шыармаларын Батыс Еуропадаы рухани атмосферадаы тоырауды крінісі деп тануа болады. А.Камюді «Бтен» (1942) повесі, «Сизиф туралы миф» (1942) философы, эссесі, «Оба» (1947) роман-притчасы. «лдырау» (1956), «Патшалы жне уындалу» (1957) гімелер жинаы, т.б. ебектері жары крген.

КАНОН (грек. Капоп - ереже, каида, лшем) - берік саталан, дстрлі, жалпыа тсінікті лгі. Бейнелеу нерінде кркем тсілдер мен ережелерді жиынтыы (композиия лшемі, колорит, пропория жйесі). Бейнелеу нерінде р дэуірде (белгілі бір Канонны берік саталуы міндетті болан. Канон деп, сондай-а, кркем шыармашылыта лшем ретінде баланатын лы шыармаларды айтады. Канон Шыысты кне мдениетіне, Кне тркі ркениетіне жне Еуропа мен Азияны орта асыр мдениетіне де тн. айта рлеу дуірінде Канон бейнелеу неріні трлі саласында рационалды жолмен бейнеленген затты (адам тласыны пропорциясы, т.б.) здік лгісін табуа тырысты.

КАНОНДЫ ТЕКСТ (грек. капоп: алыптасан, белгілі болан, таныс деген маынада) - кптеген шыармаларды айта-айта басылуа, айтуа байланысты, кейде атеден, кейде бастырушыны, я айтушыны дейі згертуіне байланысты алашы алыптан згеретіні белгілі. Мндай кездерде мтінні алашы нсасын аз-алпына келтіру шін кптеген текстологиялы зерттеулер жргізуге тура келеді (салыстыру, тпнсасын табу, кейінгі оспалардан арылту, т.б.). Сонан кейін ана алашы тпнсасын анытауа ммкіндік туады. Тзетіп, айта бастыраннан кейін, бл Канонды текстке айналады. Абай шыармаларыны Канонды текстін жасауа кп кш жмсалды.

КАРНАВАЛДЫ МДЕНИЕТ - халыты жаппай кліп, тойлауын білдіретін мдениеттануды термині. Карнавалды мдениет ым-терминін ылыми айналыма енгізген орыс мдениеттану ылымыны ірі кілі - М.Бахтин. Ол Карнавалды мдениет терминін зіні йгілі «Франсуа Рабле шыармашылыы жне Ренессанс пен орта асырлы халыты мдениеті» атты ебегінде жан-жаты ашады. Бтіндей аланда, Карнавалды мдениет халыты мерекелеу рухыны феноменологиялы крінісі болып табылады.

КАТАРСИС (грек. Саіагзіз - тазару) - адамны рухани жан жне тн саулыыны ндестігі барлы элементтер мен уатты бірлігінде екенін крсететін ым. Катарсис ымы кне грек философиясынан алынып, азір де эстетикада кеінен олданыс тапан. Кне гректер медициналы тазарту, емдеу арылы денсаулытаы бзылан ндестік алпына келеді деп таныан. Поэзия мен музыкада да Катарсис зіні асиетті серімен адамны рухы мен жанын тазартады. Катарсиске тн асиет музыкада барын Пифагор ілімін дамытушылар айтса, Аристотель трагедия арылы берілетін рей мен айыдан да серлі нтиже туатынын айтан. Катарсисті крінісіне з ебектерінде Платон, л- Фараби, .А.Йассауи, Лессинг, Абай, т.б. лылар тоталып ткен.

КОЛЛИЗИЯ (лат. Соііізіо - атыыс) - арама-арсы кштерді, кзарастарды, мтылыстарды, масаттарды атыысын білдіретін термин. Кркем Коллизия - кркем шыармадаы кейіпкерлерді, ондаы оиа шиеленістеріні, атыыстарыны крінісі. Кркем Коллизия тікелей шыарманы сюжетінде. оиадаы тартыста байалады.

КОНТЕКСТ (лат. СопІехШз - осылу, келісім, байланыс) - мдениеттануда адамны шыармашылы ызметі нтижесіні маызын айындайтын, мдени жне тарихи жадайды жалпы тсіндіру шін олданылатын термин. Контекст - жеке сздерді, сз тіркестеріні маынасын дл, айын тсінуге ммкіндік беретін шыарма мтініні тиянаты ойды білдіретін бір блігі. р сзді, сз тіркесіні дл осы орайда андай маына беретінін айын аару шін оны жекелеп, блек алмай, мтінні бір ттас блігіндеі айтылан ойды желісіне жаластыра, байланыстыра арау керек. Сонда жекелеген сзді, сз тіркесіні тере, натылы маынасы бден айындалып шыа келеді.

деби шыармада Контекстті мні айрыша зор. йткені сзді деттегі олданысында кездеспейтін, тек кркемдік ойдан, бейнелеп айтудан келіп шыатын жаа маынасы Контекстте айын да толы крінеді. Ой жаластыынан туындайтын сз жаластыы р сзе нр беріп, оны бейнелігін. серлілігін арттырады. Сондытан кркем Контекст (художественный Контекст), ле Контексті (поэтический Контекст) деген ымдарда лкен мн бар.

КОНФЛИКТ (лат. - атыгыс) - арама-арсы кзарастарды, пікірлерді, масаттарды атыысы. Конфликт термині, детте, нерді дебиет, театр, кино сияты салаларыны жанрларында олданылады. Кркем шыармада оиаа атысушы бейнелерді арама-арсы іс-рекет, имылын кркемдік шиеленіс деп атайды.

КОНЦЕПТУАЛЬДЫ (лат. - ой, кзарас жйесі) - XX асырды 70-80 ж.ж. Модернизмде алыптасан баыт. нердегі Конептуальдыты ерекшелігі - сол нердегі идеяны материалистік трыдан абылдауды теріске шыарудан трады. Олар «кркемдік идеяны» (басаша айтанда, концептуальды) крермен санасына схема, диаграмма, таба арылы жеткізуге шаырды. нерді з табиатын ерекше крсету баытын станады.

КОМПАРАТИВИЗМ (салыстыру, салыстырмалы деген сз) - дебиеттану ылымында орын алан салыстырмалы-тарихи діс. Компаративизм р трлі халытарды дебиетіндегі састы, жаындыты кре білуге назар аударып, идеяларды, образдарды, характерлерді, сюжеттерді салыстырады...

Компаративизм - салыстырмалы дебиеттануды жеке деби фактілерді лтты тарихи контекстен, дниетану жйесінен, жазушы стилінен бліп алып арайтын бастапы кезеі. Компаративизмні осал жаы - сас сюжет, оиа, характерлерді схема трінде арап, натылы тарихи жадайды дебиетті лтты, халыты сипатын толы ескеру жаына жете мн бермейді.

КРКЕМДІК ИЯЛ - кркемдік ойлау ерекшелігі, суреткёрді дниеде, мірде болатын, болуы ммкін нрселерді, жай-жадайларды иял арылы елестету абілеті, бейнелеп крсету тсілі.

Кркемдік иял шынды пен шарттылылыты бірлестік - ттастыына негізделеді.

Кркемонерде таырып тадау, оны тереіне бойлау, мір былыстарыны ішкі абаттарына барлау жасау, соларды леуметтік-эстетикалы мнін ыну, сан алуан кейіпкерлерді бейнесін, жандниесін, жріс-трысын суреттеу Кркемдік ияла байланысты.

КРКЕМДІК УАЫТ. дебиет шыармасындаы уаытты суреттелуі, зейінге алыну, абылдауыны згеше сипат-ерекшелігін тсіну шін Кркемдік уаыт деген ым бірте-бірте алыптасып келеді. Оны тсіну шін алдымен уаыта байланысты негізгі ым, яни реалды уаыта тоталып телік: Реалды уаыт - бл уаытты мірдегі натылы алпы. Оны басты згешелігі - объективтілік сипаты. Реалды уаыт здіксіз тіп жатады жне немі ала, біркелкі жылжиды. Ал енді осы уаыт бар да, оны адамны сезіммен абылдауы бар... Ал дебиет шыармасында уаытты жылжуы уаианы суреттелуіне байланысты бірде жедел, бірде баяу болып, кейде тіпті зіліп кетіп отыруы ытимал. Ал таы бірде уаиа аяынан басталып баяндалса, жазушы уаытты кейін арай жылжытып крсетуі де ммкін. Сонымен дебиет шыармасында авторды, кейіпкерлер мен оушыларды уаытты абылдау ерекшеліктері ескеріледі.

МТІН - бл жалпы (бір) таырып тірегіндегі біріккен, сабатасты пен ттасты тн, апаратты жеткізетін мазмнды (мнді) сйлемдерді тізбегі; Мтін сзіні этимологиясы семантикалы рьлымдардан трады: адамны, жасаан нрсесі; осы істелген нрсе элементтеріні байланыстылыы істелген нрсені шеберлігі жне осы аталан ш семантикалы-рылымдара сай, оны ш пн - мтінтану, герменевтика жне поэтика зерттейді. Мтінтану арастырылып отыран мтінні ай дуірге немесе автора тиесілі екендігін анытайды. Герменевтика мтінді тсіндірумен айналысады. Киелі мтіндер герменевтикасы экзегетика деп аталады. Мтінді растыру шеберлігін поэтика зерттейді. Ол мтінні алай рыланын, оны рылымы мен композициясын зерттейді (формальды мектеп, рылымды поэтика, генеративті поэтика). Мтінді азіргі семотика (мдениет мтін ретінде) мен мтін философиясындаыдай тым ке маынада тсінуге баытталган.

В.Рудневті жасаан мтін тжырымы жеті баптан трады:

1) мтінні барлы элементтері зара байланысты (зара байланысан) (рылымды поэтика тезисі);

2) мтін элементтеріні арасындаы байланыс айталап, згеріп отыратын бірліктер мотивтер ретінде айындалады (Мотивті талдау тезисі);

3) мтінде кездейсо ештее жо (психоталдау);

4) мтінні эрбір жекеленген жне стірт крінісіні (мніні) астында мифологиялы сипаттаы тере, мбебап задылытар жатыр (К.Г.Юнгті аналитикалы психологиясы);

5) мтін шындыты суреттемейді, ол онымен зара крделі арым-атынаса тседі (аналитикалы философия жэне тілдік актілер теориясы);

6) бір мтіндегі аиат нрсе басасында жалан болып шыуы ммкін (ммкін дние (нрсе) семантикасы);

7) мтін атып-семіп алан мн емес, ол - автор мен оырман жэне мдени контекст арасындаы схбат (Бахтин поэтикасы).

МИМЕСИС (грек. - сау, еліктеу) - антиктік заман эстетикасыны негізгі станымы. Алаш рет музыканы арыш йлесіміні еліктемесі ретінде арастыратын пифагоризмде крініс тапты. Мимесисті салыстырмалы трде аландаы бірттас теориясын Платон мен Аристотель арастырды. Аристотель еліктеуді объектісі, материалы, дісі мен масатын ажырата отырып, эстетикалы категорияларды, нерді табиатын, оны трлері мен жанрларын бір принциппен тсіндіреді. нер мір кбылыстарыны кптрлілігін кескіндеме нерінде - бояу, дебиетте - сз, мсін нерінде - тас, кескіндемеде - кру, музыкада - крерменге сер етуді этикалы жне эстетикалы йлесімі беріледі, Мимесис нердегі еліктеуді ш трін белгіледі: андай да болсын оларды зіне еліктеу, кпшілікті ойындаы не айтуындаы мірге еліктеу жне болуы тиіс мірге еліктеу.

МОДЕРИИЗМ (франц. Моdегпе - е жаа, азіргі) - XIX асырды соы, XX асырды ортасына дебиет пен нерде, мдениетте алыптасан философия эстетикалы озалыс. Модернизм нерде символизм (П.Верлен, А.Рембо, СІМалларме, О.Уайльд,

В.Соловьев, А.Блок); эмпрессионизм (Г.Тракль, Ф.Кафка, Э.Мунк, А.Шёнбер) жне акмеизм (А.Ахматова, Н.Гумилев, О.Мандальштам) арылы крініс тапты. Модернизм реализме арсы ойылды. Бл ретте Модернизм болмысты бейнелеуге емес, з шындыын крсетуге мтылады. Модернистер шін мір шындыы ымы - аллюзиялар, реминисценциялар. Мнда негізгі ым цитаталар, реминисценциялармен толыа, лая келе, интермтінге айналатын «мтін» болып табылады. Жеке адамны жандние сезімдерін бейнелеу идеясы екінші атара кетіп, алашыа сана шыады. Модернизмді норвегтік сыншы Э.Ховардсхолм шындыа жанасу талабын жоа шыаратын жне айнала шындыты зге аспектіде кабылдайтын нер деп анытайды. Модернизм састы принципіне негізделген нер з ммкіндіктерін тауыскан, бізді мірге деген карым- атынасымыза ешандай жаалы келмейтін нер деп таныды. нерді зегі сырты планнан ішке ойысты: бл ретте суреткерді міндеті - мірмен арым-атынаса зіні жеке кркемдік лемі аясында тсу, оырман мен крерменге шыармашылы процеске мейлінше кбірек атысуа ммкіндік беретін таза субъективтік нер жасау.

НЕОМИФОЛОГИЯЛЫ САНА, жаа мифологиялы XX асыр мдени ментальдылыты бір баыты. асыр басындаы символизмнен басталып, постмодернизммен аяталады. Неомифологиялы сана XIX асыр Позитивистік санаа жауап ретінде пайда болды. Неомифологиялы сана мні - мдениеттегі классикалы жне архаикалы мифтерді зерттеуге кп кіл блуінде. Сол сияты, мифология сюжеттер мен мотивтер кркем шыармаларда кеінен олданыла бастайды. Осыны бір мысалы - У.Фолкнерді «Улисс» романы. Фолкнер осымша фон ретінде Одиссей туралы жне соан сас мифтерді олданады. XIX асырды 20 жылдарынан, яни дебиетте модернизмні глденген кезінен бастап, рбір кркем мтін тікелей немесе жанама трде мифті олдану негізінде рылан. М.Булгаковты «Мастер мен Маргаритасында», Т.Манны, Г.Гессені, У.Фолкнерді, Ф.Кафканы, Дж.Алдайкты шыармаларында миф жиі олданылады. Ш.Айтматовты «Боранды бекет», романында, баса да шыармаларында мифтер мол пайдаланылан. Шыарма сюжетінде миф ретінде тарихи аыздар, трмысты мифология, мдени-тарихи шынды, ткен дуірлерді кркем мтіндері крініс табады. Бл XX асыр Кркем мэтінні зі мифологиялы сипат алуына келді, Марксті «Жз жыла созылан жалыздыы» мны бір мысалы.

ПОСТМОДЕРНИЗМ - дл маынасында модерннен кейінгі, азіргі заман дегенді білдіреді. «азіргі заман» ымыны наты бір ката анытамасы жо. Жаа дуір рационализмі, Аартушылы дуіріні аымы, сондай-а XIX асырды екінші жартысы дебиет, XX асырды басындаы авангард та азіргі заман ретінде аралуы ммкін. Сол себепті осы дуірлерден кейінгіні брін постмодернизм деп атайды. Постмодернизм термині 1917 жылдан бастап олданыса енгенмен, оны ке таралуы мен тере тсінілуі 1960 жылдан басталды. XX асыр архитектурадаы стиль атауы ретінде пайда болып, ол кейін дебиет пен нердегі згерістерді, сол сияты леумет-экономикалы, технологиялы жэне саяси айматаы згерістерді сипаттау масатында олданылды. Франц, философы Ж.Лиотарды «Постмодернизм тадыры» ебегіні негізінде Постмодернизм термин-ым статусына ие болды. Ол постмодернизм туралы пікірталасты философия мен мдениет аймаына да таратты. Ол белгілі бір парадигманы стемдіін жоа шыарып, орталысыздандыру принципін орнытырды. Философияда постмодернизм онтология ммкіндіктеріні саркыландыын тсіну ретінде алыптасады. Постмодернизмдік эстетиканы принциптері лабиринт пен ризома болып табылады. Постмодернизм Батыста индустриалды оамны орнына келген жаа постиндустриалды оамны серігіне айналды, енді нды тауар аша да емес, билік те емес апарат болып табылады. Постмодернизм шін наты шьшды жо тек виртуалды шынды ана бар (Постмодернизм компьютерлер, видео мен интернетті глденген кезінде пайда болуы теін емес). Сондытан постмодернизм мэтіндерді натылыы мен оларды плюрализмін бекітеді. Лабиринт принципі бойынша рылып, БА гипершындыын (Бодрийар) тудыратын «гипермэтін» ымы пайда болады. Апарат аымы адамды виртуалды шынды жадайына келеді. Адамны жекелік Мені жымды санамен алмастырылады. Бл кпшілік-суегейлік мдениетте толерантты атысты анытайды, ендігі жерде ол элитарлы мдениетке арама-арсы ойылмайды. Постмодернизм мдениетті раы яни ткен мдениетті ртрлі элементтерінен растырылан ра ретінде, сипаттауа болады.